قازاقتىڭ تامىرىنا پاندەميا كەزىندە مەرەي وندىرگەن ءمولدىر تامشىلار تامىپ تۇردى
مەملەكەتتى ساياسي قۇلشىنىسى مىعىم، ءوز حاقىن ءبىر ماقساتقا بىرىكتىرە الاتىن قايراتتى ازاماتتارى مول ۇيىسقىش ۇلت قانا قۇرادى. ال سول مەملەكەتتى نىعايتاتىن ونىڭ تالانتتى كاسىپكەرلەرى. حالىققا يگىلىك، ىرىس اكەلەتىن، جانباعىس جۇمىس اپەرەتىن ول جەكە ىسكەر ادامدار.
تەك جانە تالانت
مەرەي تۋرالى بۇگىنگى اڭگىمەنى ونىڭ ءتۇپ- تەگىنەن تارتىپ سويلەۋگە تۋرا كەلەدى. بۇدان 60 جىل بۇرىن دجون كەننەدي جوعارىداعى ءسوزدى ايتقان شاقتا مەرەي ءتاڭىر تاۋىنىڭ «ەرەنقابىرعا» دەپ اتالاتىن سىلەمىندە - تاۋ قويناۋىندا تۋعان. ول زاماندا قىتايدا دا تاپتىق كۇرەس ءجۇرىلىپ، تاپ جويىلعان كەز. سولايدا قوعامدا ەكى تاپ بولاتىن. ءبىرى جۇمىسشى- ديقان دەپ اتالاتىن دا، ەندى ءبىرى كادر دەپ اتالاتىن.
كادر دەگەن ۇعىمدى قازىرگى بىزشە ايتقاندا زيالى، باسقارۋشى، ۇيىمداستىرۋشى توپتىڭ وكىلى - مەملەكەت وكىلى دەپ تۇسىنگەن ءجون. اكەسى كادر بولدى. اناسى ءنۇرباتي دە ۇستاز ەدى. سولاي بولا تۇرا، ولار بۇرىن جويىلعان باي تاپتىڭ تۇقىمىنا جاتاتىن. مەرەي وتباسىندا ءۇشىنشى بالا.
1970 -جىلدارى بولسا كەرەك، كادرلاردىڭ بىلىكتىلىگىن جەتىلدىرۋگە، مەملەكەتتىڭ، كومپارتيانىڭ ساياساتىن ناسيحاتتاۋعا ارنالعان شارالار، جينالىستار ۇرىمجىدە ءجيى بولىپ تۇراتىن شاق. جينالىس كوبىندە قىتاي تىلىندە وتەدى. سونداي ءبىر جينالىستان قايتىپ كەلگەن سلام اكە سەگىز، توعىز بالاسىنىڭ ىشىنەن ءۇشىنشى سىنىپ وقيتىن وسى مەرەيدى قىتاي مەكتەبىنە اۋىستىرادى. «مىناۋ قىتايدىڭ ءتىلىن بىلمەي، ەسەمىز كەتتى. وسى بالام قىتايشا وقىسىنشى» دەيدى. ءوزى قازاقى ۇيدە تۋىپ- وسكەن، كوپ بالانىڭ ءبىرى - مەرەيگە بۇل ءبىر بەتبۇرىس كەزەڭ سياقتى. بالا مەرەي قالىڭ قىتاي بالالارىنىڭ ورتاسىنا ءتۇستى. ءبىراۋىز ءسوز بىلمەيتىن، ءبىر يەروگليف تە جازا المايتىن كۇيدە ەدى. ءبىراق ارعى اتاسىنان كەلە جاتقان تەكتىلىك، ىشكى نامىس ونى العا سۇيرەدى. مىناۋ تامۇقتان تاۋ باسىنا تارتتى، جانتالاستى، نامىستاندى. قازىر دە مەرەي كوپ سويلەمەيدى. ءسوزدىڭ ەمەس، ءىستىڭ ادامى عوي. سول زاماننان باستاپ مەرەي ءسوزى از، ءىسى كوپ بالاعا اينالعان بولسا كەرەك. ءبىراز جىلدا قىتاي بالالارىنىڭ الدى، ۇزدىك سەرگەك وقۋشىعا اينالدى.
