ەڭ اتاقتى ونەرتاپقىش كىم؟
«ەڭ اتاقتى ونەرتاپقىش كىم؟» دەگەن سۇراق توتەدەن قويىلسا، وعان جاۋاپ تابۋ قيىننىڭ قيىنى. دەگەنمەن ۇزدىكتەر ءتىزىمىن ءتۇزىپ، باسەكە تۋدىرعاندى ۇناتاتىندار جاۋاپكەرشىلىگى مول تاۋەكەلگە بارىپ جاتادى ەكەن.
كوپتەگەن ساراپشىلار ەڭ اتاقتى ونەرتاپقىش رەتىندە ەجەلگى گرەك عالىمى ارحيمەدتى اتايدى. راسىمەن دە، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 200-جىلدارى عۇمىر كەشكەن بۇل ويشىلدىڭ ادامزات يگىلىگىنە قوسقان ۇلەسى ولشەۋسىز. بۇگىنگى تاڭدا الەم ەلدەرىندەگى بارلىق مەكتەپتەر مەن وزگە دە وقۋ ورىندارىنداعى شاكىرتتەر ارحيمەدتىڭ ەڭبەگىنە سۇيەنىپ، ماتەماتيكا امالدارىن ۇيرەنەدى. ونىڭ بۇل سالادان بولەك بىرنەشە پايدالى ماشينالاردى ويلاپ تاپقانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلە بەرمەيدى.
ماسەلەن، ارحيمەد جاۋ شەبىن بۇزاتىن سوعىس قۇرالىن ومىرگە اكەلگەن. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 212 - جىلى ريمدىكتەر سيراكۋز قالاسىن قورشاۋعا العان كەزدە وسى قارۋ قولدانىلعان ەكەن. بۇرىن-سوڭدى مۇنداي قۇدىرەتتى قارۋدى كورمەگەن ريمدىكتەر قالانى شابۋىلداپ الا المايتىندارىن ءتۇسىنىپ، ونى تەك سىرتتاي تورۋىلداۋعا كوشەدى. وسى كەزدە قورعانىستاعى سيراكۋز قالاسىنىڭ اسكەرى ارحيمەدتىڭ بۇيرىعىمەن اينانى جانە جىلتىراعان قالقانداردى كۇن ساۋلەسىنە شاعىلىستىرىپ، ريم جاساعىنىڭ ءبىراز بولىگىن وتقا وراعان كورىنەدى. ءبىراق كەيىنىرەك قالا ىشىندەگىلەردىڭ اراسىنان ساتقىندار شىعىپ، ريمدىكتەر ونى جاۋلاپ الادى جانە وزدەرىنە كورەسىنى كورسەتكەن ۇلى ويشىلدى ءولىم جازاسىنا كەسەدى.
ارحيمەدتىڭ بۇلاردان باسقا دا كوپتەگەن جاڭالىقتارى بۇگىندە كەڭ قولدانىستا. بۇدان ەكى مىڭنان استام جىل بۇرىن عىلىمنىڭ دامۋىنا تىڭ ۇدەرىس اكەلگەن عالىمدى رەيتينگتىڭ العاشقى ساتىسىنا قويعانىمىز ادىلەتتى بولار. ارحيمەدتەن كەيىنگى ورىنعا كوتەرىلگەن وقىمىستىلاردىڭ ەسىمدەرى قالىڭ كوپشىلىككە تانىس بولماۋلارى مۇمكىن. الايدا ولار اشقان جاڭالىقتىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ ءومىرىمىز ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىراپ، تۇرمىسىمىز جەڭىلدەي ءتۇستى.
سونداي عالىمداردىڭ ءبىرى - نيكولا تەسلا. 1856 - جىل اۆستريا يمپەرياسىنىڭ اۋماعىندا دۇنيەگە كەلگەن سەرب عالىمى فيزيكا عىلىمىنىڭ قارقىندى دامۋىنا سۇبەلى ۇلەس قوستى. نيكولا تەسلا كوممەرسيالىق ەلەكتروەنەرگيانىڭ اتاسى سانالادى. ءومىرىنىڭ ءبىراز بولىگىن فرانسيادا، كەيىننەن ا ق ش-تا وتكىزگەن ول ەلەكتروتەحنيكا مەن راديوتەحنيكا، ماگنەتيزم سالاسىندا تابىستى ەڭبەك ەتتى. تەسلانىڭ پاتەنتتەرى مەن تەورەتيكالىق جۇمىستارى اينىمالى توكتا قىزمەت ەتەتىن قازىرگى زامانعى قۇرالداردىڭ جانە وندىرىستىك رەۆوليۋسيانىڭ ەكىنشى كەزەڭىن جۇزەگە اسىرعان كوپفازالى جۇيەلەر مەن ەلەكتروقوزعالتقىشتىڭ ىرگەتاسىن قالادى. سونداي-اق ماگنيتتىك اعىننىڭ تىعىزدىعىن ولشەيتىن بىرلىك تە نيكولا تەسلانىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرىلادى. زامانداستارى ونى «ХХ عاسىردى ويلاپ تاپقان ادام» دەپ قۇرمەتتەگەن ەكەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تەسلا قازىرگى زامانعى ەلەكتروتەحنيكاعا سارا جول سالدى، ونىڭ جاڭالىقتارى يننوۆاسيالىق ماڭىزعا يە بولدى. بار عۇمىرىن عىلىمعا سارپ ەتكەن تەسلا 111 پاتەنتتىڭ يەسى بولىپ تابىلادى.
