التايداعى بيسك ۋەزىنىڭ قازاقتارى

استانا. قازاقپارات – پاتشالىق رەسەي زامانىندا توم گۋبەرنياسىنا قاراستى بيسك ۋەزى دەگەن بولدى.

بۇل اكىمشىلىك بىرلىكتىڭ ۇلكەندىگى سونشالىق، سولتۇستىك شەتى بارناۋىل قالاسىنا بارىپ تىرەلسە، وڭتۇستىگى ازيا قۇرلىعىمەن قاناتتاسىپ جاتتى. وسى ۋەزگە قاراستى 25 بولىستىڭ ءبىرى انۋيدە قازاقتار ءومىر سۇرگەن ەكەن. مىنا فوتولار وسى التايلىق قانداستار ومىرىنەن سىر شەرتەتىن شەجىرە دەسەك تە بولادى.

بۇل فوتونى تۇسىرگەن ادامنىڭ اتى - يۆان روبەرتوۆيچ توماشكيەۆيچ. ماماندىعى - فوتوگراف. ۇلتى - پولياك. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي فوتوسۋرەتتىڭ شەكەسىندە «ۆيدى التايا (تومسكايا گۋب. ، بىيكىي ۋىزد)» دەگەن جازۋ تۇر جانە اۆتور بۇل سۋرەتتى 1900 -جىلى تۇسىرگەنى تۋرالى بايانداپتى. كەلەسى، نازار اۋدارارلىق دۇنيە - فوتوداعى «№78. گرۋپپا كيرگيزوۆ» دەگەن جازۋ. بۇل مالىمەتتى بىلاي تاپسىرلەۋگە بولادى: فوتوگراف ءسىبىر ولكەسىن جاياۋ-جالپى ارالاپ مىڭداعان فوتو تۇسىرگەن. ولاردى ءارتۇرلى تاقىرىپقا جىكتەپ، نومىرلەگەن. مىنا فوتو «ۆيدى التايا» اتتى توپتامانىڭ ىشىندەگى 78-ءنومىرلى جادىگەر. ەكىنشى فوتودا كيىزۇيدىڭ الدىندا ايەل-ەركەگى ارالاس ءبىر توپ ادام وتىر. جادىگەردىڭ شەكەسىنە «گرۋپپا كيرگيزوۆ ي يح يۋرتا» دەگەن جازۋ تاڭبالانىپتى.

ي. ر. توماشكيەۆيچتىڭ ءومىر- تاريحىنا قاتىستى دەرەك شامالى. دەسە دە، 1890 -جىلدارى توم قالاسىندا تۇراقتاپ، التاي ولكەسىن كوكتەي ءوتىپ فوتو تۇسىرگەن. ناتيجەسىندە، 1899 -جىلى كراسنويارسك قالاسىندا ءسىبىر ولكەسىندە تۇڭعىش سالىنىپ جاتقان ترانسسىبىر تەمىرجولى جايلى فوتوالبومىن شىعارعان.

ءبىزدىڭ قولىمىز تۇسكەن تاعى ءبىر دەرەك، 2012 -جىلى جارىق كورگەن «پولياكي ۆ تومسكە» اتتى مونوگرافيادا: فوتوگراف توماشكيەۆيچ توم قالاسىندا بەرەگوۆايا كوشەسىندە تۇرعانى جانە قالالىق اۋەسقوي فوتوسۇيەرلەر قوعامىن باسقارعانى ايتىلىپتى جانە 1900 -جىلدان باستاپ التاي ولكەسىن ارالاپ فوتو تۇسىرگەن. ناتيجەسىندە، «التاي كەلبەتى» اتتى البوم شىعارعان. مىنا فوتولاردى وسىدان الىپ جاريالاپ وتىرمىز.

ي. توماشكيەۆيچ التاي قازاقتارىنىڭ تەك فوتوسىن ءتۇسىرىپ قانا قويعان جوق، ولاردىڭ ءومىر سالتى، تۇرمىسى تۋرالى ەستەلىك جازىپ قالدىرعان. مىسالى، ءوزىنىڭ «ساريزم. ۆيدى التايا» اتتى جيناعىنىڭ «كيرگيزكي» اتتى شاعىن انىقتامالىعىندا: «مۇنداعى قازاقتار ءومىرى ءبىر قاراعاندا تىم سۇرەڭسىز. ۇستەرىنەن مال ءسۇتىنىڭ ءيسى شىعىپ تۇرادى. ءبىراق بۇلار ەڭبەكقور حالىق. اسىرەسە ايەلدەردىڭ شارۋاقورلىعى تاڭعالارلىق. قولداعى مال-سۇلدى باعىپ-باپتاۋ، اس-سۋ دايىنداۋ سياقتى وتباسىلىق تۇرمىستىڭ بارلىق اۋىرتپالىعىن وسى ايەلدەر ارقالايدى. سونىمەن قاتار كيىز باسىپ، شي توقىپ، ءۇي-ءىشىنىڭ بارلىق قۇرال-جابدىعىن دايىندايدى. قىرعىز (قازاق) ايەلدەرى ۇزىن ەتەك كويلەك، اياقتارىنا ۇزىن قونىش ەتىك كيەدى. باس كيىمدەرىنە قاۋىرسىن - ۇكى تاعىپ، ساندەنەدى»، دەپ جازىپتى (سۋرەتتە).

