رۋلار تاريحى - قازاق تاريحى
بۇل كۇندە حايروللا عابجاليلوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋمەن قازاق رۋلارىنىڭ عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەلگەن تاريحى تۋرالى ءجۇز تومدىق ەنسيكلوپەديالىق ەڭبەكتەردىڭ العاشقى 36 تومىنىڭ جاريالانۋى قازاقستان عىلىمىنا قوسىلعان سۇبەلى ۇلەس ءارى تاريحتى زەرتتەۋدە مۇلدە تىڭ باعىت، جاڭا كوزقاراس ۇستانۋى عىلىم الەمىندە، قوعامدا ايتارلىقتاي جاڭالىق بولدى. بۇتىندەي ءبىر عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى اتقارۋعا ءتيىس وسىنشاما اسا زور اۋقىمدى جۇمىستى حايروللا عابجاليلوۆتىڭ تىكەلەي ءوزىنىڭ قاراجاتىمەن جۇزەگە اسىرىپ كەلە جاتقانى حالىق اراسىندا زور قۇرمەتكە بولەسە دە، وكىنىشكە قاراي، رەسمي ورىندار تاراپىنان ەلەنە قويعان جوق.
مۇنىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى - قازاقتىڭ قازىرگى زيالىلارى، سونىڭ ىشىندە قالامگەرلەرى مەن عالىمدارى اراسىندا قازاق رۋلارىنا دەگەن كەڭەس وكىمەتى قالىپتاستىرعان تەرىس كوزقاراستىڭ جويىلماۋى. ءتىپتى وزدەرىن «قازاق ۇلتىنىڭ پاتريوتىمىن» دەپ جۇرگەن قايراتكەرلەرگە دەيىن «رۋدى ءبىلۋ - ۇلتشىلدىققا، ۇلتتى بولشەكتەۋگە، قازاق حالقى اراسىنا ىرىتكى سالۋعا باستايتىن زياندى ارەكەت» دەپ، بۇل ماسەلەنى قوزعاۋدان، قورعاۋدان ات-توندارىن الا قاشاتىنىن كۇندە كورىپ، ءبىلىپ، ەستىپ ءجۇرمىز. سوندىقتان مۇلدە جاڭا ۇلتتىق كوزقاراستاعى، تىڭ باعىتتاعى وسىناۋ اۋقىمدى جۇمىس قالاي قولعا الىنىپ، قالاي جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقانى جانە العى كەزەڭدە قالاي ءوربيتىنى تۋرالى حايروللا ماعاۋيا ۇلىمەن بولعان سۇحباتتى جاريالاۋداعى ماقساتىمىز - اسىرەسە قازىرگى قازاق زيالىلارى اراسىنداعى رۋ-تايپا تۋرالى تەرىس كوزقاراستان ارىلۋعا ىقپال ەتۋگە سەپتەسىن بولۋ دەگەن ويدامىز.
- حايرەكە، ءالى كۇنگە دەيىن بيلىكتە قىزمەت ەتەتىندەردى بىلاي قويعاندا، ۇلتتىق كوزقاراستاعى زيالىلار اراسىندا رۋىن ايتۋعا، رۋ تاريحىن بىلۋگە، جالپى، رۋ ماسەلەسىنە مۇلدە تەرىس كوزقاراس باسىم بولىپ كەلە جاتقانى وزىڭىزگە دە ءمالىم بولسا كەرەك. رۋ ماسەلەسىن قوزعاعان كەزدە «رۋشىلدىق - ەسكىلىكتى كوزقاراس» دەپ سىرت اينالاتىندار ءوزىڭىزدىڭ دوس-جاراندارىڭىزدىڭ، ءتىپتى تاريحشىلاردىڭ اراسىندا ءجيى كەزدەسىپ ءجۇر عوي. ال وسىنداي قارسىلىققا قاراماي، رۋلار تاريحىن زەرتتەۋگە، ناسيحاتتاۋعا، كوپ تومدىق كىتاپ ەتىپ شىعارۋعا بەلسەنە كىرىسىپ كەتكەنىڭىزگە نە سەبەپ؟ بۇل جونىندە بىرەۋلەر سىزگە وي سالدى ما، الدە تاپسىرىس بەردى مە؟
- ماعان بۇل جونىندە ءاۋ باستا ەشكىم دە وي قوسقان جوق. رۋ ماسەلەسىنەن ۇركىپ-قورقاتىن قازىرگى قازاق قوعامىندا كىم تاپسىرىس بەرە قويسىن؟! بۇل مەنىڭ بالا كۇنىمنەن كوكەيىمدە جاتتالىپ قالعان ارمان-وي دەسەم دە بولادى. جالپى، بويىمدا جىلت ەتكەن قاسيەت بولسا، ول اتا-بابالارىمنان دارىعان دەپ بىلەمىن. اكەم ماعاۋيانىڭ قۇلاعىما قۇيعان اقىل-كەڭەسى، وسيەتى، زامانداستارىمەن، دوس-جاراندارىمەن بولعان اڭگىمەلەرى جادىمدا جاتتالىپ قالىپتى.
