جەر بەتىندە الىپ ادامدار ءومىر سۇرگەن بە؟
سونىمەن... 1821 - جىلى ا ق ش-تىڭ تەننەسسي شتاتىندا قۇلاعان تاس قابىرعانىڭ استىنان ارحەولوگتار ەكى ادامنىڭ سۇيەك قاڭقاسىن تاپقان. بويى 2 مەتر 15 س م بولاتىن بۇل ازاماتتار وسىندا جەرلەنگەن بولىپ شىقتى. الايدا «مۇنداي بويشاڭ جىگىتتەر ومىردە جەتەرلىك قوي» دەپ ول ۋاقىتتا ەشكىم دە تاڭىرقاي قويماعان.
الايدا 1879 - جىلى ۆيسكونسينەدە، 1883 - جىلى يۋتادا، 1885-جىلى پەنسيلۆانيادا تابىلعان ادامنىڭ باس سۇيەكتەرى مەن بويىنىڭ ۇزىندىعى ولاردىڭ شىن مانىندە تاڭعالارلىق «تۇلعالار» ەكەنىن بايقاتقان. ءبىر قىزىعى، ولار بىرەۋ ەمەس، بەيىتتى قازعاندا بىرنەشەۋىنىڭ قاتار جەرلەنگەنى بەلگىلى بولعان. بويلارى دا 2-2، 15 مەتر توڭىرەگىندە. الايدا ولار كىمدەر، شىن مانىندە دەرەكتەر از. 1930 - جىلدارى اۆستراليانىڭ باسارست قالاسىنىڭ ماڭايىندا قازان شۇڭقىرلاردى قازۋ بارىسىندا الىپ ادامنىڭ اياعى تابىلعان. انتروپولوگتار بۇل تاڭعالارلىق قاڭقالاردى مەگانتروپۋستار دەپ جورامالداعان. ولاردىڭ بويى دا ادام شوشىرلىق. 210 س م-دان 365 سانتيمەترگە دەيىن بارادى. قازبا زەرتتەۋشىلەرى مۇنىڭ قىتايدا تابىلعان «داۋلەردىڭ» سۇيەكتەرىمەن شامالاس كەلەتىنىن انىقتاعان.
ارحەولوگتار قىتاي گيگانتتارىنىڭ بويى 3-3،5 مەتر، ال سالماعىنىڭ 400 كەلى تارتقانىن ايتادى. ال اۆستراليادان تابىلعان الىپ ادامداردىڭ جانىندا تەمىر، پىشاق پەن بالتا جانە تاعى باسقا تۇرمىسقا قاجەتتى زاتتار بىرگە كومىلگەن. ال ول زاتتاردىڭ سالماعى دا ادام شوشىرلىق، 9 كەلىدەن جوعارى سالماق تارتاتىن تۇرمىستىق زاتتاردىڭ ۇزىندىعى دا 1 مەتردەن اسادى. ءبىر مەتردەن اساتىن، سالماعى 9 كەلىلىك جابدىقتى كوتەرىپ، جۇمىسقا پايدالانىپ كورىڭىز. اۋىر ەمەس پە...
1985 - جىلى اۆستراليانىڭ وسى اۋماعىن زەرتتەگەن انتروپولوگيالىق ەكسپەديسيا قازان شۇڭقىرلاردى تاعى دا ءۇش مەترگە دەيىن قازىپ، قىزىق ولجاعا كەزىككەن. زەرتتەي كەلگەندە، مەگانتروپۋستار ءتىسىنىڭ 42-67 سانتيمەتر ارالىعىندا ەكەنىن انىقتاعان. زەرتتەۋشىلەر مۇنداي ءتىسى بار الىپ ادامنىڭ سالماعى مەن بويى قانشالىقتى بولاتىنىن دا ەسەپتەپ شىعارعان. مۇنداي جاعدايدا «داۋلەردىڭ» بويى 7،5 مەتر بولىپ، سالماعى 370 كەلى تارتاتىنى انىقتالعان. زەرتتەۋ ناتيجەلەرى كورسەتكەندەي، الىپ تۇلعالى ازاماتتاردىڭ وسىدان 9 ميلليون جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەنى انىقتالدى.
