مۋراكاميدى وقىماعان ادام ماعاۋيننىڭ «جارماعىنداعى» ادامنىڭ ەكىگە جارىلۋىن جاڭالىق دەپ قارايدى - ادەبيەت تانۋشى ايگۇل ءىسىماقوۆا
- «قازىر كولەمدى رومانداردىڭ ۋاقىتى وتكەن. سوندىقتان رومان جازۋدىڭ قاجەتى جوق» دەگەندى ۇنەمى ايتىپ جۇرەسىز. پىكىرىڭىزدى وزگەرتتىڭىز بە؟
- جوق. مۇنىما جازۋشى اعالارىمىزدىڭ كوبى رەنجيدى. «ءىسىماقوۆا رومان وقىلمايدى دەدى ەكەن دەپ، رومان جازباۋىمىز كەرەك پە؟»، - دەپ كەييدى. جازا بەرسىن، قارسىلىعىم جوق. ءبىراق مويىنداۋىمىز كەرەك، كۇن ۇزاق وتىرىپ رومان-ەپوپەيا وقيتىن ۋاقىت ەمەس قازىر. قازىر كليپتىك زامان. جالت-جۇلت ەتكەن 2-3 مينۋتتىق كليپكە بار اقپاراتتى سىيدىرۋىمىز كەرەك. ادەبيەتتە دە سولاي. قىسقا ينفورماسياعا بەيىمدەلگەن زاماندا وقىرمانعا شاعىن جانرداعى شىعارمالار قاجەت. جىلدام ءوتىپ جاتقان تەلەديدارلىق، كليپتىك، جارنامالىق، ساناعا بەيىم وقىرمانعا جاڭا ادەبيەت تۇرلەرى كەرەك. الەمدىك ادەبيەتتىڭ وزىندە رومان جازۋ سيرەدى قازىر. «نوبەل» سىيلىعىن العان رومانداردىڭ كوپشىلىگى ءجۇز بەتتىڭ ار جاق بەر جاعىندا. ورحان پامۋكتىڭ «نوبەل» سىيلىعىن يەلەنگەن رومانى جەتپىس-اق بەتتەن تۇرادى، ماسەلەن.
- بىزدە وسى ماقساتتان شىعىپ جۇرگەن جازۋشىلار بار ما؟
- نۇرعالي ورازدىڭ قازىرگى باسپاسوزدە جاريالانىپ جۇرگەن قىسقا اڭگىمەلەرىن وقىپ قۋاندىم. قازىرگى قازاق ادەبيەتىنە قاجەت قىسقا جانردى تاپقان. نۇرعالي دا قىسقا جازۋعا قالام ۇيرەتە باستاپتى. وزگە جازۋشىلار ەكى كىتاپ جازاتىن سيۋجەتتى نۇرعالي ءبىر اڭگىمەگە سىيعىزا بىلگەن. مىنە، بۇگىنگى وقىرمانعا وسىنداي شىعارمالار قاجەت. تۇرسىنجان شاپاي «كول»، «اينا ساراي» اڭگىمەلەرىندە كوپ سوزدىلىكتەن قاشقان.
- بۇگىنگى جازۋشىلاردان «يدەيالىق، فورمالىق ىزدەنىستەرگە بارىپ، جاڭاشا جازىپ ءجۇر» دەپ كىمدەردى ايتار ەدىڭىز؟
- تۇرسىنجان شاپايدىڭ «قازاقتىڭ جانىندا» فورمالىق ىزدەنىستەر بايقالادى. تۇرسىنجان كوركەم ەسسە جانرىنا جان بىتىرگەن. «قازاقتىڭ جانى» - بۇگىنگى قازاقتىڭ جانى نەنى ىزدەيدى، نەدەن جيىركەنەدى دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەۋىمەن قۇندى. ساتىمجان سانبايەۆتىڭ «بەلايا ارۋانا» اتتى ورىس تىلىندە جازىلعان پوۆەسى بار. قازاقتىڭ كەڭەس زامانىندا ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنان، تانىمدىق-ەستەتيكالىق دەڭگەيىنەن ايىرىلىپ قالعانىن كورسەتەدى. ساتىمجان 17-18 جاسىندا اۋعان سوعىسىنا قاتىسىپ، بۇگىنگى كۇنى مۇسىلمانعا وق اتتىم-اۋ دەپ، ءوزىن-ءوزى كىنالاپ، قينالىپ جۇرگەن اۋعاندىقتاردىڭ تاعدىرىن بەينەلەگەن رومان جازدى.