ءوزى ەسىندە قالعان ءجيى ايتاتىن ءبىر اڭگىمەسى اقىن ومارعازى جايلى بولاتىن. تارىمعا كەتكەن تارلان بوزداقتاردىڭ قايتىپ، ەلگە ورالىپ جاتقان شاعى، كەڭەس وداعىنداعى «حرۋشيەۆتىڭ جىلىمىعى» سياقتى سونداي ءبىر جىلىمىق زامان قىتايدا دا بولعان.
70 -جىلداردىڭ ورتاسىندا ماو ولگەن سوڭ تارىمعا ايدالعان «ۇلتشىلدار»، «سەپاراتيستەر»، «قارۋلى قاقتىعىسقا قاتىسقاندار»، «تاپ جاۋلارى» بولىپ كەتكەندەردىڭ اقتالعانى اقتالىپ، اقتالماعانى جازا مەرزىمى ءبىتىپ، تارىم لاگەرىنەن امان قالعاندارى قايتىپ ورالىپ جاتتى... تارىم شىن مانىندە «بارساكەلمەس» بولاتىن.
سول تارىمنان ورالعان ازاماتتاردىڭ ءبىرىن سلام اكە «اۋىلىمىزدىڭ اقساقالى ەدى. رۋىمىزدىڭ ۇلى تۋعان ازاماتى ەدى» دەپ اتقا مىنگىزىپ، ۇيگە الىپ كەلەدى. مال سويىپ كۇتەدى. سونان سوڭ ءوزىنىڭ قىزمەتى شەڭبەرىندەگى كولحوزدىڭ مۇمكىندىگىمەن جايلاۋعا ءۇي تىكتىرىپ، بيە بايلاتىپ، باعلان سويىپ، باپتاپ كۇتە باستايدى. سويتسە، ول كىسى ايگىلى ومارعازى ايتان ۇلى ەكەن عوي. ومارعازى ايتان ۇلى قاجىقۇمار شابداننىڭ «قىلمىس» رومانىنداعى ۇلكەن كەيىپكەرىنىڭ ءبىرى. باسقاشا ەسىممەن ءجۇر. ۇلپا شاشى بۇيرالانىپ تۇراتىن، ەڭسەلى، كوزى ايالى ومارعازى ايتان ۇلى سول كۇتىمنەن ەسىن جيىپ ەل قاتارىنا قوسىلادى. كەيىن ومارعازىنىڭ جۇمىستارى ىلگەرىلەپ، باعى قايتا جانىپ، ۇرىمجىدەگى «شۇعىلا» دەپ اتالاتىن جالعىز قازاق جۋرنالىندا رەداكتوردىڭ ءبىرى بولادى.
بۇل بالا مەرەيدىڭ ساناسىنا ەرەكشە اسەر ەتكەن قۇبىلىستاردىڭ ءبىرى ەدى. اعايىنىن تۇگەندەۋ، تەگىنەن شىققان زيالى قاۋىمدى، اقىنىن، ازاماتىن ارداقتاۋ تۋرالى اكەسىنىڭ ەستى ۇلىنا كورسەتكەن ايىرىقشا تاربيەسى بولعان. سول كەزدە اكەسى مەرەيگە ەشتەڭە ايتا قويماسا كەرەك. اڭداۋى كەڭ، سانالى ۇل اكەسىنىڭ ارەكەتىن ءۇنسىز باعىپ، «مۇنداي دا بولادى ەكەن عوي» دەپ ساناسىنىڭ تۇكپىرىنە ءتۇيىپ قويعانى انىق بولاتىن. بۇل ءوزى بولاشاقتاعى مەرەيدىڭ مەتسەناتتىعىنىڭ ەڭ باسىنداعى، باستاۋىنداعى ءبىر بەلگى ەدى.