- ءوزىڭىز ساۋلەتشى، ديزاينەر بولا تۇرا تاريحتى زەرتتەۋگە بوي ۇرعانىڭىز تاڭدانارلىق قوي. مۇنداي زەرتتەۋ جۇمىسىنا قانداي دايىندىعىڭىز، ءبىلىمىڭىز بەن بىلىگىڭىز بولدى دەپ ويلايسىز؟
- مەن بۇل ومىردەگى ەڭ بيىك، ەڭ جوعارى ينستيتۋت - وتباسىلىق تاربيە ينستيتۋتىنان ءوتتىم. از وقىدىم دەمەيمىن، كوپ ءبىتىردىم دە دەمەيمىن. ءبىراق ءبىر ازاماتتىڭ عۇمىرىنا جەتەتىن ءبىلىم دە، تاجىريبە دە جيناقتادىم. سامارقان قالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساۋلەت-قۇرىلىس ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، سوناۋ ەۋروپانىڭ پراگا قالاسىندا سۋرەتشى-ساۋلەتشىلەر مەكتەبىندە تاجىريبەدەن وتكەنىم ومىرىمە ۇلكەن باعىت بەردى دەپ ويلايمىن. ەۋروپا ەلدەرىندە اتا-بابا تاريحىن ەرەكشە قۇرمەتتەيتىنىنە قانىق بولعانمىن.
الماتى، جاڭاتاس جانە ەلىمىزدىڭ بىرنەشە قالالارىندا قالا قۇرىلىسىن جوبالاۋدا قولتاڭبامنىڭ قالعانىن ماقتانىش ەتەمىن. بۇل جولداعى تاجىريبەم قاجەتكە جاراپ، ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش ۆاليۋتاسى - قازاقتىڭ ءتول تەڭگەسىن شىعارۋدى ۇيىمداستىرۋشى جانە اۆتورلارىنىڭ ءبىرى بولىپ، قازاقستاندى الەمگە ەڭ العاش تەڭگە ارقىلى تانىتۋعا قاتىسقانىمدى باقىتىم دەپ بىلەمىن. دەمەك، بۇل مەنىڭ وقۋ-بىلىمدەگى تاجىريبەمنىڭ زايا كەتپەگەندىگىن اڭعارتسا كەرەك. سونداي-اق رۋلاردى زەرتتەپ ءبىلۋ، قۇرمەتتەۋ جونىندە كوڭىلگە تۇيگەنىمدى دە جۇزەگە اسىرۋ ارمانىم ەدى.
ۋاقىتپەن ساناسپاي ءجۇرىپ، اتا بولاتىن جاسقا دا كەلىپ قالىپپىن. ەندى كەيىنگى ۇرپاققا ۇلتىمىزدى قورعاۋ جونىندە وسيەت قالدىرۋ دا - پارىز. جالپى، ادامعا العاشقى وتىز جىلى قاتەلىكتەر جاساۋ ءۇشىن، كەيىنگى وتىز جىلى ونى تۇزەتۋ ءۇشىن، سوڭعى وتىز جىلى جيعان-تەرگەنى مەن وي-ساناعا تۇيگەنىن ۇرپاعىنا دارىتۋ ءۇشىن بەرىلەتىن كورىنەدى. مەن وسىنىڭ ءۇشىنشى باسپالداعىنا تابان تىرەدىم.
ءسىز ماعان «تاريح ماماندىعىن العان جوقسىز» دەگەندەي وي ايتتىڭىز. راس، مەن ديزاينەر-ساۋلەتشى بولسام دا، كەيىن كاسىبي تاريحشىعا اينالدىم. تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى دارەجەسىن الۋعا ديسسەرتاسيا قورعادىم. مەن قازىر كاسىبي تاريحشىمىن. دەمەك، تاريحتى عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەۋگە دە دايىندىعىم تىڭعىلىقتى دەۋگە بولادى. 2005 - جىلى «الاش» تاريحي زەرتتەۋ ورتالىعىن اشىپ، ونىڭ اينالاسىنا بەلگىلى تاريح ماماندارىن توپتاستىردىم. بۇل - تاۋەلسىز قازاقستانداعى ەڭ العاش تاريحي زەرتتەۋ ورتالىعى ەكەندىگىن ايتا كەتكەنىم ارتىق بولماس.
- «الاش» تاريحي زەرتتەۋ ورتالىعىن قۇرۋعا، رۋلار تاريحى تۋرالى 100 تومدىق عىلىمي ەڭبەك شىعارۋعا ناقتى نە تۇرتكى بولعانىن تارقاتىپ ايتىپ بەرسەڭىز...
- قازاق تاريحى تۋرالى كاسىبي تاريحشىلار جازىپ شىعارعان عىلىمي ەڭبەك تەك قانا 5 تومدىق تاريحي كىتاپ ەكەن. مۇنىڭ ءوزى - ساياسي تاريح. بۇل كىتاپتاردا مەملەكەتتەردىڭ قالىپتاسۋى، كۇيرەۋى، ساياسي-الەۋمەتتىك، اسكەري جاعدايلارى ءسوز بولعان. تۇپتەپ كەلگەندە، قازاقتىڭ ناعىز تاريحى، نەگىزىنەن، رۋ-تايپالار ۇيىسىپ، مەملەكەت قۇرعاندىعىن جانە ولاردان شىققان ۇلى تۇلعالاردان قۇرالادى. وسىنىڭ ءبارىن تۇبەگەيلى زەرتتەپ بارىپ، شىنايى تاريحتىڭ جازىلاتىندىعىن ءتۇيسىندىم.