* * *

وسى ورايدا، قيىرداعى التاي ولكەسىنىڭ شۇرايلى مەكەنى «بيسك ۋەزىنە قازاقتار قاشان باردى؟» دەگەن سۇراق تۋارى انىق. بۇل سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كوردىك. ءبىر قىزىعى، بۇل قازاقتار سول جەردە ءالى تۇرىپ جاتىر. قازىرگى اكىمشىلىك اتاۋى - رەسەي فەدەراتسياسى، التاي رەسپۋبليكاسى، ۋست- كان اۋدانى (كان-ووزى) چەرنىي انۋي سەلوسى. اۋىلدىق وكرۋگكە (بولىمشەلەرىن قوسقاندا) قاراستى 8000 عا تارتا تۇرعىن بولسا، وسىلاردىڭ 30 پايىزى قازاق، 30 پايىزى ورىس، 30 پايىزى التايلىقتار كورىنەدى.

ال جوعارىداعى «قايدان كەلدى؟» دەگەن سۇراققا كەلەر بولساق، رەسەي عىلىم اكادەمياسى ءسىبىر بولىمشەسىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ي. وكتيابرسكايانىڭ «كرەشەننىە كازاحي التايا. كونفەسسيونالنىي فاكتور ۆ ەتنيچەسكي يستوري 19-20 ۆەكوۆ» اتتى كىتابى 2005 -جىلى نوۆوسىبىردە جارىق كورگەن. وسى مونوگرافيادا انۋي وزەنىنىڭ بويىنا قازاقتار 18-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا، ياعني 1760-1770 -جىلدارى قونىستانعانى جايلى ايتىلىپتى. ال قازاقستاننىڭ جاس عالىمى تيمۋر كوزەريەۆتىڭ 1997 -جىلى «شالقار» گازەتىندە جارىق كورگەن «تۇراتى قازاقتارى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە، بۇل وڭىرگە قازاقتار 250 -جىل بۇرىن قونىستانعان دەلىنىپتى.

بۇل قۇجاتتار انۋي قازاقتارىنىڭ قونىستانۋ تاريحى تىم تەرەڭدە جاتقانىن كورسەتسە، جەرگىلىكتى قانداستاردىڭ ايتۋى بويىنشا، ەرتە كەزدە ءبىر جىگىت كوڭىلى جاراسقان قىزدى ايتتىرىپ قويعان جەرىنەن الىپ قاشىپ، وسىندا كەلىپ پانالاعان- مىس. بۇلاردىڭ سوڭىنان ۇلىقتاردان ءجابىر كورگەن نەمەسە بارىمتا- سىرىمتاعا بايلانىستى ەلدەن قاشقان نەمەسە پاتشا وكىمىنە قارسى كەلىپ جاندارالدىڭ كارىنە ۇشىراعان قازاقتار قوسىلىپ، ۋاقىت وتە كەلە ءبىر قاۋىم ەلگە اينالعان.

تاريح ءۇشىن ايتا كەتكەن ءجون شىعار: پاتشالىق رەسەي كەزىندە بيسك ۋەزىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ورىس ەمەس حالىقتاردى شوقىندىرۋ ءىسى قولعا الىنىپ، «التاي ميسسياسى» قۇرىلدى. ونىڭ رۋحاني- اكىمشىلىك ورتالىعى رەتىندە بيسك قالاسى تاڭدالدى. ءسويتىپ، 1870 -جىلداردان باستاپ مۇنداعى قازاقتاردى شوقىندىرۋ ءىسى قارقىندى جۇرگىزىلدى.

ⅩⅩ عاسىر باسىندا حالىقتىڭ كوز-قۇلاعى سانالعان «قازاق» گازەتىنىڭ 1917 -جىلعى №235-سانىندا توم گۋبەرنياسى، بيسك ۋەزىندە تۇراتىن يۆان سەمەنوۆيچ كۋسكوۆ دەگەن قازاقتىڭ (قازاقشا اتى-ءجونى - ساعىندىق تۇياق ۇلى) ماقالاسى جاريالانعان. وندا: «ءبىز 100 ۇيدەن استام قازاق بارمىز. اتا- بابامىز ورىسقا كىرىپتار بولىپ شوقىنىپ جاتىر» دەپ مۇڭىن شاعىپ، بارشا قازاققا حات جولداپتى (قويگەلديەۆ م. الاش قوزعالىسى. الماتى: سانات، 1995. - 76-ب. ).

بيسك قازاقتارىنىڭ ءدىني احۋالىن ۇزاق جىل زەرتتەگەن ي. ۆ. وكتيابرسكايا حانىم مىناداي ءبىر قىزىق دەرەك كەلتىرەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، مۇنداعى قازاقتار حريستيان ءدىنىنىڭ يكوندارىنا ءبىر سىيىنىپ الىپ، ارتىنان قولىن جايىپ وزدەرى بىلەتىن ايات- دۇعالاردى وقىپ، تاڭىردەن قازاقشا مەدەت تىلەيتىن بولعان. وسىعان قاراعاندا قوس ءدىندى قويىرتپاق قۇلشىلىقتا بولعان ءتارىزدى.