ومارعازىنىڭ كەلىپ- كەتكەنى مەرەي ءۇشىن بولاشاقتىڭ ەسىگىن اشقانداي بولدى. سەبەبى كەيىن مەرەي ومارعازىنىڭ ۇيىندە جاتىپ جوعارى سىنىپتارىن ۇرىمجىدەن وقىدى. ول اۋىل مەكتەپتەرىنە قاراعاندا اناعۇرلىم تەرەڭ ءبىلىم الۋعا، ىلگەرىلەۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن قادام ەدى. ول سوندا اقىننىڭ شىعارماشىلىعىن، جازىپ- سىزعانىن، كۇندىز- ءتۇنى قاعاز شيمايلاپ وتىراتىنىن كوردى.
ومىكەڭ بيازى، جانى نازىك، ءومىرى ءوڭ- ءتۇسىن بۇزىپ، بىرەۋگە قارامايتىن جايدارى جان بولاتىن. ازاماتتىڭ كەلبەتتىسى، جارقىن ءجۇزدى، كىسى بىتكەننىڭ شۋاقتىسى بولاتىن. مەرەي سول كىسىنى جاقىننان كوردى. بۇل دا بەكزاتتىق بيازىلىقتىڭ بالا مەرەيگە بۇيىرعان قايتالانباس تاربيەسى بولاتىن.
قىتاي مەكتەبىن، ۋنيۆەرسيتەتىن وقىپ، جۇمىس ىستەپ جۇرگەن مەرەي قازاق تىلىنە قانىق جانە ادەبيەت پەن ونەردى تانيتىن ازامات بولىپ وسسە، وعان بالالىق شاقتىڭ وسىناۋ ۋاقىتتارى مول مايەك بولعانىن سەزەمىز.
مەرەيدى تۋعان ءنۇرباتي انا دا تەكتى، جىگەرلى، قايراتتى ادام بولعان. ۇستاز بولعان. ءومىرىن وتاعاسى سلامنىڭ قوناعىن كۇتىپ، داستارقانىن جايىپ، سونىڭ مارتەبەسىن، سونىڭ جۇرت اراسىنداعى بەينەسىن تىكتەۋمەن، ۇرپاعىن تاربيەلەۋمەن وتكىزگەن كىسى.
ول زاماندا قاراپايىم حالىقتىڭ ءبىرازى اشقۇرساق جۇرەتىن. ۇجىمدىق اسحانالارعا كىرە بەرمەيتىن. قوناق ءۇي دەگەنگە ءتىپتى دە جاتپايتىن. ەرسىلى- قارسىلى بولمەلى قورجىن تامى بار كىسىنىڭ ۇيىنە تەكەمەتتىڭ ۇستىنە سىرماق سالىپ، كورپە توسەپ، جاتا كەتەتىن شاق. سونداي دا سلامنىڭ ۇيىنە «سالەم بەرەيىك» دەپ، تۇسكى- كەشكى اس ۋاقىتىندا ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلەتىن جۇرت بولادى. وندايدا نۇرباتي انانىڭ قازانى اسۋلى، شايى قايناۋلى، نانى ءپىسىرۋلى، باۋىرساعى ساۋدىراپ داستارقانعا توگىلەدى. بۇل دا مەرەي ۇشقان ۇيانىڭ وعان كەڭدىكتى، كوپشىلدىكتى، تالپىنىستى جانە مارتتىكتى بۇيىرتاتىن نەگىزدەردىڭ ءبىرى بولعان.
ۇيادان ۇشۋ
مەرەي ۇرىمجىدەن مەكتەپ بىتىرگەندە دەن سياوپين رەفورماسىنىڭ باستالىپ كەتكەن كەزى عوي. قىتايدىڭ ۇ ب ت- سى بىزدەگى سياقتى ەمەس. جالپى التى ءبولىپ تاپسىراتىن. ۇشەۋى جاراتىلىستانۋ، ۇشەۋى قوعامدىق عىلىم.
جاراتىلىستىق پاندەر ماتەماتيكا، حيميا، فيزيكا بولسا، گۋمانيتارلىق پاندەر قىتاي ادەبيەتى، تاريحى جانە ساياساتى بولاتىن. مەرەي ۇرىمجىدەگى ءجۇز مىڭداعان قىتاي بالالارىنىڭ الدىڭعى توبىنان كورىندى. ءسويتىپ، قىتايداعى ەڭ ءىرى ءتورت وقۋ ورنىنىڭ ءبىرى نانكين ۋنيۆەرسيتەتىنە ءتۇستى.
