ءابىش كەكىلباي ۇلى. اجار- ءۇش اڭگىمەدەن قۇرالعان تريپتيح
ءبارىنىڭ دە باستى قاھارمانى - اجار، تىرشىلىك اجارى-ايەل.
بومبادان باستاپ، بەيباستاق قالجىڭعا دەيىن ادامنىڭ ادامعا ىستەيتىن قياناتىنىڭ قاي-قايسىسىنا دا تانىمەن، جانىمەن، بۇكىل بولمىسىمەن كۇيزەلەتىن تەك ايەل عانا.
ەركەكتەردىڭ شۇمەكتەگەن قانىن، شاقىرلاعان ءتىسىن ەمەس، ايەلدىڭ مولدىرەي اققان كوز جاسى مەن سەلكىلدەگەن يىعىن كورگەندە بارىپ: «ادامدار-اۋ، قامشىىنڭ سابىنداي كەپ-كەلتە ومىرىڭىزدە ءبىر-ءبىرىڭىزدى رەنجىتە كورمەسەڭىزشى، ءار مينۋت، ءار سەكۋندتەرىڭىز ساناۋلى عوي، ولار تۇنجىراپ وتپەسىنشى»،- دەپ كۇبىرلەيسىڭ.
بۇنىڭ ءبارىن ويدا جوقتا جولىعىپ، ويدا جوقتا وي سالعان انەۋ ءبىر كۇنگى مۇڭسىز-قامسىز اسەم كۇلكى، ساعان ارنادىم.
اۆتور.
كوز جاسى
تاڭ الدەقاشان اتقان. تور-تور كەرەگەنىڭ كوزىنەن ەسكەن تاۋ بويىنىڭ شىق-شىلامدى سالقىن لەبى جىلى كورپەدەن تۇرا بەرگەن نۇرتايدىڭ دەنەسىن ءدىر ەتكىزدى. توسەككە قايتادان تەرەڭىرەك سۇڭگىپ، تەك باسىن عانا قىلتيتىپ، ىرگەدەن تىسقا كوز سالسا، اناسى كىپ-كىشكەنە قارا تايلاققا وڭمەڭدەگەن ارۋانانىڭ باۋىرىنا ەندى عانا بارىپتى.
جاستىقتىڭ ىرگە جاق استىنا قولىن جۇگىرتىپ ەدى - بار ەكەن. اۋزى بۇرمەلى الاباجاق شىت قالتانىڭ ءىشى تولى اسىق، سىقىر-سىقىر ەتەدى. ولارعا باكىنىڭ سىنىعى دا، ءشوپ ماشيناسىنىڭ بۇرانداسى دا ارالاسىپ ءجۇر. ە، مىنە، بۇزىلعان قالتا شامىنىڭ سۇلباسىنىڭ قاسىندا بىردەڭە شىتىرلايدى، ول - اقشا. ونى كەشە ابەن اعاي بەرگەن.
...كولحوز كەڭسەسىنىڭ الدىنداعى شيكى كىرپىش بۇجىر شارباققا بالالار جاسىرىنباق وينايتىن. كەڭسەدەگىلەر ۋلاپ-شۋلاپ جۇرگەن بالالاردى «اۋلاققا ويناڭدار» دەپ قۋىپ جىبەرەدى. تەك ابەن اعاي عانا تەرەزەدەن قالامىمەن تىق-تىق ەتكىزىپ قاعاتىن دا، باسىن شايقاپ، كۇلىمسىرەپ قوياتىن. ونىسىنا كوڭىل اۋدارماساڭ دا بولادى. ويتكەنى ول كىسى ەرىنبەي-جالىقپاي سىرتقا شىعىپ، اسىر ساپ جۇرگەن قارا سيراقتاردى ۇركىتۋگە سامارقاۋ. بالالار ويىندى باستاماس بۇرىن كەڭسەدە كىم بارىن قاراپ الادى. ەگەر ابەننەن بوگدە ەشكىم بولماسا، الاڭسىز باستاي بەرەدى. كەشە نۇرتاي كەڭسەنىڭ ەسىگىنىڭ ساڭلاۋىنان سىعالاپ ەدى، ابەن كورىپ قالدى.