تاريحتى زەرتتەۋگە دەن قويۋىمنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى بار. ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش تەڭگەسىن شىعارۋ جولىندا ەۋروپالىق مەملەكەتتەرمەن تىعىز قارىم-قاتىناس جاسادىق. سوندا لوندوندا جۇرگەندە ءتىپتى اعىلشىن زيالىلارىنا دەيىن قازاق حالقىنا جەر بەتىندە سوڭعى جىلدارى پايدا بولعان حالىق رەتىندە قارايتىندىعىن بايقادىم. شەت جۇرتتاردىڭ كوبى، ءتىپتى قازاق دەگەن ۇلتتى ەستىپ كورمەگەنى مەنى تاڭداندىردى. شىن مانىندە، قازاقتىڭ كونەدەن كەلە جاتقان وركەنيەتى، تاريحى اعىلشىن، فرانسۋز، نەمىس جانە وزگە حالىقتار تاريحىنان، وركەنيەتىنەن كەم ەمەس، ءتىپتى ودان دا تەرەڭگە بويلايتىنىن سەزىنگەن سايىن ولاردىڭ وسىنداي وركوكىرەك كوزقاراستارىنا نامىستاندىم. ءسويتىپ، وسى جۇمىستى قولعا السام دەگەن ارمان جەتەگىنە بەرىلدىم.
سونىمەن، مەن تەڭگە شىققاننان كەيىن ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ ارمان-ويىمدى، جوبا-جوسپارىمدى بايان ەتىپ، ن.ءا.نازاربايەۆقا حات جولدادىم. ەلباسى مەنىڭ حاتىمدى 2005- جىلى 10- مامىر كۇنى وقىپ «قازاق حالقىنىڭ تاريحىن، ونىڭ الەمدەگى وركەنيەتتەگى ورنىن جانە رولىن عىلىمي تالداۋعا باعىتتالعان» جوباما ۇلتىمىزدى قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان ۇلكەن ەڭبەك دەپ قولداۋ ءبىلدىردى. ءسويتىپ، ءبىراز تاريحشىلاردى بۇل ىسكە جۇمىلدىرىپ، اۋەلى «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىن قۇردىم. ءسويتىپ، تاريح ماماندارىن قىتاي، رەسەي، يران، اراب ەلدەرىنە، تاشكەنت، قازان، باكۋ قالالارىنا ارحيۆتەردەن دەرەكتەر جيناۋعا ءوز قاراجاتىممەن جىبەردىم. قازىرگى كۇنى ءبىزدىڭ ورتالىقتا وسى ەلدەردەن جينالعان ءتورت مىڭعا جۋىق كىتاپ قورى، قولجازبالار مەن دەرەكتەر بار. ولاردىڭ دەنى قىتاي، اراب، پارسى، ورىس، نەمىس، اعىلشىن تىلدەرىندە جازىلعان.
ورتالىق ەكى ايدا ءبىر شىعاتىن «الاش» تاريحي-ەتنولوگيالىق عىلىمي جۋرنالىن شىعارىپ كەلەدى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا «قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحى» تۋرالى 36 دان اسا عىلىمي ەڭبەك جاريالاندى.
وسىنىڭ ءبارىن مەن ءوز قارجىممەن جۇزەگە اسىرىپ كەلەمىن. ەل ءۇشىن ەڭبەك ەتكەنىمە وكىنبەي، قايتا ادال ەڭبەگىمنىڭ اعارتۋشىلىق جولعا جۇمسالعانىنا قۋانامىن.
- بۇل ورتالىقتىڭ رۋلار تاريحىن جازۋداعى نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى، ۇستانىمدارى، كونسەپسيالارى قانداي؟
- «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ماقساتى - بىرەۋدىڭ رۋىن نەمەسە اتاسىن دارىپتەۋ ەمەس، قازاقتىڭ عىلىمي تاريحىن زەرتتەپ جازۋ. سەبەبى قازاق حالقى رۋ-تايپالىق داۋىردەن قازىرگى مەملەكەتتىك دەڭگەيگە دەيىن وسكەن حالىق. ءبىر مەملەكەتتىڭ يەسى بولىپ وتىرعان حالىقتىڭ تاريحىن جازۋ ءۇشىن ونىڭ قۇرامىن زەرتتەۋ كەرەك. قازاقتىڭ تامىرى - رۋلىق جۇيەدە ەمەس پە؟ 43 اتادان تارايتىن رۋلار: 25 اتا - كىشى ءجۇز، 6 اتا - ورتا ءجۇز، 12 اتا - ۇلى ءجۇز. ءبىز سونىڭ ءتۇپ-تامىرىن زەرتتەپ جاتىرمىز. قازاق رۋلارىنىڭ مىڭداعان جىل بۇرىن قالاي پايدا بولعانى، تاريح ساحناسىنا قالاي شىققانى جونىندە دەرەكتەر ءالى دە ماردىمسىز.
قازاق رۋلارى دەگەنىمىز - قازاق حالقىنىڭ قاسيەت تۇتقان ەرەكشەلىگى، ۇلتتى قورعاۋداعى ەڭ مىقتى قامالى بولسا دا، ونى تارك ەتۋگە، بۇعان قارسى دۇشپاندىق پيعىل قازىرگى قازاق قوعامىندا ءالى دە باسىم. سويتسە دە، ءبىز مۇندايلاردىڭ قارسىلىعىنا قاراماي، ينەمەن قۇدىق قازعانداي بولىپ، شەت جۇرتتارداعى دەرەكتەردى، ەلىمىزدەگى ماعلۇماتتاردى بارىنشا پايدالانۋعا تىرىسىپ كەلەمىز. ءار رۋدىڭ كوشىپ-قونۋ مەكەندەرى، شىڭعىس حان كەزىندەگى جاعدايى، قازاق حاندىعى كەزىندەگى جاعداياتتار، ولاردىڭ ءوسىپ، ۇيىسىپ، مەملەكەت بولعانداعى ىقپالى، ساياسي ورنى سەكىلدى ماعلۇماتتار رۋ تاريحىنا قامتىلۋى ءتيىس. ولاردان شىققان باتىرلاردى، بيلەردى، اۋليەلەردى، ۇلكەن شايقاستاردى، ءبىر تۋدىڭ استىنا ءبىر قازاق ۇلتى بولىپ توپتاسۋىن تالداۋ، زەرتتەۋ وڭاي ەمەس. رۋلار تاريحى زەرتتەلىپ كىتاپ بولىپ شىققان سوڭ، قازاق حالقىنىڭ شىنايى تاريحىن جازۋ قيىن بولماسا كەرەك. ءبىز مۇنى زەرتتەي وتىرىپ، تۇركى الەمىنىڭ تاريحىنا كىرىپ بارا جاتقانىمىزدى بايقايمىز. بارلىعىنىڭ دا ءتۇبى ءبىر حالىق ەكەنىنە كوزىمىز جەتكەندەي بولدى. جەكە-جەكە رۋلار بولا تۇرا، ولاردىڭ ءتۇپ-تامىرى ءبىر جەرگە، ءبىر يدەولوگياعا شوعىرلانعان. ال ساناسى تومەن، وي-ورەسى تار ادامداردىڭ ءبىز تالقىعا سالىپ وتىرعان ۇلكەن كەڭىستىك ىشىنەن ءوز اتالارىن ءبولىپ الىپ، ءجون-جوسىقسىز اسىرا ماداقتاۋى - سوراقىلىق.