مەرەي جانە ونىڭ توبى وقۋ ءبىتىرىپ ۇرىمجىگە كەلىپ، عىلىم مەن بىلىمگە ءزارۋ سالالاردىڭ بارلىعىنا سامساپ ورنالاسا قالدى. مەرەي دە تۋعان جەرىندە العاشقى ەڭبەك جولىن باستادى. العاشقى ماراپاتتار مەن دارەجەگە دە قول جەتكىزىپ ۇلگەردى. تازا قىتايلاردىڭ ورتاسىندا قىتاي تىلىندە، قىتايشا ۇيىمداستىرۋمەن جۇمىس ىستەدى.
بۇلار جۇمىسقا ورنالاسىپ جاتقاندا قازاقستانداعى ساياسي سەرپىلىس بيىك دەڭگەيگە كوتەرىلە باستاعان. جالپى قوعامدىق پىكىر «جەلتوقسان وقيعاسىن» اقتاۋعا، جاريالىققا بەتتەگەن ەدى. 1980 -جىلداردىڭ سوڭىنداعى بۇكىل كەڭەستىك جۇيەنىڭ ىدىراي باستاعان شاعى بولعان. بۇرىننان قازاقى قانى تاسىپ تۇراتىن، وزدەرى قىتايشا وقىعان جانە قىتايدىڭ پاتريوتيزم مەن ۇلت سۇيگىشتىگىن، مەملەكەت قۇرۋ جولىنداعى تاريحىن، تالپىنىستارىن ابدەن قاراپ، زەرتتەگەن وسىناۋ ازاماتتار سونىڭ بارىنەن ءوز ۇلتىن قالاي ءسۇيۋدى ۇيرەنىپ ەدى. ولار ەندى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنەن ءۇمىت كۇتتى. «وسىدان قازاقستان تاۋەلسىزدىك السا، شەتەلدە ءبىر كۇندە قالمايمىز» دەگەن سەرت بۇلاردىڭ دا جۇرەگىن كەرنەدى. ۇرىمجىدەگى كوپ بولمەلى ءۇي، قورعاعان ديپلومدار، عىلىمي اتاقتار جانە بەرىلگەن مانساپتار، مۇمكىندىكتەر، بۇلاردى ۇستاپ تۇرا المادى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان كۇننەن باستاپ، ءبىر- ءبىر سالانىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ تۇرعان - مەرەي سلام، نۇرلان بيبارال، باقىت ەجەنحان باستاعان جىگىتتەر قازاقستانعا ورالدى.
ازاتتىق رۋحى جانە وعان ەڭبەك ەتۋ
بۇل - قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى جىلى ەدى. شارۋاشىلىق شاتقاياقتاپ، جوسپارلىدان نارىقتىق ەكونوميكاعا اۋىسۋدىڭ جولىن تاپپاعان قوعامنىڭ ساناسى سان- ساققا جۇگىرگەن زامان بولاتىن. قازاقستانداعى وقۋ ورىندارىمەن بايلانىسىپ، عىلىم- بىلىممەن اينالىسۋدى كوزدەپ كەلگەن وسى ازاماتتار بۇل سالانىڭ ءوسىپ- وركەندەۋى جۋىق ارادا قاجەتتى ناتيجە بەرە المايتىنىن بايقادى دا، ەندى تەز ءارى جىلدام ۇيىمداستىراتىن جۇمىستارعا بەتتەدى. ءبىرازى عىلىم- ءبىلىم سالاسىمەن قالدى دا، ءبىر توبى نارىقتىق زاماننىڭ ەكونوميكالىق تالاپتارىنا ساي ەركىن قىزمەت ەتۋگە بەتتەدى. وسى باعىتتار بويىنشا مەرەي ويلى، تارتىمدى تابىستى ازاماتتار قاتارىنا تەز قوسىلا باستادى.