- بەرى كەل، نۇرتاي!
نۇرتاي قاشا جونەلمەك بولدى دا، ابەننىڭ بەتىندە ءزىل جوق ەكەنىن كورىپ، جاقىندادى.
- نۇرتايجان جاقسى عوي. اناۋ ءشيدىڭ ىشىندە جايىلىپ جۇرگەن بۋرىل اتتى اكەلە قويشى. سەنەكتە جۇگەن جاتقان.
نۇرتاي اتىن اكەلىپ بەردى.
- سەن بيىل نەشەگە شىقتىڭ؟
- جەتىگە.
-مەكتەپكە باراسىڭ ەكەن عوي!
- بارام.
-ءما، كىتاپ الارسىڭ...
اقشا بەرەر دەگەن دامە ويىنا دا كىرىپ شىقپاعان بالا اساۋ اتتىڭ قىل تىزگىنى قىزارتىپ تاستاعان الاقانىندا جاتقان ولجاسىن سۇيسىنە قىسىپ-قىسىپ قويدى. ابەننىڭ جۇزىنە قاراعان جوق. قاراسا، ونىڭ ەلجىرەگەن مەيىرلى قوس جانارىن كورەر ەدى...
نۇرتاي اپاسى تىككەن كوك بەشپەتىن كيدى. ءتوس قالتاسىنا اقشاسىن سالدى. تابالدىرىقتىڭ الدىنا بارىپ، ءداۋ قارا قۇماندى مىقشىڭداي كوتەرىپ، بەتى-قولىن جۋا باستادى. تۇيە ساۋىپ بولعان اجار ۇيگە كىردى. بالاسى اسىعۋلى. مولتەكتەتە تۇششى ايران قۇيىلعان سىرلى زەرەندى شالا-شارپى سۇرتكەن دىمقىل قولدارىمەن قاپسىرا كوتەرىپ، اپتىعىپ جۇتىپ جاتىر. لىقىلداعان قويۋ ايراننان تاماعى ءدۇرس-ءدۇرس ەتەدى.
اجار ساندىعىن اشىپ، ءبىر تۇيىنشەك الىپ، بالاسىنا اقشا تاستادى. نۇرتاي اقشام بار دەي جازداپ، اۋزىن جۇما قويدى. شەشەسىنىڭ بەرگەنىن دە ءتوس قالتاسىنا سالا ساپ، ەسىككە بەتتەدى.
... اۋىلدىڭ جەلكە ءتۇسىنداعى اگىن جاۋىن شايىپ تاستاعان شابدار ءۇيدىڭ قاسى قاپتاعان بالا قولتىعى تولى كىتاپ، نۇرتاي دۇكەننەن شىعا بەرگەندە دوسان ۇشىراسا كەتتى.
- بار... بار، نۇرتاي! انە جەردە ءسابيت كىتابىڭا اتىڭدى جازىپ بەرەدى. بالالار جازدىرىپ الىپ جاتىر.
ءسابيت - قويماشى اقساق سالىقتىڭ بالاسى. اكەسى تاپقان-تايانعانىنا وسى دۇكەننىڭ ىشىندە تۇرىپ اراق ىشەدى. بالاسىنا ەشتەڭە ساتىپ الىپ بەرگەن ەمەس. ءبىراق تەنتەك ءسابيت اۋىلعا كەلگەن جاڭا ويىنشىقتان قۇر قالىپ كورگەن جوق. انادا جاڭاعى دوساننىڭ ويىنشىق مىلتىعىن يتىڭە ءتىل ۇيرەتىپ بەرەمىن دەپ، الداپ العان. قازىر دە بىردەڭە دەپ لاڭ شىعارۋى مۇمكىن. زىتۋ كەرەك. ءبىراق دۇكەننىڭ قاسىنداعى سىنىق اربانىڭ ماڭىندا ءسابيتتى قاۋمالاسقان بالالار كورىپ قالدى.
-ءاي، نۇرتاي! قايدا باراسىڭ، بەرى كەل.