تاريح - ادامنىڭ جادىسى، رۋحى، ءتىلى. حالىقتىڭ ۇلتتىق رۋحىن كوتەرەمىن دەسەڭىز، ونىڭ رۋلارىنىڭ عىلىمي، ياعني شىنايى تاريحىن بىلۋگە، قۇرمەتتەۋگە باۋلۋ كەرەك. ءبىز كىمبىز، بۇرىن كىم بولدىق، ەجەلگى داۋىردەگى قازاق كىم بولدى، بولاشاقتاعى ورنىمىز قانداي بولماق؟ بولاشاق دەگەنىمىز - ءبىزدىڭ بالالارىمىز، نەمەرەلەرىمىز، شوبەرەلەرىمىز. ولارعا ءبىز قانداي مەملەكەت قالدىرامىز؟ قانداي قوعامدىق ورتا قالدىرامىز؟ ءىرىپ-ءشىرىپ جاتقان قوعامدى ازدىرىپ، توزدىرىپ قالدىرىپ كەتەمىز بە، الدە ۇرپاعىمىزعا قازاقتىڭ ەشبىر حالىقتان كەم ەمەس وركەنيەتى بولعانىن، تەرەڭ تاريحى بار ەكەنىن ايشىقتاپ جازىلعان تاريحى مەن اتا-بابالارىمىز قان توگىپ قورعاعان، جەرى مەن قازىنا-بايلىعىن مۇرا ەتەمىز بە؟ مىنە، ماسەلە - وسىندا.
وتانسۇيگىشتىك، ەڭ الدىمەن، تاريحتى قۇرمەتتەۋدەن باستالادى. ال تاريح دەگەن ۇعىم جالپىلاما ەمەس، ءار قازاقتىڭ اتا-بابالارىنىڭ، رۋىنىڭ تاريحى، باستان كەشكەن كۇرەستەرى مەن جەڭىستەرىنىڭ، جەڭىلىستەرىنىڭ، قايعى-قاسىرەتىنىڭ بايانى ەمەس پە. اتا-بابالارىمىزدىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ەلىنىڭ تاريحىن ساناسىنا ءسىڭىرىپ وسكەن جاس ۇرپاق ازامات بولعاندا وتانىن، ۇلتىن ەشقاشان ساتىپ، تاستاپ كەتپەيدى، قازىرگى كەيبىر شەنەۋنىكتەرگە ۇقساپ، دۇنيەنىڭ قۇلىنا اينالمايدى. قازىر شەنەۋنىكتىڭ ءبىرازى وتانسىز، قانعىباستىققا بەيىم دەسەم، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. تاريحىنان، انا تىلىنەن، سالت-داستۇرىنەن مۇلدە بەيحابار، ماڭگۇرت شەنەۋنىكتەر، جاسىراتىنى جوق، تەك ءتىلىمىزدى عانا ەمەس، تاريح عىلىمىمىزدىڭ دامۋىنا دا، ۇلتتىق سالت-سانامىزدى وياتاتىنداي تاربيە بەرۋگە دە تەرىس قارايتىنىن بايقاپ ءجۇرمىز.
شەت جۇرتتاردىڭ، اسىرەسە ەۋروپا، امەريكا ەلدەرىنىڭ قازىرگى ازعىنداعان مادەنيەتىنە تابىنۋشىلىق، قازاق ۇلتىنان بەزىنۋشىلىك سەكىلدى قۇبىلىستار وسىندايدان ءورشىپ بارا جاتقانى جاسىرىن ەمەس. سوندىقتان مەن تاريحىمىزدى جيناپ-تەرگەن بار قاراجاتىم مەن ىنتامدى سالىپ، بولاشاق ۇرپاقتى ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەۋ ءۇشىن عىلىمي-زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ جاتىرمىن دەگەن ويدامىن. قازاق حالقىنىڭ كوپتەگەن رۋ-تايپاسىن زەرتتەپ جازدىق.