كەلگەن زيالىلارعا باسپانا جانە مەملەكەتتىڭ ءبىر رەتكى كومەگى بەرىلىپ جاتتى. مەرەي وسى ءۇي، كومەك بەرەتىن كوشى- قون مەكەمەسىنە ءوتىنىش- ارىز جازباپتى. ەشقاشان تىركەلمەپتى. ول جايلى جولداستارى بەرگەن اقىل- كەڭەستەن باس تارتىپتى. باعاناعى دجون كەننەديدىڭ ءسوزى ەسىنە تۇسەدى. «قازاقستانعا نە بەرەم دەپ كەل، نە الام دەپ ەمەس». مەرەي تۋرا ماعىناسىندا سولاي ىستەگەن جىگىت. ءبىراق مەرەي جۇمىستى بىرىنەن كەيىن ءبىرىن ءساتتى ۇيىمداستىرىپ وتىردى. ءاربىر جۇمىسىنىڭ ۋاقىتى مەن كەزەڭى اياقتالعاندا ول سالادان جىلدام شىعىپ كەتەتىن. بەلگىلى ءبىر جۇمىستى، ءبىر سالانى يگەرىپ، تابىستى جۇمىس ىستەي باستاعاندا ول سالاعا كىرۋشىلەر كوبەيە باستايدى. مۇندايدا شىن بيزنەسمەن ول سالانى كوپكە تاستاپ جاڭا باعىتقا وتەدى. مەرەيدىڭ ىسكەرلىگى ترانسۇلتتىق دەڭگەيدە مويىندالىپ، ءوزىنىڭ سەنىمىن، برەندىن، ىسكەرلىك پسيحولوگياسىن تولىق مەڭگەرگەن تۇلعاعا اينالۋىنا ونشاقتى جىل كەتكەن. ءتىلىن، قىزمەتتىك ءتاسىلىن تولىق مەڭگەرگەن كورشى قىتايدىڭ ينۆەستورلىك ورتاسىنا ءوزىنىڭ ابجىلدىگىن، سەنىمدىلىگىن، ۇيىمداستىرۋ قابىلەتىن دالەلدەپ، كاسىپكەرلىك كەلبەتىن تانىتقان بولاتىن.
ەندىگى جۇمىس اسا ءىرى ترانسۇلتتىق اۋقىمعا بەتتەۋ ەدى. وندا دا جۇرت باتا المايتىن، بارا المايتىن باعىت تۇر. مەرەي وسى سالاعا قاراي بەيىمدەيدى. قىتايدىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى ءىرى فارماتسيەۆتيكالىق فيرمالارىنىڭ پوست كەڭەستىك ەلدەر ايماعىنا جاۋاپتى بولدى. بايقاپ وتىرسا، قازاقستاندا فارماتسيەۆتيكالىق ءوندىرىس تىم كەيىن قالعان ەكەن. ميللياردتاعان دوللار تەك ءدارى يمپورتتاۋعا كەتەدى. ال قازاقستاننىڭ وزىندەگى دارىلىك شيكىزات ۇشان- تەڭىز. جيىرما ميلليونعا جۋىق حالقى بار جانە بۇرىنعى پوست كەڭەستىك اۋقىمىمەن ساناعاندا كەمىندە 100 ميلليون حالىقتىق نارىعى بار قازاقستان اۋماعىندا فارماتسيەۆتيكالىق ءوندىرىس جوققا ءتان. مەرەي ەندى وسى باعىتقا قاراي قىزمەت ەتۋدى جوسپارلايدى. ويتكەنى قازاقستاندا ءدارى- دارمەك يمپورتى كادىمگى ىسىراپ ەدى. ماسەلەن، تەك قاتەرلى ىسىكتى ەمدەيتىن ءبىر عانا تابلەتكا ءتۇرىن ەلىمىز 32 ميلليون دوللارعا يمپورتتايدى ەكەن. زەرتتەپ كورسە، ونىڭ وزىندىك قۇنى 3-4 ميلليون دوللارلىق قانا نارسە. ءارى سالادا مونوپوليزاتسيا دا بار ەدى. بەلگىلى تۇلعالار يەلىك ەتەتىن. سوندىقتان حالىقارالىق قۇقىقتىق نورمالارمەن قورعالعان بىرلەسكەن كاسىپورىن قۇرۋ قاجەت ەدى. مەرەي وعان دا قولجەتكىزدى. قىتاي مەن گونكونگتان ينۆەستورلار تارتا ءبىلدى.