قاراپ وتىرساڭىز، جازۋشىلاردىڭ اراسىندا اۋعاندىقتار تاقىرىبىنا العاش قالام سىلتەگەن ساتىمجان سانبايەۆ. جۇماباي شاشتاي ۇلىنىڭ «ءبىزدىڭ زاماننىڭ اياز ءبيى» رومانى - بۇگىنگى پسيحولوگيالىق پروزاداعى قۇبىلىس ەكەنىن ايتۋىمىز قاجەت. ءبىزدى بيلەپ وتىرعان بيلىك باسىنداعىلاردىڭ پسيحولوگياسىن ءبىرىنشى رەت اشقان وسى - جۇماباي شاشتاي ۇلى. «جاڭعىرىق» رومانىندا كىسىلىك قۇندىلىقتاردى جازىپ، ۇلتتىڭ الدىندا جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنەتىن كەيىپكەرلەر جاساعان. مىنە، وسىنداي ەشكىم بارا قويماعان تاقىرىپتارعا بارىپ، جاڭاشا جازىپ جۇرگەن جازۋشىلارىمىز بار.
- جاڭاشا جازىپ جۇرگەن جازۋشىلار جايلى ساۋال قويىپ وتىرعانىم پوستمودەرنيزم اعىمى قازاق ادەبيەتىندە دە بەلەڭ الدى. ءسىزدىڭ پوستمودەرنيستەرگە كوزقاراسىڭىز قالاي جالپى؟
- پوستمودەرنيزم بىزگە ۇناسا دا، ۇناماسا دا ءبارىبىر كەلەدى. مودەرنيزم ادەبيەتتە XX عاسىردىڭ باسىندا تۋعان. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى ادەبيەتتەگى قۇبىلىستى پوستمودەرنيزم دەپ ءجۇرمىز. پوستمودەرنيزمنىڭ باسىندا قازاق توپىراعىندا ولجاس سۇلەيمەنوۆ تۇرسا، بۇگىنگى كۇنى باقىتجان مومىش ۇلى، اسلان جاقسىلىقوۆ، ايگۇل كەمەلبايەۆا، ءديدار امانتايدىڭ تۋىندىلارىنداعى ءستيل پوستمودەرنيزمگە ساي قالىپتاسقان. ارينە، ولار ونداي ماقسات قويماعان دا بولۋى مۇمكىن. ءبىراق بۇل زامان ءستيلى.