- سوندا ناقتى قانداي رۋلار تۋرالى، ولاردىڭ ءارقايسىسى نەشە توم بولىپ جارىققا شىققانى تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟
- كىتاپ شىعارۋدى ءبىز تاما رۋىنان باستادىق. ويتكەنى مەن تاما رۋ تايپاسىن بۇعان دەيىن ءۇش جىل زەرتتەپ، مول ماعلۇمات العان ەدىم. ءسويتىپ، تاما - ءۇش توم، تابىن - ەكى توم، كەردەرى - ءبىر توم، كەرەيىت - ءبىر توم، جاعالبايلى - ەكى توم، تەلەۋ - ءبىر توم، رامادان - ءبىر توم، جالايىر - ەكى توم، ارعىن - ءۇش توم، نايمان - ءۇش توم، دۋلات - ەكى توم، قاڭلى - ءبىر توم، قاراكەسەك بىرلەستىگى (ءالىم، كەتە، شومەكەي) ءتورت توم - «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىمەن 12 كىتاپ جارىق كوردى. باسپاعا جىبەرۋگە باي ۇلى تايپاسى تۋرالى - التى كىتاپ، قوڭىرات رۋى تۋرالى - ءبىر كىتاپ، قىپشاق رۋى تۋرالى - ءبىر كىتاپ، تورەلەر تۋرالى - ءبىر كىتاپ، قوجا، سۋناق، تولەڭگىتتەر تۋرالى ءبىر كىتاپ باسۋعا دايىن تۇر.
- بۇل كىتاپتاردى شىعارۋعا قانشا قارجى جۇمسالعانىن ايتۋعا بولماي ما؟ ءار كىتاپتىڭ ساتىلىم باعاسى قانشا دەگەن دە سۇراقتار وزىنەن-ءوزى تۋىندايدى عوي؟
- جالپى، بۇكىل جۇمىستى، سونىڭ ىشىندە زەرتتەۋ، دۇنيەءجۇزى مۇراجايلارىنان دەرەكتەردى جيناستىرۋ سەكىلدى جۇمىستاردى قوسا ەسەپتەسەم، كىتاپتاردىڭ ءار داناسىنىڭ وزىندىك قۇنىن شىعارۋ ءۇشىن مولشەرمەن 18-20 مىڭ تەڭگە قاراجاتىم جۇمسالعان دەۋگە بولادى. تۇسىنگەن ادامعا ءبىز شىعارىپ جاتقان عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەلگەن تاريح كىتاپتارى باعا جەتپەس قۇندى دۇنيە بولماق. الايدا كىتاپتاردىڭ ءار داناسىنىڭ ساتىلىم باعاسىن 1500-2000 تەڭگەدەن دەپ بەلگىلەدىك. الداعى ۋاقىتتا البان، سۋاندارعا جانە تاعى باسقا تايپالارعا ماتەريال جيناقتالماق. وسى ەڭبەكتى جازىپ شىقاننان سوڭ نەگىزگى ماقساتىمىز - بىرنەشە توم ەتىپ قازاقتىڭ ەڭ مىقتى، ءبىلىمدار، يماندى تاريحشىلارىن جۇمىلدىرىپ، قازاق حالقى قانداي حالىق ەكەنىن، سوناۋ ەجەلگى داۋىردەن باستاپ وركەنيەت جەتىستىكتەرى بۇكىل الەمگە قالاي تاراعانىن دا قوزعاساق دەيمىن. ءتىپتى وزىندىك وركەنيەتكە يە بولعان ماييا تايپالارى، امەريكاداعى وزگە ابوريگەندەردىڭ تۇركى تايپالارىنان تاراعانىن، ولاردىڭ ءتۇپ اتاسى كوك تۇرك يمپەرياسىنىڭ قارا شاڭىراعىن ۇستاپ وتىرعان قازاق حالقى ەكەنىن دالەلدەپ جازىپ شىعارساق دەيمىن. سونىمەن قاتار ونى اعىلشىن تىلىنە اۋدارىپ، مىڭداعان دانامەن شىعارىپ، قازاق ەلىنىڭ تاريحىن بۇكىل الەمگە پاش ەتكىم كەلەدى.
- بۇل كىتاپتار قانشا دانامەن باسىلدى، ول وقىرماندارىنا قالاي تارالىپ جاتىر؟
- رۋ-تايپالاردىڭ تاريحى تۋرالى كىتاپتارعا دەگەن سۇرانىس وتە كۇشتى بولعانى ءبىزدى قاناتتاندىرا ءتۇستى. جۇرتتىڭ بۇعان دەگەن ىقىلاسى ەرەسەن ەكەن. ءتىپتى شالعاي اۋدانداردان كەلىپ، ساتىپ الاتىندار ءجيى ۇشىراسادى. ارينە، كىتاپتىڭ شىققانىن جارنامالاۋ جاعى كەمشىن، ونىڭ سەبەبى - قازىرگى ب ا ق-تاردا ءسىزدىڭ جۋرناليست ارىپتەستەرىڭىزدىڭ ءوزى رۋعا ۇركە قارايتىندىعىندا. ءتىپتى ولاردىڭ اراسىندا «ەلدى رۋ-رۋعا ءبولىپ جاتىرسىڭ» دەيتىندەرى بار. رۋلاردى قۇرمەتتەۋدى رۋشىلدىق دەپ ايتىپ، قازاقتىڭ سالت-ساناسىن، ءداستۇرىن ءاجۋا-مازاق ەتۋ گازەتتەردە، راديودا، تەلەارنالاردا ءورشىپ بارادى. وكىنىشتىسى سول مۇنداي دۇشپاندىق ارەكەتتەرگە قازاق جۋرناليستەرى مەن اقىن-جازۋشىلارى بىلەك سىبانىپ قاتىساتىن بولدى. ءسويتىپ، ولار اتا-بابالارىنىڭ نالاسىنا ۇشىراپ، ۇرپاقتارىنىڭ ماڭگۇرتكە اينالاتىنىن اڭداي الماي كەلەدى. سونىمەن قاتار، قانداي قاراپايىم قازاق بالاسى بولسا دا، ءوزىنىڭ اتا-بابا تاريحىن، رۋىن بىلۋگە قۇشتار ەكەنى داۋسىز. ءتىپتى انا تىلىنەن بەيحابار، قازاقتى مەنسىنبەيتىن كەيبىر شەنەۋنىكتەرگە دەيىن ءوزىنىڭ رۋىن، ونىڭ تاريحىن بىلۋگە قۇشتار ەكەنىن بايقاپ ءجۇرمىن. ال قارا قازاق ءۇشىن رۋىنىڭ تاريحى ەڭ باستى قۇندىلىق ەكەنى قاشاندا سەزىلىپ تۇرادى.