* * *

تاريحتان بىلەمىز، 1917 -جىلى 5-13-جەلتوقسان ارالىعىندا ورىنبوردا جالپى قازاق سەزى ءوتتى. جيىنعا سامارقان وبلىسى مەن التاي گۋبەرنياسى (بۇل گۋبەرنيا 1917 -جىلى توم گۋب. ءبولىنىپ، جاڭادان قۇرىلعان) اتىنان - 58 وكىل، ءارتۇرلى قازاق ۇيىمدارىنان - 8 وكىل، ارنايى شاقىرۋمەن - 15 ادام، بارلىعى - 81 ادام قاتىسقانى تۋرالى دەرەك بار. وسى مارتەبەلى جيىندا التايلىق قازاقتار اتىنان بارىپ ءسوز العان ساعادات شاعيماردانوۆ دەگەن ازامات التاي گۋبەرنياسى بيسك ۋەزىنە قاراستى قازاقتاردى قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇرامىنا الۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتىپ، ونىسى ءبىراۋىزدان ماقۇلدانعان كورىنەدى.

بۇل دەرەكتەن ءبىز بيسكىلىك اعايىنداردىڭ ۇلت ماسەلەسىندە قىراعىلىق تانىتىپ، سوناۋ يتارقاسى قيانداعى التايدان ورىنبورعا كەلىپ، جيىنعا قاتىسىپ، وزدەرىن ءبۇتىن قازاقتىڭ قۇرامىنان ورىن الۋعا دەگەن تالپىنىسىن اڭعارۋعا بولادى. ءبىراق كەڭەس وكىمەتى ورناۋىنا بايلانىستى قازاق اۆتونومياسى جۇمىسىن توقتاتىپ، بۇل ءۇمىت اقتالمادى.

وسى جىلدارى التاي گۋبەرنياسى «ويرات اۆتونومياسى» بولىپ قۇرىلىپ، قازاقتار قازاقشا مەكتەپ اشىپ بالا وقىتۋدىڭ قامىن جاسادى. بۇلارعا كومەكتەسۋ ءۇشىن الاش ارىستارىنىڭ ءبىرى، سەمەيلىك ماننەن تۇرعانبايەۆ 1932-1936 -جىلدارى انۋيداعى جەتىجىلدىق مەكتەپتە وقىتۋشى بولىپ جۇمىس ىستەدى.

ال بۇل قانداستاردىڭ قازىرگى احۋالىنا توقتالار بولساق، چەرنىي انۋي اۋىلدىق وكرۋگىنە قاراستى تۇراتى جانە قاراقول بولىمشەلەرى بار. تۇراتى اۋىلىندا تۇگەلدەي دەرلىك قازاقتار تۇرادى. ولار جىلقى كوپ ۇستايدى. ولكەنىڭ ءشوبى شۇيگىن، توپىراعى قۇنارلى. ءبىراق مۇنىمەن ماسەلە شەشىلمەيدى. ەندىگى كۇردەلى دۇنيە - ءتىل جانە وقۋ ماسەلەسى.

بۇل اعايىنداردىڭ رۋحاني بولمىسىنا نازار اۋدارىپ، اسىرەسە مۇسىلمانشىلىق الەۋەتىن كوتەرۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن تاۋلى التاي قالاسىنىڭ تۇرعىنى امانكەلدى قوبدابايەۆ دەگەن ازامات بار. جۋىقتا بۇل كىسىمەن حابارلاسقانىمىزدا بىلاي دەپ امانات ايتتى: «بۇل قانداستار باياعىدان بەرى ءوز بەتىمەن ءومىر ءسۇرىپ ۇيرەنگەن جاندار. سىرتتان كومەك-قولداۋ كۇتىپ، قول جاياتىندار قاتارىنان ەمەس. سوندىقتان دا بولار قازاقستاندا بولىپ جاتقان جاقسىلىق- جاڭالىقتاردان بەيحابار. ەگەر سىزدەر جاقتان (قازاقستاندى ايتادى) دەمەۋشىلەر تابىلىپ، وتاۋ تۆ نەمەسە الما ت ۆ-نىڭ ون شاقتى تاباقشاسىن اكەلىپ، 10 ۇيگە ورناتىپ كەتسە بولعانى. سول ارقىلى «ۇلتتىق ارنا»، «بالاپان» ، ت. ب. رۋحاني-اعارتۋشىلىق حابار تاراتاتىن ارنالاردى ءبىر كورسەتسە جەتىپ جاتىر. ون جىلدان كەيىن تازا قازاق بولىپ شىعا كەلەر ەدى». ەندەشە، حالقىم دەگەندە ءتۇن ۇيقىسىن ءبولىپ، قازاق دەگەندە قابىرعاسى قايىساتىن ازاماتتار بولسا بۇل سونشالىق قيىن شارۋا ەمەس سەكىلدى.

بەكەن قايرات ۇلى