- الەمدىك ادەبيەتتە بار بولعاندىقتان، ءارى ادەبيەتتەگى ءداستۇرلى داڭعىلدان بويىمىزدى اۋلاق سالۋ ءۇشىن پوستمودەرنيستىك باعىتتاعى شىعارمالار كەرەك شىعار. ءبىراق پوستمودەرنيزم اعىمى دەپ جۇرگەن جازۋشىلاردىڭ كەيبىرىنەن ءداستۇرلى ادەبيەتتى ءمانسۇقتاۋ بايقالادى. پوستمودەرنيزم ءداستۇرلى كلاسسيكالىق ادەبيەتىمىزدى جوققا شىعارادى دەپ ويلامايسىز با؟
- ايتىپ وتىرعانىڭمەن كەلىسەمىن. مودەرنيزم ءۇشىن ءداستۇر ماڭىزدى بولسا، پوستمودەرنيزم ودان باس تارتادى جانە مۇنى باستى شارت دەپ سانايدى. پوستمودەرنيزمنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى وزىنە دەيىنگى ادەبيەتتى سىنعا الۋ، سىن كوزبەن قاراۋ. اكۋنين دەگەن ورىس جازۋشىسى قازىر وزىنە دەيىنگى چەحوۆ، تولستويلاردى مازاق ەتىپ جازىپ جاتىر. بۇل اكۋنيننىڭ وڭباعاندىعىنان نە بۇزاقىلىعىنان ەمەس، پوستمودەرنيزمنىڭ تالابىنان. ويتكەنى پوستمودەرنيزم وزىنە دەيىنگىلەردىڭ ءبارىن سىنعا الادى. بۇل پوستمودەرنيزمنىڭ جاقسىلىعى دا. ويتكەنى وتكەنگە سىنمەن قارامايىنشا، جەتىستىگىڭىز بەن كەمشىلىگىڭىزدى باعامداي المايسىز. پوستمودەرنيستەردى «ءداستۇر بۇزار» دەپ، جاقتىرمايدى كەيبىر جازۋشىلارىمىز. ولاردىڭ جازۋ ءستيلىن ۇناتساق تا، ۇناتپاساق تا ولار بىزگە ءبارىبىر كەرەك. ءداستۇرلى باعىتتا جازبادى ەكەن دەپ پوستمودەرنيستەردى جونگە سالۋدىڭ قاجەتى جوق.
ديدار امانتايدى الىپ قارايىق، ماسەلەن. ديداردىڭ شىعارمالارىنان امەريكالىق جازۋشى ەرنەست حەمينگۋەيگە ەلىكتەيتىنى بايقالىپ تۇرادى. حەمينگۋەي ءوزى جورنالشى بولعان. ديدار دا جورنالشى. جورنالشىنىڭ وزگە جازۋشىلاردان ەرەكشەلىگى ناقتى ءارى قىسقا جازادى. ەرنەست حەمينگۋەي تەلەگرافتىق ستيلدە جازعان. بىرەۋگە تەلەگرامما جازىپ، مالىمەت بەرىپ وتىرعان ءتارىزدى، بىلايشا ايتقاندا. سويلەمدەرى ءۇش-اق سوزدەن تۇرادى. ءسوزدى ۇنەمدەپ قولدانادى. ديدار امانتاي دا تۋرا سولاي جازادى. ديداردىڭ ەلىكتەۋى سانالى تۇردە ەمەس، حەمينگۋەيدى كوپ وقىپ، وزىندەگى ۇقساستىقتى تۇسىنگەننەن بولۋى كەرەك. ايتسە دە، حەمينگۋەيگە ەلىكتەگەنىمەن، ديدار قازاق ەكەنىن دالەلدەپ كەلە جاتىر. ونىڭ پروزاسىن ينتەللەكتۋالدىق پروزا دەر ەدىم.
اسلان جاقسىلىقوۆ تا پوستمودەرنيستىك باعىتتا جازادى. اسلاندى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءبىلىم كەرەك. ءوزى ورىسشا جازادى. سويلەمدەرى كۇردەلى. «سنى وكاياننىح» رومانى بۇگىنگى زاماننىڭ بەينەلەنۋىمەن ەرەكشە. كەيىپكەرىنىڭ تاعدىرى قاي قالادا، قاي زاماندا، قانداي ساعاتتا ءوتىپ جاتىر، وعان جازۋشى باس قاتىرمايدى. ياعني شىعارماسىنداعى ۋاقىت پەن كەڭىستىك ناقتى ەمەس (وسى جەردە ءبىر سويلەم الىنىپ تاستالىندى). جازۋشىعا ول دا ماڭىزدى ەمەس. ويتكەنى جازۋشىعا كەيىپكەرىنىڭ ىشكى سەزىمدەرىنىڭ ارپالىسى ماڭىزدى. ءداستۇرلى ادەبيەتتەن بويىن اۋلاق سالدى ەكەن دەپ، پوستمودەرنيستەردى جاتىرقاۋدىڭ قاجەتى جوق. قايتا ولارداعى وسىنداي ەرەكشەلىكتەردى كورە ءبىلۋىمىز قاجەت.