قازىر ءتىپتى مەكتەپتە وقيتىن بالالارعا دەيىن «كىمنىڭ بالاسىسىڭ» دەسەڭ، «بالەنبايدىڭ بالاسىمىن» دەيدى، «رۋىڭ كىم» دەسەڭ، رۋىن ايتىپ، تاقىلداپ تۇرادى. مۇندايلار رۋىنان شىققان باتىرلار مەن ايگىلى تۇلعالاردى دا ماقتان تۇتادى. ءوزىمىز دە وسىلاي بولىپ وستىك. مەن دە ءوزىمنىڭ رۋىم تاما ەكەنىن، ونىڭ ىشىندە قارابۋرا اتامىزدان تارايتىنىمىزدى بالا كەزىمدە ءبىلىپ ماقتان ەتكەم. مۇنى اكەم قۇلاعىما قۇيعان. قارابۋرا تۋرالى داستانداردى دا جاتتاپ ءوستىم. بۇل تۋرالى جەكە كىتاپ شىعارۋ دا ويىمدا بار. بالكي، مەنىڭ رۋلار تاريحىن زەرتتەۋگە قۇشتار بولۋىمنىڭ سەبەبى وسىدان بولار. ارينە، رۋىن ماقتان تۇتقان بالالاردىڭ ەرجەتكەن سوڭ ۇلتىن ساتىپ كەتپەيتىنى انىق.
ال قازىر قازاقتىقتان بەزىنۋ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى سىناپ-مىنەپ، ودان سىرت اينالۋ، قازاق ءتىلىن مەنسىنبەۋ اتا-بابا تاريحىن، قاسيەتىن بىلمەۋدەن ەكەنى انىق. قازاق «بىلمەگەن ۋ ىشەدى» دەمەي مە؟! ءتىپتى كەيبىر ايگىلى انشىلەر مەن اكتەرلەرگە دەيىن، اقىن-جازۋشىلارعا دەيىن رۋىن ايتۋعا نامىستانادى، اتا سالتقا قۇرمەتپەن قارامايدى. ويتكەنى ولار جاسىنان اتا-بابا تاريحىنان ماقۇرىم وسكەندەر عوي. «ۋ ىشسەڭ - رۋىڭمەن، تامىرىنا قاراي - بۇتاعى، تەگىنە قاراي - ۇرپاعى»، «تەگىن بىلگەننەن قورىقپا، تەكسىزگە اينالعاننان قورىق» دەپ بەكەر ايتپاعان عوي حالقىمىز. رۋىڭدى قۇرمەتتەمەي، قاسيەت تۇتپاي ۇلت پاتريوتى بولا المايسىڭ. ۇلتتىق مۇددە دەگەندى تۇسىنبەيتىن، حالقىنىڭ قامىن ويلامايتىن كەيبىر اكىمقارالار مەن بيلىكتە وتىرعان توعىشارلار ءوزىنىڭ جاقىنىن تارتىپ، بىلىكتى مامانداردى قۋدالاعانىن دا كورىپ ءجۇرمىز. مۇندايلار وي-ورەسى تار، توپاس ادامدار عوي. مۇندايلار بارلىق ۇلتتا بار، ءتىپتى كەڭەس زامانىندا دا بولعان. بۇل تەك ءبىزدىڭ قازاقتا عانا ەمەس، وزگە حالىقتىڭ بارىندە ۇشىراسىپ جاتادى. قازاقتىڭ رۋىن قۇرمەتتەۋى، ونى ماقتان تۇتۋى، اسىل قاسيەت دەپ بىلەمىن. وتكەن عاسىرلارداعى جوڭعارعا قارسى سوعىستا ءاربىر رۋ باتىرلارى ءوز رۋلارىنىڭ ۇرانىن ايتىپ، دۇشپانعا اتوي سالعان.
- قازاق تاريحىن زەرتتەيتىن عالىمدار، عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەلەرى نە تىندىرىپ ءجۇر؟
- تاريح عىلىمى جالپى حالىقتىق دەڭگەيدە بولۋى كەرەك. ءاربىر قازاقتىڭ ۇيىندە تۇراتىن تاريح كىتابى ءالى جازىلماي جاتىر. ءاربىر وقۋشى، ءاربىر ستۋدەنت، ءاربىر قويشى، ءاربىر ينجەنەر وقىپ، رۋحى كوتەرىلىپ، ءبىلىم الاتىن تاريح كىتاپتارى بولۋى كەرەك. «بابالارىم مىناداي ەكەن عوي» دەپ، رۋحتارىن، وتانشىلدىق قاسيەتىن كوتەرەتىن تاريح جازۋ كەرەك. قازىر ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى تاريحشىلارىمىزدىڭ السىزدىگىنەن جازۋشىلار جانە باسقا سالا ماماندارى جازىپ جاتىر. مىسالى، ءىلياس ەسەنبەرلين، ولجاس سۇلەيمەنوۆ، مۇحتار ماعاۋين، سوفى سماتاي، قويشىعارا سالعارا ۇلى، اقسەلەۋ سەيدىمبەكتەر سياقتى تاريح عىلىمىنا وزگە ماماندىقتان كەلىپ، باعا جەتپەس ەڭبەك ءسىڭىردى. ۇلكەن عالىم، سەناتور ءادىل احمەتوۆ مايا تايپالارى تۇرك تەكتەس رۋلار اراسىنان كەتكەنىن دالەلدەپ ءجۇر. ولاردىڭ قولدانعان سوزدەرىنىڭ كوبىنىڭ ءبىزدىڭ تىلمەن سايكەستىگى ايقىن بايقالادى. سول سياقتى قازبا تاريحي جادىگەرلەر اراسىنان نەمىستىڭ سۆاستيكاسىنىڭ، بەس جۇلدىزدىڭ التاي وڭىرىنەن تابىلۋى، ءدىننىڭ بەلگىلەرى بىزدەن باستاۋ العاندىعى، مادەنيەتىمىزدىڭ، تاريحىمىزدىڭ وتە تەرەڭ ەكەنىن كورسەتەدى.