قازاق ەرتەگىلەرىندە كەزدەسەتىن تاۋسوعارلار مەن كولتاۋسارلاردى وسىلاردىڭ بوي-بىتىمىمەن سالىستىرىپ كورىڭىز. «ەرتەدە الىپ ادامدار بولعان با؟». بۇل ساۋالعا جاۋاپتى جەر شارىنىڭ ءار شۇڭقىرىنان تابىلىپ جاتقان وسىنداي وقيعالاردىڭ دەرەگى-اق جاۋاپ بەرە الادى. 1979 - جىلى مەگالونگ ۆەلليدە تاۋلى ايماقتىڭ تۇرعىندارى تاستىڭ بەتىندە ءىزى قالعان بەس ساۋساقتىڭ تابىن اڭعارعان. ونىڭ كومەسكى تۇردە بەدەرلەنگەن ءىزى 17 سانتيمەتردەي ەكەنى بەلگىلى بولعان. ال الاقاننىڭ تابى تولىق تۇسكەن جاعدايدا ونىڭ جالپى مولشەرى 60 س م بولاتىنىن عالىمدار ەسەپتەپ شىعارعان. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: الىپتىڭ بويىنىڭ ۇزىندىعى شامامەن 6 مەتردەي بولعان. ال مالگوا تاۋىنىڭ اۋماعىندا دا بويى 6 مەترلىك، ساۋساعىنىڭ ۇزىندىعى - 60، الاقانىنىڭ ەنى - 17 س م بولاتىن الىپتاردىڭ ءىزى تابىلعان. ال بۇل داۋلەردىڭ قادامىنىڭ اراسى 130 س م بولعان كورىنەدى. ميلليونداعان جىلدار بويى ساقتالعان بۇل قۇپيا ىزدەر تۋرالى عىلىم سان-ساققا جۇگىرتسە دە، ولاردىڭ كىم ەكەنى تۋرالى ناقتىلىق جوق.
دەمەك، الىپ ادامداردى زەرتتەۋگە ءالى دە انتروپولوگتاردىڭ جۇرەگى داۋالاماي تۇرعانىن جاسىرۋعا بولمايدى. ويتكەنى ميلليونداعان جىلداردىڭ جاڭعىرىعى بۇگىنگە انىق جەتىپ جاتىر دەۋ قيىن. اۆستراليا ابوريگەندەرى بۇل ايماقتىڭ العاشقى تۇرعىندارى بولدى دەۋ سەنىمسىز. الىپتار ءومىر سۇرگەن ايماقتا ابوريگەندەردەن دە بۇرىن «تاۋسوعارلار» بولعان. 1877 - جىلدارى نەۆادا شتاتىنىڭ ماڭايىنداعى سارقىراپ اققان وزەندە التىن شاياتىندار بورسىعان توپىراقتىڭ استىنان شوشايىپ تۇرعان ءبىر زاتتى كورەدى. ونى قازىپ العاندا ادامنىڭ اياق سۇيەگى بولىپ شىققان جانە ونىڭ جاقسى ساقتالعانى بەلگىلى بولدى. تابىلعان ولجانى ماماندار مەن دارىگەرلەر ءجىتى تەكسەرىپ قاراعاندا، بۇل ادامنىڭ اياعى ەكەندىگى دالەلدەنگەن. ەڭ تاڭعالارلىعى، الىپ ءداۋدىڭ اياعىنىڭ ولشەم بىرلىگى 97 س م ەكەندىگى انىقتالعان. دەمەك، انتروپولوگتار ەسەپتەپ شىعارعانداي، ونىڭ بويىنىڭ ۇزىندىعى 3 مەتر 60 س م بولىپ شىققان. دينوزاۆرلار داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن بۇل الىپتىڭ باسقا سۇيەكتەرىن ىزدەۋ ماقساتىندا ارنايى ەكسپەديسيا جىبەرىلسە دە، ولار دەرەككە سەپ بولارلىق ەشتەڭە تاپپاعان.