ينۆەستورلاردى الماتىعا، استاناعا، وڭتۇستىككە، باتىسقا اپارىپ، قازاقستاندى تۇگەل ارالاتىپ كورسەتتى. اقىرى ءىرى ينۆەستيتسيالىق باعىتتاعى جۇمىس باستالدى. ال مەرەي بۇدان بۇرىن جيناستىرعان ميللياردتاعان تەڭگە قارجىسىن جوباعا ينۆەستيتسيا رەتىندە قۇيدى. كەلىسىلدى، فارماتسيەۆتيكالىق زاۋىت اشىلاتىن بولدى. ارى قاراي وندىرىلەتىن دارىلەردىڭ ءتىزىمى جاسالدى. نارىقتىق قۇنى ايقىندالدى.
ەندى زاۋىت سالۋ كەرەك. قىزىعى ەندى باستالدى. ءبىزدىڭ جوبالاۋ ينستيتۋتتارىمىز ءبىر زاۋىتتى سالۋعا 5 جىل ۋاقىت بەلگىلەيدى ەكەن. وسى جەردە ينۆەستورلار شالقاسىنان ءتۇستى. «ءبىز 50 ميلليون دوللاردى سالىپ قويىپ 5 جىلدى كۇتىپ وتىرامىز با؟ بۇل نەعىلعان جوبالاۋ؟ ءبىر زاۋىتتى بەس جىل سالعان ەل، كەلەسى زاۋىتتى ون جىل سالا ما؟ بۇل نەعىلعان ەل» دەدى. وسى تۇستا مەرەي تاعى دا جول تاپتى. حالىقارالىق كاسىپورىن، زاۋىت باقىلاۋى مەملەكەتپەن شەكتەلمەيدى. جوبالاۋ ينستيتۋتىن حالىقارالىق تاجىريبەنى الۋعا كوندىردى.
قىتايلاردىڭ وسىنداي زاۋىتتى سالۋعا ارنالعان جوباسى جىلعا جەتپەيدى ەكەن. سول جوبانى كوميسسياسىمەن الدىردى. قازاقستاننىڭ وزىندەگى جوبالاۋشىلاردىڭ تۇزەتۋلەرىن قابىلداۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. باستالدى. الماتىنىڭ ىرگەسىندەگى 20 مىڭ شارشى مەترلىك ءىرى زاۋىت ءبىر جىلدا بوي كوتەردى. بار بولعانى ءبىر جىلدا فارماتسيەۆتيكالىق ءونىم وندىرەتىن، قوراپتايتىن، شولمەكتەيتىن الەمدىك دەڭگەيدەگى ءىرى ءوندىرىس ستانوكتارى كەلىپ، ىركەس- تىركەس زاۋىت اۋماعىن تولتىرا باستادى. زاۋىت ءبىر جىلدا سالىنىپ ءبىتىپ، ءونىم ءوندىرۋدى باستاپ كەتتى. 500 ادام جۇمىسقا ورنالاستى. بۇل كۇندە زاۋىت 20 شاقتى ءتۇرلى ءدارى وندىرەدى. ونىڭ % 70- ى ت م د ەلدەرىنە ەكسپورتتالادى.
ۇلتتى قۇتقارۋ
2020 -جىلدىڭ ناۋرىزىندا ەلىمىزدە كوروناۆيرۋس پاندەمياسى باستالدى. پاندەميانىڭ سالدارىنان الەمدىك اۋقىمدا ميلليونداعان ادام قىرىلىپ قالدى. ءبىر ا ق ش- تىڭ وزىندە ميلليونداپ، يتاليادا، يراندا، ەۋروپانىڭ باسقا ەلدەرىندە، ءۇندىستاندا، برازيليادا جانە مىناۋ ت م د ەلدەرىندە ءجۇز مىڭداپ قىرىلدى. ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز سياقتى ءبىراز ەلدەر اراسىندا قىتاي دا بار، ناقتى ادام سانىن جاريالاي قويماعان شىعار. بىزدە دە قايتىس بولعاندار از ەمەس- اۋ.