مەنىڭ تاڭداناتىنىم - الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قازاق رۋلارى جونىندە ايتقان تۇجىرىمدارىن تاريحشىلارىمىزدىڭ باسشىلىققا المايتىنى. ماسەلەن، مۇحامەتجان تىنىشبايەۆ مىناداي تۇجىرىم تۇيگەن عوي: ««قازاق حالقىنىڭ ءاربىر جەكە رۋىنىڭ شىعۋ تەگىن، الدىن الا زەرتتەمەي، سونداي-اق ونىڭ كىممەن جانە قانداي ۋاقىتتاردا باس قوسقانىن انىقتاماي، قازاق حالقىنىڭ تاريحي تاعدىرىنىڭ جالپى كورىنىسىن كوزگە ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس».
قازاق حالقىنىڭ تاريحى رۋلىق-تايپالىق قۇرىلىمدارمەن تىعىز بايلانىستى ەكەندىگىن ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى. قالاساق تا، قالاماساق تا، بۇل ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ تاريحىنا ءتان سيپات بولىپ تابىلادى. تايپالىق-رۋلىق قاۋىمداستىق ەرەكشەلىكتەرى جىل ساناۋعا دەيىنگى مىڭجىلدىقتاردان باستاۋ الىپ، كەشەگى 20- عاسىردىڭ 30- جىلدارىنداعى كەڭەستىك ءداۋىردىڭ بەرىك ورنىعۋ كەزەڭىنە دەيىن ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ الەۋمەتتىك، ساياسي-شارۋاشىلىقتىق ومىرىمەن تىعىز، بىتە قايناسىپ، ءوربىپ، ورىستەپ كەلدى. بۇل - عىلىمدا دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما! جالپى، «قىتايلاردىڭ بەس مىڭ جىلدىق تاريحى بار» دەگەن ءسوزدى ەستىپ ءجۇرمىز. تىڭعىلىقتى زەرتتەۋ جۇرگىزە الساق، قازاق قۇرامىنداعى رۋلاردىڭ تاريحى دا سونداي كەزەڭدى قامتيتىنى داۋسىز.
سولاي بولا تۇرسا دا، قازاقستان تاريحى بۇرىنعى بەس تومدىقتىڭ كولەمىنەن اسپاي قويدى. ەلىمىزدىڭ تاريحىنا بايلانىستى باسپالاردان قاپتاپ شىعىپ جاتقان «قازاقستان تاريحى» وقۋلىقتارى دا، نەگىزىنەن، باستى ماسەلەلەردە ءبىرىن-ءبىرى قايتالاۋدان ۇزاي قويمادى. سونىڭ سالدارىنان باتىستىڭ جانە امەريكا قۇرلىعى ەلدەرىنىڭ بۇگىنگى مادەنيەتىن اسپەتتەۋ، ۇلتتىق ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردىڭ ەكىنشى قاتارعا ىسىرىلۋى ازعىنداعان ۇرپاقتىڭ ۇستەمدىگىنە جول اشىپ كەلەدى. مۇنىڭ ەل ءۇشىن قاۋپى اسا زور. بۇدان ءبىز ءوزىمىزدىڭ ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتارىمىز بەن ۇلتتىق تاريحىمىزدى قارسى قويعاندا عانا قورعانا الامىز. ەگەر وسى ايتىلعانداردى مويىندار بولساق، قازاق قوعامىن قۇراعان رۋلار مەن تايپالار تاريحىن تەرەڭدەتە زەرتتەۋ قاجەتتىگى وزىنەن-ءوزى تۋىندايدى.
ونىڭ ۇستىنە كەڭەستىك جۇيەگە دەيىن قازاقتىڭ ءاربىر رۋىنىڭ وزىندىك اتاقونىسى، شارۋاشىلىقتىق كوشۋ جولدارى، ەل باسقارعان رۋ باسىلارى، وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى شەشەن-بيلەرى، قول باستاعان ەرەن باتىرلارى، ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني، ءدىني جانە مادەني ومىرىندە ءىز قالدىرعان ايتۋلى سال-سەرىلەرى، دارىندى ءانشى-كۇيشىلەرى، ادۋىندى جىراۋلارى جانە ت.ب. بولعانىن دا ەشكىمنىڭ جوققا شىعارا المايتىنى ايدان انىق. قازاق رۋلارىنىڭ تاريحىن ءبىلۋ دەگەن ءسوز وسىنداي ايتۋلى تۇلعالاردى ماقتانىش ەتىپ، بولاشاققا ۇلگى ەتۋ بولىپ شىعادى.