جالپى، ءداۋ ادامدار تۋرالى دەرەكتەر الەمنىڭ ءار قيىرىنان قىلاڭ بەرىپ وتىرادى. 1936 - جىلى نەمىس پالەونتولوگ - انتروپولوگى لارسون كول ورتالىق افريكانىڭ ەلايزي وزەنى جاعالاۋىنان «باۋىرلاستار زيراتىندا» بىرگە كومىلگەن 12 قاڭقانى تاپقان. بويىنىڭ ۇزىندىعى 350-375 س م ارالىعىندا بولعان جانە ولاردىڭ استىڭعى- ۇستىڭگى جاق سۇيەكتەرىنىڭ كەيبىرىندە ەكى قاتاردان تىستەر بولعان.
سونىمەن قاتار ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە پولشا تەرريتورياسىنىڭ اۋماعىندا اتىلعانداردى كومۋ كەزىندە تابىلعان بەلگىسىز ادامنىڭ وراسان زور باس سۇيەگى تالايلاردى تاڭعالدىرعان. ونىڭ بيىكتىگى 55 سانتيمەتردەي ەكەنى بەلگىلى بولعان. بۇل بۇگىنگى زامانداستارىمىزدىڭ باسىنان 3 ەسە ۇلكەن. ال عالامدى تاڭعالدىرعان بەلگىسىز ادامنىڭ بويىنىڭ ۇزىندىعى زەرتتەي كەلگەندە 3،5 مەتردى قۇرايتىنى ناقتالانعان.
جالپى، ويدا-جوقتا تابىلعان باس سۇيەكتەرگە قاتىستى اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەر وتە كوپ. وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارى ا ق ش جۇرتىنا «بۇگىن كەشكە» دەگەن باعدارلامامەن تانىس بولعان ساندەرسون ءبىر مەحانيزاتورمەن اڭگىمە-دۇكەن بارىسىندا قىزىق وقيعانى ايتادى. 1950 - جىلى تراكتورىمەن جەر قوپارىپ جۇرگەن ول جەر استىنان ادام سۇيەكتەرىن كەزدەستىرەدى. ولشەپ قاراعاندا باس سۇيەكتىڭ بيىكتىگى - 58 س م، ال ەنى - 30 سانتيمەترگە جەتكەن. مامانداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇل الىپتاردىڭ دا تىستەرى ەكى قاتارلى بولعان. ولاردىڭ ومىرتقاسى مەن باقاي، باس سۇيەكتەرى بۇگىنگىلەرگە قاراعاندا ءۇش ەسە ۇلكەن. ءتىپتى تىزەدەن تومەنگە قارايعى ۇزىندىقتىڭ ءوزى 150 سانتيمەتردى قۇراعان.