بارلىق شەكارالار جابىلىپ، بارلىق يمپورتتار توقتادى. ءدارىنى يمپورتتاۋعا عانا دايىن ءبىزدىڭ ەلدىڭ جاعدايى مۇشكىل ەدى. دەنساۋلىق ءمينيسترى ءىستى بولدى. ءولىم- ءجىتىم شىعىنى وتە كوپ كەزەڭ قالىپتاستى. ءدال وسى كەزدە مەرەيدىڭ فارماتسيەۆتيكالىق زاۋىتى وسى ءدارى- دارمەككە ەڭ قاجەتتى ءدارى سۇيىقتىعىن وندىرەتىن ەدى. ونى «مەديتسينانىڭ نانى» دەپ اتايتىن. قانعا ءدارى قۇياتىن سۇيىقتىققا سۇرانىس ءۇش ەسە ءوستى. ال مەرەي بولسا ءبىر جىل بويى 400 جۇمىسشىسىن زاۋىت اۋماعىنان شىعارماي، ءوزى بىرگە جاتىپ، كۇندىز- ءتۇنى توقتاۋسىز جۇمىس ىستەدى. بۇعان دەيىن ءبىر جىلدا 45 ميلليون شولمەك سۇيىقتىق وندىرەتىن جوسپارىن ەكى جارىم ەسە ۇلعايتىپ، 110 ميلليون فلاكون سۇيىقتىق ءوندىردى. بارلىق قازاقتىڭ تامىرىندا مەرەي وندىرگەن ءمولدىر تامشىلار تامىپ تۇردى. وكپەسىنىڭ قابىنۋىن باسىپ، دەمىككەن جاعدايىن وڭالتۋعا سول ءمولدىر تامشىلار قۇتقارۋشىنىڭ سالەمدەمەسىندەي اسەر ەتتى. ەڭ كەرەمەتى وسىناۋ ۇرەيلى شاقتا مەرەي باستاپقى باعانى جىل بويى اينىتپاي ۇستاپ تۇردى. ەگەر وسى سۇيىقتىقتار قازاقستاننىڭ ءوزىن قامتاماسىز ەتە الماعاندا، قانعا ارنايى ءدارى قۇيۋدىڭ ءوزى مۇڭعا اينالار ما ەدى، كىم ءبىلسىن؟!
مەرەي سول كۇندەردە، بۇكىل قازاقستاننىڭ سۇرانىسىن قامتاماسىز ەتىپ قانا قويماي، رەسەيدىڭ وڭتۇستىگىندەگى وبلىستار مەن وزبەك، قىرعىز، تاجىك مەملەكەتتەرىنىڭ دە قاجەتتىلىگىن وتەپ تۇردى.
كەيدە ءبىر عانا ازامات ۇلتتى قۇتقارۋعا قىزمەت ەتەدى ەكەن عوي. وسى ءسوزدى مەن اقىندىق شابىتپەن مەرەيدىڭ وزىنە ايتقانىمدا جەلكەسىن سيپاپ، «مەن شىنىمەن دە سونداي جۇمىس ىستەدىم بە؟»، - دەپ تولقىپ، تەبىرەنىپ تۇرعانى بار.
مەرەيدىڭ مەتسەناتتىعى
مەرەي ەس بىلە باستاعاندا اكەسى تارىمنان قايتىپ كەلگەن ومارعازىنى اۋىلىنا الىپ كەلىپ، جازداي جايلاۋدا بيە بايلاپ، باعلان سويدىرىپ كۇتكەنىن ايتتىق قوي. بۇل تۋرا ماعىناسىندا سلام جاساعان مەتسەناتتىق ەدى. تۋرا ماعىناسىندا قازاقتىڭ ۇلى زيالىسىن، ۇلى اقىنىن قاتارعا قوسىپ، سەرگىتۋ، پسيحولوگيالىق داعدارىستان بوساتۋ ەدى. وسىنى كورگەن مەرەي قولىنا ىرىس قونىپ، ارقاسىن كەڭگە سالعان شاعىندا اعايىن- تۋىس، اعا- باۋىرعا كومەگىن اياعان جوق. اكەسىنە ۇقساپ اقىن- جازۋشى، ادەبيەت، مادەنيەت سالاسىنىڭ، ۇلتتىڭ رۋحانيات سالاسىنىڭ قاي- قايسىنا بولسىن كومەگىن ىرىككەن ەمەس.