الايدا قازىرگى قازاق قوعامى ءىرى تۇلعالاردى رۋلىق ەمەس، ۇلتتىق دەڭگەيدە ناسيحاتتاۋعا داعدىلاندى. ال تاريحي تۇلعالار وزدەرىنىڭ رۋىمەن بىرگە، رۋلىق-تايپالىق الەۋمەتتىك قوعامدا ارەكەت جاساعانىن نەگە ۇمىتۋىمىز كەرەك؟ مۇنداي تاريحي بەينەلەر تاريحى ءوزىنىڭ تۋعان رۋىنىڭ ورتاق تاريحىنان جەكە-دارا جانە دەربەس قارالماۋى كەرەك. رۋدى ۇمىتىپ، ۇلت تاريحىن جاسايمىز دەۋ - عىلىمي قاتەلىك.
ورىس وتارلاۋى ورنىققانعا دەيىن قازاقتاردىڭ وزدەرىنىڭ ەسىمدەرىنە رۋ-تايپا اتتارىن تىركەپ ايتقانى، اكەلەرىنىڭ ەسىمدەرىنىڭ ورنىنا ءدال وسى رۋلار مەن تايپالار اتتارى جازىلعانى (قوڭىرات الاتاۋ، شاقشاق بوگەنباي، شاپىراشتى قاراساي، تاراقتى بايقوزى، البان رايىمبەك جانە ت.ب.) قازاق تاريحىنان حابارى بار كىسىلەرگە بەلگىلى.
حالىقتىڭ تاريحي ساناسىندا قانجىعالى بوگەنباي، قاراكەرەي قابانباي دەگەن ەسىمدەرمەن قالعان ۇلتتىق تۇلعالاردى جاڭا جاعدايدا نەگە باسقاشا اتاۋعا ءتيىسپىز؟ باتىرلارعا ءوز رۋلارىنان دۇشپانعا قارسى جاساقتاردى جيناپ بەرگەن «قانجىعالى» نەمەسە «قاراكەرەي» رۋلارى تاريحىمىزدا نەگە ۇمىت قالۋلارى كەرەك؟ قانجىعالى كىم؟ قاراكەرەي كىم؟ بۇل رۋلار قايدان، قالاي شىعىپ، ءوسىپ-ونگەن؟ بۇلاردى نەگە قاسيەت تۇتىپ ماقتان ەتپەسكە؟ بۇلار ساۋالداردان گورى بۇگىنگى جاڭادان جازىلۋى ءتيىس ەتنيكالىق، ۇلتتىق تاريحىمىزعا قويىلاتىن تالاپتار بولسا كەرەك. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى - تاريحي تۇلعالاردى رۋلارمەن، تايپالارمەن تۇتاس قاراستىرۋ مىندەت.
ۇلتىمىزعا ءتان تاعى ءبىر ەرەكشە اسىل قاسيەت اتالاس اعايىندى، تۋىستى، قۇدا-جەكجاتتى، دوس-جاراندى، جيەن-ناعاشىنى قاستەرلەيتىن سالتى دەر ەدىك. وسىناۋ اسىل قاسيەتتەرىمىزدەن اجىراپ قالماۋدىڭ جولىن تىنباي ىزدەستىرۋىمىز كەرەك. قازاقتىڭ رۋلىق-تايپالىق تاريحىن تەرەڭ بىلگەن ازامات بوتەن جۇرتتىڭ الدىندا ءوزىنىڭ ۇلتىن قورعاپ قالۋعا بەلسەندى جۇمىس ىستەيتىن بولادى.
- جالپى، قازاقتىڭ رۋلارى مەن تايپالارىن زەرتتەگەن عالىمدار دا از ەمەس قوي؟
- قازاق رۋلارىنىڭ تاريحىن جازۋدان قاشقاقتايتىن زەرتتەۋشىلەرگە پ.ي.رىچكوۆتىڭ، ۆ.ۆ.ۆەليامينوۆ-زەرنوۆتىڭ، ا.ي.لەۆشيننىڭ، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ، ا.ي.اريستوۆتىڭ، گ.ە.گرۋمم-گرجيمايلونىڭ، ۆ.ۆ.بارتولدتىڭ، اقىرىندا ءوزىمىزدىڭ شوقان ءۋاليحانوۆ پەن مۇحامەتجان تىنىشبايەۆتىڭ جانە وزگە الاش كوسەمدەرىنىڭ ەڭبەكتەرىنە نازار اۋدارىڭىز دەر ەدىك. حالقىمىزدىڭ رۋلىق-تايپالىق تاريحىن بەلسەندى، تياناقتى ءارى تەرەڭ زەرتتەگەن وسىنداي عالىمدار بولماسا، بۇگىنگى قازاقستان تاريحى تولىققاندى بولا الار ما ەدى؟ ارينە، جوق. الايدا وسىنداي ساليقالى دا بايسالدى زەرتتەۋشىلەر سالعان ايقىن جول كەڭەستىك-توتاليتارلىق جۇيە تۇسىندا ءۇزىلىپ قالدى. ءتىپتى قازاق رۋلارى مەن تايپالارى تاريحىن جازۋشىلاردىڭ قۋعىندالعانى، جازالانعانى بارشاعا ءمالىم. رۋىن ماقتان ەتكەندى «رۋشىل» دەپ جازعىرۋ بەل الدى. سونىڭ سالقىنى وسى كۇنگە دەيىن كەلە جاتقان سياقتى. ارامىزدا «بالام جەتى اتاسىن ءبىلسىن، ودان ارى بىلمەي-اق قويسىن، رۋ، تايپانى ۇمىتۋ كەرەك، ۇرپاق ساناسىنان ءوشىرۋ كەرەك» دەگەندەي كوزقاراس ۇستاناتىندار ءالى دە بار.