-كىتابىڭا جازدىرتپايسىڭ با؟
ءسابيت قاراقوجالاق اياعىن سالبىراتىپ، اربانىڭ ۇستىنە جالعىز جايعاسىپتى. سيا قارىنداشىن قايتا-قايتا جالاعان اۋىز ايعىز-ايعىز.
- كەل، جازىپ بەرەيىن.
نۇرتاي قيپاڭداپ، قولىنداعىسىن سابيتكە ۇستاتا بەردى. ول كەتىك ءتىسىنىڭ اراسىنان كوكپەڭبەك ءتىلىن ءبىر سۋماڭ ەتكىزدى دە:
- نە دەپ جازايىن؟- دەدى.
- نۇرتاي دەپ جاز.
- اكەڭنىڭ اتى كىم؟
- جانقوجا.
- ءسابيتىڭ كوزى ەجىرەيە قالدى.
- ايتقان ەكەنسىڭ... وسى اۋىل تۇگەل بىلەدى. سەن جانقوجا ولگەن سوڭ تۋىپسىڭ.
- بەر كىتابىمدى.
- شىن اكەڭنىڭ اتىن ايت بۇلتاقتاماي.
ءسابيت كىتاپتىڭ ءبارىن استىنا تىقتى دا، دۇرديە قاراپ، قومدانا وتىردى. ەندى داۋلاسسا، تۇرا ۇمتىلار تۇرى بار. وزىنەن ءتورت-بەس جاس ۇلكەن بالاعا نۇرتايدىڭ جۇرەگى داۋالامادى. جالت بۇرىلىپ، ۇيىنە قاراي جۇگىرە جونەلدى. بالالار قىران-توپان كۇلىپ، ىسقىرىپ، شۋلاپ جاتىر. ول قازىر بارىپ اپاسىنا ايتادى. اپاسى ءسابيتىڭ اكەسىنە ايتادى، ول بالاسىن قىزىل جوسا قىلىپ، اۋىل اينالدىرا سابايدى. سوسىن بالەم...
ەسىكتەن ەنتىگە ەنگەن بالاسىنا اجار اڭىرا قارادى.
- اپا-اۋ، انا ءسابيت بار عوي، اكەم جانقوجا دەسەم، شىن اكەڭنىڭ اتىن ايت دەپ كىتابىمدى بەرمەي قويدى.
اناسى وتىرعان ورنىنان تىرپ ەتە الماي قالدى. باسىن جۋىپ وتىر ەكەن. قىپ قىزىل ءجۇزىن ۇلىنان توگىلگەن قويۋ قارا شاشى عانا جاسىرىپ تۇردى.
ءومىر دەگەن كەكسە قۋ. ونىڭ سىرى مەن سيقىرىنا ءتۇسىنۋ ەشكىمنىڭ قولىنان كەلە قويماس. تۇسىنبەك تۇگىل، ونىڭ الدىندا نارەستە سياقتىسىڭ. ءتاتتىنى ءۇستى-ۇستىنە اساتادى دا، كەنەت اپ-اششى بىردەڭەنى اۋزىڭا توسا قويادى.
مىنا وتىرعان اجار بۇل كۇيگە ۇشىرارمىن دەپ ويلاپ پا ەدى. ءبىر كۇنى كەشكە ورالسا مومىن اكەسى شولجاڭداي ەنگەن ەركە قىزىنان قىسىلىپ، قىزارىپ كەتتى. جاتاردا اكەسى تۇزگە شىعىپ كەتكەندە، شەشەسى بۇگىن بىرەۋ ءسوز سالىپ كەلگەنىن قۇلاق قاعىس قىلدى. ارتىنان اپتا وتپەي-اق قالىڭدىعىنىڭ جاۋابىن ەستۋگە جانقوجانىڭ ءوزى كەلدى. قىردىڭ قارا قوڭىر ءوندىر جىگىتى سىمباتتى-اق. اتتەڭ، مومىن با قالاي ءوزى؟ الدە قىز الدىنداعى يبالىعى ما ەكەن؟ سويلەسكەننەن بەرى قىز جۋزىنە تۋرالاپ ءبىر قاراعان جوق، جانارىمەن جەر شۇقىپ وتىر.