قابدەش جۇمادىلگە ارنالعان شارالاردا القالاعان جىگىتتەردىڭ الدىندا ءجۇردى. ونىڭ دوسى قازاقتىڭ قايتالانباس تاريحشىلارىنىڭ ءبىرى باقىت ەجەنحان بەيجىڭدەگى مانجۋ تىلىندەگى ارحيۆتەردى وقىپ، ونداعى قازاق تاريحىنىڭ 18- عاسىرعا تيەسىلى قۇجاتتارىن تاۋىپ، ونى ءتۇپنۇسقادان قازاق تىلىنە اۋدارىپ، قازاق تاريحىنىڭ اينالىمىنا ۇلكەن وزەن بۇرعانداي بولىپ ەدى. وسى باقىت ەجەنحان دوسىنىڭ جۇمىسىنا دا مەرەي ۇلكەن كوڭىلمەن كەلدى. ونىڭ دەمەۋشىلىگىمەن جارىق كورگەن ب. ەجەنحان ۇلىنىڭ «قوجابەرگەن باتىر» دەپ اتالاتىن ەڭبەگى قىتاي ارحيۆتەرىندەگى جۇزگە جۋىق قۇجاتتى زەرتتەپ زەردەلەۋدىڭ ناتيجەسى. عالىم قىتاي ارحيۆىندەگى XVIII عاسىردان ساقتالعان ابىلاي حان، قابانباي، قوجابەرگەن باتىر، كوكجال باراق، ابىلپەيىز، بولات حان، اقتايلاق بي قاتارلى تۇلعالار تۋرالى تاريحي دەرەكتەردى توم- توم ەتىپ شىعارعاندا مەرەي سونىڭ قاسىندا ءجۇردى. ومارعازى اعاسى سياقتى ءوزىنىڭ ارعى باباسى قوجابەرگەنگە ەرەكشە نازارى اۋدى. قاراپ تۇرسا، قوجابەرگەن بۇكىل قىتاي يمپەرياسىمەن بارىنشا ديپلوماتيالىق قاتىناستا بولىپ، كوكجال باراقپەن تىزە قوسىپ، 3000-داي اتتى اسكەر ۇستاپ (ول كەزدەگى 3000 اتتى اسكەر دەگەنىمىز ديۆيزياعا تەڭ كۇش- قۋات ەدى)، جوڭعار حاندىعى جويىلعاننان كەيىن، قازاقتىڭ شەكاراسىن بەكىتۋگە ابىلاي حاننىڭ ساياساتىن شىعىستا ورنىقتىرۋعا قابانبايمەن قاتار ەرەكشە ۇلەس قوسقان كىسى ەكەن. بۇكىل دەرەكتەر سونى كورسەتەدى. وسىعان ەرەكشە نازار اۋدارىپ، ول تۋرالى دەرەكتەردى توم ەتىپ شىعارىپ، قوجابەرگەننىڭ مەملەكەتشىلدىك، ۇلتشىلدىق مىنەزىن، مەملەكەت تەرريتورياسىن تۇتاستاۋ جولىنداعى قىزمەتىن دارىپتەۋگە كۇش سالدى.
بۇل ءوزى ۇلكەن تاقىرىپتاعى اڭگىمە. شىن مانىندە ءبىزدىڭ XVIII عاسىرداعى اقتاڭداقتاردىڭ ءبىرى. بۇل دا مەرەيدىڭ مەملەكەتكە، مەملەكەتشىلدىككە جاساعان مەرەيلى قىزمەتتەرىنىڭ ءبىرى. ەل تاريحىنا، مەملەكەتتىڭ مادەنيەتىنە قوسقان ۇلەستەرىنىڭ ءبىرى.
الماس احمەتبەك ۇلى، اقىن