- ءجون ەكەن. پوستمودەرنيستەردەن بولەك جاڭا باعىتتا ەكسپەريمەنت جاساپ جۇرگەن جازۋشىلار بار ما بىزدە؟
- ەكسپەريمەنت جاساپ جۇرگەن جازۋشى مۇحتار ماعاۋين. ول جاپوندىق، لاتىن-امەريكالىق جازۋشىلاردى وقىدى دا، سولارعا ەلىكتەگەن. «جارماقتىڭ» حارۋكي مۋراكاميگە ەلىكتەۋمەن جازىلعانىن ادەبيەتشى رەتىندە بىردەن بايقادىم. ويتكەنى مۋراكاميدىڭ ستيلى بايقالادى. مۋراكاميدى وقىماعان ادام ماعاۋيننىڭ «جارماعىنداعى» ادامنىڭ ەكىگە جارىلۋىن جاڭالىق دەپ قارايدى.
سوسىن ايگۇل كەمەلبايەۆانىڭ جازعاندارىنان قازاق توپىراعىنىڭ ءيىسىن شىعارىپ تۇرىپ جازسا دا، ەۋروپالىق، لاتىن امەريكالىق پروزانى كەرەمەت مەڭگەرگەندىگى بايقالىپ تۇرادى. ايگۇل ءوز تۋىندىلارىندا سانالى تۇردە ەۋروپالىق، ميفتىك ەسىمدەردى دە كىرگىزىپ قويادى. ونىسى ەكسپەريمەنت بولعانىمەن، وتە ءساتتى پايدالانىلعان امال. ويتكەنى، دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەتتى بىلە وتىرىپ، سول دەڭگەيدە ويلانىپ، قازاقشا ستيلدىك تاسىلدەردى دۇنيەگە اكەلۋدە. كەيىنگى جاستاردان ءمادينا ومار ەكسپەريمەنتكە كوپ بارىپ ءجۇر. اۋىلدان قالاعا كەلگەن جاستاردىڭ قيىنشىلىقتارىن شىنايى سۋرەتتەيدى.
- ادەبيەت تانۋشى عالىم رەتىندە قازىرگى جازۋشىلاردان كىمدەردى باعالايسىز؟
- جۇماباي شاشتاي ۇلىن. ول كىسىنىڭ كەڭەس زامانىندا قويشىلاردىڭ ومىرىنەن جازىلعان «قىزىل قار» پوۆەسى بار. بارى كوممۋنيزمنىڭ جاقسىلىعىنىڭ ارقاسى، پارتيا قولداپ جاتىر، قويشىلارىمىز ءجۇز قويدان ءجۇز ەلۋ قوزى الىپ، جەمىستى ەڭبەك ەتۋدە، قويشىلاردىڭ جاعدايى جاقسى دەپ جالعان ۇرانداعان كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىن اشكەرەلەپ، قويشىلاردىڭ اقپانداعى جۇتتا كورگەن قيىنشىلىقتارىن جازعان.
بۇل روماندى مەن سوناۋ 1986- جىلى وقىدىم. سوندا جۇماباي شاشتاي ۇلىنىڭ شىندىقتى جازۋداعى جۇرەكتىلىگىنە تامسانعانمىن. ويتكەنى ول زاماندا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ يدەولوگياسىنا قارسى جازۋ قيىننىڭ قيىنى ەدى. جۇماباي اعامىز سول رومانى ءۇشىن سوگىس تە ەستىدى. ول كىسىنىڭ بۇگىنگى بيلىكتەگى اعالارىمىزدىڭ وبرازىن بەينەلەگەن «ءبىزدىڭ زاماننىڭ اياز ءبيى» رومانى بار. قازىرگى كۇننىڭ شىندىعى سۋرەتتەلەدى. قاي زاماندا ءومىر سۇرسە دە، ءوز كەزەڭىنىڭ شىندىعىن جازا بىلگەنى ءۇشىن دە، جۇماباي شاشتاي ۇلىن جوعارى باعالايمىن.