نيكولا تەسلاعا قاراعاندا امەريكالىق ونەرتاپقىش توماس ەديسوننىڭ اتاق-داڭقى كوپكە ءمالىم. 1847-1931 - جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن عالىم مىڭنان استام پاتەنتتىڭ يەگەرى ەكەن. ءبىرىنشى كەزەكتە ول تەلەگراف، تەلەفون، كينواپپاراتۋرانى جەتىلدىردى جانە ەلەكتر شامىنىڭ كوممەرسيالىق نۇسقالارىنىڭ ءبىرىن ويلاپ تاپتى. توماس ەديسون تەلەفون تۇتقاسىن كوتەرگەن ساتتە ايتىلاتىن العاشقى ءسوز رەتىندە - «اللونى» ۇسىندى. كەيىنىرەك جۇرتتىڭ ءبارى تەلەفونمەن تىلدەسۋدى وسى سوزبەن باستايتىن بولدى. تاۋلىگىنە 16-19 ساعاتقا دەيىن تاپجىلماي جۇمىس ىستەيتىن مامان جاڭالىقتارىنىڭ دەنىن كوممەرسيالىق تابىس كوزى رەتىندە اشقانىن مويىنداپتى. وعان تاڭعالۋعا دا بولمايدى، ويتكەنى ەديسون ونەرتاپقىشتان بۇرىن قاراپايىم كاسىپكەر-تىن.
تەلەفوننىڭ اتاسى سانالاتىن الەكساندر گرەم بەلل دە ءتىزىمنىڭ الدىڭعى قاتارىنان ورىن الادى. 1847 - جىلى شوتلانديادا دۇنيەگە كەلىپ، ءومىرىنىڭ باسىم بولىگىن كانادادا وتكىزگەن ول تەلەكوممۋنيكاسيا سالاسىنا ۇلكەن جاڭالىق اكەلدى. گرەم بەلل تەلەفوندى قۇلاعى ناشار ەستيتىن ادامدارمەن جۇمىس ىستەۋ بارىسىندا ويلاپ تاپقان ەكەن. كەيىنىرەك ول قۇلاعىنىڭ مۇكىسى بارلارعا ارناپ اۋديومەتردى ومىرگە اكەلدى. ءوزى ىرگەسىن قالاعان تەلەفون كومپانياسىنان تۇسكەن مول قارجىنى عالىم ۆولت اتىنداعى ينستيتۋتتىڭ ەسەپ-شوتىنا اۋدارىپ، تەلەفونيا مەن فونوگرافتىڭ جانە ەلەكترلىك بايلانىستىڭ دامۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى.
1846- جىلى ومىرگە كەلگەن امەريكالىق ينجەنەر ءارى كاسىپكەر دجوردج ۆەستينگاۋز 361 پاتەنتتىڭ يەسى ەكەن. ونىڭ ەڭ ايتۋلى جاڭالىقتارى تەمىرجولدىڭ جىلجىمالى قۇرامدارىنىڭ تەجەگىش جۇيەسىنە كوپ پايداسىن تيگىزدى. 1869- جىلى ۆەستينگاۋز بۋدىڭ كومەگىمەن ىسكە قوسىلاتىن تەجەگىشتى قۇراستىرىپ شىعاردى. ىلە-شالا ول ەڭ العاشقى اۋا قىسىمىمەن جۇمىس ىستەيتىن تەمىرجول تەجەگىشىن ويلاپ تاپتى. ال 1872 - جىلى ۆەستينگاۋز تەجەگىشتى اۆتوماتتى تۇردە باسقارۋدىڭ ءادىسىن قولدانىسقا ەنگىزدى جانە سول جىلى تەجەگىشتەردى وندىرەتىن كومپانيا اشتى. كوپ ۇزاماي امەريكالىق عالىم قولدانىسقا ەنگىزگەن تەجەگىشتەر ا ق ش-تىڭ، باتىس ەۋروپا مەن رەسەيدىڭ تەمىرجولدارىندا كادەگە استى. ХХ عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان بەرگى ۋاقىتتا ۆەستينگاۋزدىڭ تەجەگىشتەرى كوممەرسيالىق اۆتوكولىكتەردە پايدالانىلا باستادى. ول سونىمەن قاتار ترامۆايدا قولدانىلاتىن ەلەكتروقوزعالتقىش ءتۇرىن، تەز ءارى قاۋىپسىز توقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن مەتروپويىزدىڭ ەلەكتروپريۆودتىق تەجەگىشىن، اۆتوكولىكتىڭ امورتيزاتورىن ويلاپ تاپتى. ۆەستينگاۋز تابيعي گازدى الىس قاشىقتىققا قاۋىپسىز تاسىمالداۋدىڭ جاڭا ءادىسىن ومىرگە اكەلدى، ەلەكتريكالىق ترانسفورماتوردى جەتىلدىردى. 1910 - جىلى ول امەريكالىق ينجەنەر-مەحانيكتەر قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ تاعايىندالدى.