الايدا الىپ ادامدارعا قاتىستى اڭگىمەلەردىڭ بارلىعى دا اقيقات دەپ اتاۋعا كەلمەيدى. ىقىلىم زاماننان بۇگىنگى وركەنيەتكە جەتكەن ءبىر اڭىز بار: XVI عاسىردىڭ باسىندا بويى عالامات ۇلكەن بىرەۋدىڭ سۇيەگى تابىلعان. بۇل ريم گەنەرالى ماريۋسپەن تايتالاستا جەڭىلىسكە ۇشىراعان گاللي تايپاسىنىڭ كوسەمى، كيمۆرلەر كورولىنىڭ سۇيەگى دەگەن اقپارات تاراتىلدى. نيكوليا ابيكو 1613 - جىلى «كيمۆرلەر كورولىنىڭ سۇيەگى تۋرالى ديسسەرتاسيا» دەگەن زەرتتەۋ ەڭبەگىن جارىققا شىعاردى. الايدا ونىڭ بۇل ەڭبەگى كوپشىلىككە اسا ءمالىم بولعان جوق. ءبىراق «گاللي تايپاسىنىڭ كوسەمى، كيمۆرلەر كورولىنىڭ سۇيەگى» دەلىنىپ كەلگەن بولجامنىڭ كوپ ۇزاماي كۇلى كوككە ۇشتى. قازىرگى زامان تاريحى مۇراجايىندا قويىلعان كورول سۇيەگىنە ابدەن ۇڭىلگەن زەرتتەۋشى عالىم بۇل جەردە ءبىر قۋلىق پەن قاۋەسەت دەرەكتىڭ جاتقانىن اڭعارادى. اقىرىندا اتالعان قاڭقا كورولدىڭ ەمەس، مامونتتار داۋىرىنە دەيىن ءومىر سۇرگەن بەلگىسىز الىپ جانۋاردىڭ سۇيەگى بولىپ شىققان. كوسەمىن سىيلاعان جەرگىلىكتى حالىق ءوز كورولىنىڭ داڭقىن اسىرۋ ءۇشىن الىپ جانۋاردىڭ سۇيەگىن پايدالانعان. بۇكىل الەمگە تانىلعان قاڭقانى 1842 - جىلى الەمنىڭ تانىمال انتروپولوگ عالىمدارى قاراپ، نيكوليا ابيكو بولجامىنىڭ اقيقاتقا نەگىزدەلگەنىن جاقتاپ شىققان.
ءسويتىپ، «كورول سۇيەگى ... الىپ جانۋاردىكى» بولىپ شىققان. الايدا الىپ ادامداردىڭ بارلىعى دا اڭىزدان تۋعان دەۋ سەنىمسىز. 1950 - جىلدارى تۇركيانىڭ وڭتۇستىك شىعىسىنداعى جول جوندەۋ جۇمىستارى كەزىندە، ەۆفرات وزەنىنىڭ ماڭايىندا وراسان زور ەكى الىپتىڭ سۇيەگىن تاپقان. ەكەۋىنىڭ جامباس سۇيەكتەرىنىڭ ۇزىندىعىنىڭ ءوزى 120 سانتيمەترگە جەتكەن كورىنەدى.
وسى الىپتاردى ساتىپ العان ا ق ش-تىڭ تەحاس شتاتىنداعى مۇراجايدىڭ ديرەكتورى دجو تەيلور بارلىق عىلىمي ەرەجەلەرگە سايكەس قوس سۇيەكتى زەرتتەپ شىعىپ، مىنانداي قورىتىندىعا كەلگەن: ولاردىڭ بويى شامامەن 5 مەترگە جۋىق، ال ساۋساقتارىنىڭ ۇزىندىعى - 1،8 مەتر. 1935 - جىلى گوللاند ارحەولوگى رالف فون كەنيگسۆالد گونكونگ ماڭايىنان تابىلعان ادام تىستەرىنىڭ قازىر ۇرپاقتارىمەن سالىستىرعاندا 5 ەسە ۇلكەن ەكەنىن اتاپ كورسەتەدى. عالىم ولاردىڭ سالماعى 400 كەلى، ال بويى 5 مەتر ەكەنىن اتاپ كورسەتەدى. مۇنداي مىسالدار كوپ. الىپتارعا قاتىستى ەڭ سوڭعى ارحەولوگيالىق قازبالار 2000 - جىلى گرۋزيانىڭ ۋدابنو سەلوسىنان تابىلعان. الايدا الىپ ادامداردىڭ بولعانى اڭىز با، اقيقات پا؟ عىلىم بۇل جونىندە ءالى دە ناقتى ءبىر پىكىرگە كەلە المايدى. دەسەك تە، جەر بەتىندە ءومىر سۇرگەن «داۋلەر» تۋرالى دەرەكتەر دۇنيەنىڭ ءار قيىرىنان تابىلعان. ءبىراق بۇل بۇگىنگى كۇندە اڭىز عانا...
بەرىك بەيسەن ۇلى
دەرەككوزى: «ايقىن» گازەتى. 2012