پوەزيادا ارداق نۇرعازى ۇلىنىڭ ولەڭدەرى كەرەمەت. ارداق وتە ساۋاتتى جىگىت. پوستمودەرنيستەردىڭ ءبارىن وقىعان. كوپ ادام ارداقتى تۇسىنبەيدى. ءداستۇرلى ولەڭ ۇلگىسىن بۇزدى دەپ كىنالايدى. مەنىڭشە، ۇيقاسسىز ولەڭ جازدى ەكەن دەپ ارداقتى «تارتىپكە» سالۋدىڭ قاجەتى جوق. ويتكەنى ولەڭىنىڭ قۇرىلىمىنا ەمەس، مازمۇنىنا قاراۋ قاجەت. تۇسىنگەن ادامعا ارداقتىڭ ولەڭىنىڭ ءار جولىندا تەرەڭ مازمۇن مەن عيبرات بار.
- ال ادەبيەت زەرتتەۋشىسى ەمەس، قاراپايىم وقىرمان رەتىندە كىمدەردى وقىپ ءجۇرسىز؟
- دۋلات يسابەكوۆتىڭ «قارعىن» رومانىن قايتا وقىپ جاتىرمىن. دۋلات اعامىز قازاق ايەلىنىڭ پسيحولوگياسىن اشا بىلگەن جازۋشى. باس كەيىپكەر جاسىندى وقىعاندا كوز الدىما اسقار سۇلەيمەنوۆ كەلەدى. دۋمان رامازاننىڭ «كوشىن» وقىپ شىقتىم. دۇكەنباي دوسجاننىڭ ءال-فارابي تۋرالى پوۆەسىن وقىپ تاۋىستىم. دۇكەنبايدىڭ «اق وردا» رومانىن العاش قولىما العاندا، بيلىككە جاعىنۋ، بيلىكتى ماقتاۋ ماقساتىندا جازىلعان رومان عوي دەپ ويلاعانمىن. وقىپ بىتكەسىن مۇلدە بولەك كۇي كەشتىم. تاۋەلسىزدىكتىڭ كوركەم شەجىرەسى ەكەن. قازىرگى ساياسي روماننىڭ ەڭ ءبىر جارقىن ۇلگىسى. دۇكەنبايدىڭ «ينەنىڭ ۇشى» اتتى زيالى ادامداردىڭ بالالارىنىڭ سپيد جۇقتىرعانى تۋرالى پوۆەسىن وقىپ، بۇگىنگى كۇننىڭ دەرتىن ايتا بىلگەنىنە رازى بولدىم.
ونان سوڭ قازىرگى شەت ەلدە وقىپ كەلگەن جاستاردىڭ شەتەلدەن العان ءبىلىمىنىڭ قازاقى ورتاعا ساي كەلمەي جاتقانىن ايتقان رومانى بار. جالپى دۇكەنباي دوسجاننىڭ سوڭعى جىلدارى جازعان دۇنيەلەرى كەرەمەت. جاڭادان كورىنىپ جۇرگەن ەربولات ابىكەن ۇلىنىڭ «پاتەر ىزدەپ ءجۇر ەدىك» دەگەن شاعىن اڭگىمەسىن وقىپ، جىلادىم جاقىندا. ءبىر اڭگىمەنىڭ بويىنا قالاعا كەلىپ، پاتەردەن-پاتەرگە كوشىپ جۇرگەن قازاق جاستارىنىڭ قاسىرەتىن سىيعىزا بىلگەن. اڭگىمەنى وقىپ وتىرعاندا، ءوزىمىز تاۋەلسىز مەملەكەتتە ءومىر سۇرە وتىرا جاس وتباسىنىڭ ۇيعىردىڭ قۋىقتاي، تەرەزەسى جوق، توبەسىنەن سۋ سورعالاعان تاس كەپەسىندە باعىنىشتى بولىپ، قوجايىنىنان قورقىپ ۇيىنە قوناق شاقىرا الماي، ادامي قۇقىعى تاپتالعانىنا قىنجىلدىم، ءبىر جاعى نامىستاندىم.