كەلەسى كەزەكتە اتى اتالاتىن عالىم دجەروم حال لەمەلسون. 605 پاتەنتتى يەلەنگەن بۇل وقىمىستى اۆتوماتتى قويمالاردىڭ، وندىرىستىك روبوتتاردىڭ، سىمسىز تەلەفوننىڭ، فاكسيميلدى اپپاراتتىڭ، بەينەكامەرانىڭ جانە ماگنيتتى لەنتالى كاسسەتانىڭ پايدا بولۋىنا ۇلەسىن قوسقان ادام. دجەروم حال لەمەلسون مەديسينا سالاسىندا دا تابىستى ەڭبەك ەتىپ، قاتەرلى ىسىكتى انىقتاۋ مەن ونى ەمدەۋدىڭ جولىن تاپقان.
ەجەلگى گرەك ماتەماتيگى ءارى مەحانيگى گەرون دا ۇزدىكتەر تىزىمىنەن ورىن الۋعا ابدەن لايىق. ۇلى ينجەنەر دەگەن قۇرمەتكە يە بولعان ول اۆتوماتتى ەسىكتى، قۋىرشاقتاردىڭ اۆتوماتتى تەاترىن، ساتۋ اۆتوماتتارىن، وزدىگىمەن وقتالاتىن ساداقتى، بۋ تۇرباسىن، اۆتوماتتى دەكوراسيانى، جول قاشىقتىعىن ولشەيتىن قۇرالدى (ەجەلگى زامانداعى تاكسومەتر) ت.ب العاش ويلاپ تاپقان. گەرون گەومەتريا، مەحانيكا، گيدروستاتيكا، وپتيكا سالاسىنا دا كوپتەگەن جاڭالىق ەنگىزدى. ونىڭ «مەتريكا»، «پنەۆماتيكا»، «اۆتوماتوپوەتيكا»، «مەحانيكا»، «كاتوپتريكا» سىندى باعالى شىعارمالارى اراب جانە لاتىن اۋدارمالارىندا ساقتالعان ەكەن.
قوعام قايراتكەرى، جازۋشى، جۋرناليست، عالىم بەندجامين فرانكلين دە ۇزدىك ونەرتاپقىشتار قاتارىنان ويىپ ورىن الادى. 1706-1790 - جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن ونىڭ ەڭ ايتۋلى جاڭالىعى - نايزاعايدى قۋاتىن جوبا. فرانكليننىڭ ارقاسىندا ادامدار ءومىرى ءبىرشاما قاۋىپسىز بولا باستادى. ول سونداي-اق ەلەكتر قوزعالتقىشىن جانە ەلەكتروستاتيكالىق كۇشتەردىڭ كومەگىمەن اينالاتىن «ەلەكتر دوڭعالاقتىڭ» نۇسقاسىن ورتاعا سالدى. فرانكلين ەڭ العاش رەت وق-ءدارىنى (پوروح) جارۋ ءۇشىن ۇشقىندى پايدالاندى، كەيىنىرەك تەربەلمەلى ورىندىقتىڭ پاتەنتىن دە ءبىرىنشى بولىپ يەلەندى. بۇل عالىمنىڭ الەمدىك عىلىمعا قوسقان وزگە دە جاڭالىقتارى جەتەرلىك.
يتاليانىڭ اتاقتى سۋرەتشىسى لەوناردو دا ۆينچي تەك بەينەلەۋ ونەرى ەمەس، عىلىم سالاسىندا دا جەمىستى ەڭبەك ەتىپتى. ءبىراق ەرتە زاماندا مۇمكىندىك شەكتەۋلى بولعاندىقتان ول كوپتەگەن يدەيالارىن ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرا الماعان ەكەن. دەگەنمەن اتاقتى سۋرەتشى پلانەر، تانك، سۇڭگۋىر قايىقتاردىڭ كوپ ۇزاماي پايدا بولاتىنىن ءدال بولجاپتى. ەسەسىنە لەوناردو دا ۆينچي كاتاپۋلتانى، روبوتتى، پروجەكتور مەن پاراشيۋتتى ويلاپ تاپقان ەكەن.
شالقار ەستەن
دەرەككوزى:«ايقىن» گازەتى.