- ءجون ەكەن. «قارعىندى» قايتا وقىپ جاتقانىڭىزدى ايتىپ قالدىڭىز. «قارعىن» وقىرمانداردىڭ سۇراۋىمەن دەپ، 10000 تيراجبەن جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى جاقىندا. قالاي ويلايسىز قايتا باسىپ شىعۋعا قاجەتتىلىك بار ما بۇل روماندى؟ بۇگىنگى وقىرمان «قارعىندى» وقي ما؟
- وقيدى. مۇنى سەنىممەن ايتا الامىن. اۋەلدە: «قارعىندى» الپىستى القىمداعان مەنىڭ زامانداستارىم عانا وقيتىن شىعار»، - دەسەم، وتىزعا جەتپەگەن جاستار دا وقىپ جاتىر ەكەن. «قارعىن» جارىققا شىققاندا سەكسەنىنشى جىلدارى ۇلكەن ءبىر رەزونانس بولعان. «قارعىن» - ينتەللەكتۋالدىق پروزا. 60-80-جىلدارى قازاق ادەبيەتىنە دۋلات يسابەكوۆ، ءابىش كەكىلبايەۆ، اسقار سۇلەيمەنوۆ، زەينوللا سەرىكقاليەۆ، سايىن مۇراتبەكوۆ، قاليحان ىسقاق، دۇكەنباي دوسجان، تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ سىندى ۇلكەن ءبىر لەك كەلگەن. دۋلات اعامىزدىڭ بۇل رومانىندا سول ءوز زامانداستارىنىڭ ادەبي ورتاسى بەينەلەنگەن.
كەڭەس زامانىندا باس شۇلعىپ، وكىمەت پەن پارتيانىڭ ساياساتىن قولداعان روماندارمەن بىرگە ءوز زامانىنىڭ شىندىعىن شىنايى بەينەلەگەن روماندار بولدى. ولار: اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ «بەسىن»، «اداسقاق»، ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ «اڭىزدىڭ اقىرى»، قاليحان ىسقاقتىڭ «اقسۋ - جەر جانناتى» شىعارمالارى. كەڭەستىك كەزەڭدەگى شىندىقتى ايتا بىلگەن ينتەلليگەنسيا وكىلدەرىن بىلگىڭىز كەلسە، «قارعىندى» وقىڭىز دەر ەدىم وقىرمانعا.
- ال كەڭەس زامانىندا جازىلعان ءنوپىر رومانداردىڭ اراسىنان «قارعىن» سياقتى قايتا باسىپ، وقىرمانعا ۇسىنۋ قاجەت دەپ قاي شىعارمالاردى اتار ەدىڭىز؟
- ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەرىن». ويتكەنى «كوشپەندىلەر» ەزىلگەن، جانشىلعان سانامىزدى وياتۋعا ارنالعان شىعارما. سوسىن باققوجا مۇقايدىڭ «ءومىر زاياسىن»، سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ «جابايى الما»، «جۋسان يىسى»، اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ «اداسقاق» شىعارمالارىن قايتا باسۋ قاجەت. تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى جازىلعان تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆتىڭ «ارۋاقتار» اتتى رومانىنىڭ ءجونى ەرەكشە. قازىرگى قازاق پروزاسىندا تۇڭعىش رەت تىنىمباي اعا بايىعان قازاقتاردىڭ ارسىزدىعىن بەينەلەگەن.
سۇحباتتاسقان - قارلىعا يبراگيموۆا
دەرەككوز: «حالىق ءسوزى» گازەتى. 2012-جىل