ەركە قىزداردىڭ سىرى سانالۋان. بىرەۋلەرىنىڭ وزىمەن تايتالاسا كەتەتىن پىسىقتارعا كوڭىلى اۋسا، ەندى بىرەۋى ايتقانىنا جۇرەتىن مومىنداردى ۇناتادى، ويتكەنى ەركەلەردىڭ كوبى وزدەرى دە بىرەۋدى ەركەلەتۋگە قۇمار-اق.
قىزىنىڭ قۇپياسىنا ىنتىققان اناسى مايپازداي باستاپ ەدى، تىك مىنەز بوي جەتكەن تۋراسىنا كەتتى. شەشەسىنىڭ توسىنە باسىن تىعا قويدى دا:
اپاجان-اۋ، قۇدا جىبەرەم دەيدى ءوزى، - دەپ سىبىرلادى.
جاڭا تۇسكەن كەلىنشەگىن قيماعان جاس جىگىتكە بىرەسە پىشەن دەپ، بىرەسە قورا سال دەپ قۋعىشتاي بەرگەن كولحوز باسشىلارىن ۇناتپاي جۇردى. شەتكە كەتسە، تۇندەلەتىپ بولسا دا جەتەتىن. ءبىر كۇنى مايدانعا شاقىرعان قاعاز كەلدى. اۋەلى جاس كەلىنشەكتىڭ ىنتىق كوڭىلىن سوناۋ قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن كۇن باتىس جاقتىڭ ءبىر جەرلەرىنە جەتەلەگەن حاتتار كەلىپ تۇردى. كورشى اۋىلدان پوچتا تاسيتىن كۇرەڭ ساقالدى ومار شال جيرەن اتىن بەلدەۋگە بايلاپ، وسى ۇيگە دە كىرە كەتەتىن.
كەلىنجان، ءسۇيىنشى. جانقوجا بالا نە حابار ايتىپتى. كانە، وقىپ جىبەر. ول جاقتاعى ەل ازاماتتارى امان با ەكەن؟ - دەيتىن.
سوندا مايدان ورتىنەن كۇيىك شالماي امان-ەسەن جەتكەن ءۇش بۇرىشتى حات كەلىنشەكتىڭ لۇپىلدەپ سوققان اساۋ جۇرەگىن الدەقانداي عاجاپ شوقتىڭ قىزۋىنا ۇستاپ بالقىتىپ جىبەرەتىن. انشەيىندە تىلگە شورقاق جىگىت قىسىلتاياڭ كۇندەردە شەشەن بوپ كەتىپتى. كۇيەۋىنىڭ جاستىعنىڭ قىزىعى مول سىيلاستىعىنا قۇرىلعان حاتىن وقىپ شىققان سوڭ، شالدىڭ ساۋالىنا نە دەپ جاۋاپ بەرەتىنىن بىلمەي، قىسىلاتىن دا:
- ول جاقتاعى ازاماتتار امان كورىنەدى، - دەي سالاتىن. بىردە اي بويى سالت كەتىپ، قورا سالىسىپ كەلسە، جانقوجادان حات تىيىلىپ قالىپتى. ءۇش جىل بويى تولاستاپ كورمەگەن حاتى، قانشا توسسا دا، كەلمەي قويدى. اقىرى ءبىر كەشتە، اۋىلدىڭ ەكى-ءۇش شالى ساۋ ەتە ءتۇستى. ەركەگى جوق ۇيگە كوپ قىدىرا بەرمەيتىن شالداردىڭ مۇنىسىنان اجاردىڭ كوڭىلىندە ۇرەي وياندى. ۇزاق ماقامداپ سويلەگەن اقساقالدار ءسوزى سول ۇرەيدى شىن قىپ شىقتى. جانقوجا قازا تاۋىپتى.
قايعىنىڭ باتپان جۇگى ونى ەسەڭگىرەتىپ كەتتى. ءۇش كۇن بويى سىرتقا شىققان جوق. اۋىلداعى ەكى كوزى مۇڭ بوپ جۇرگەن وزگە ايەلدەر دە ونىمەن قوسا زارلادى. كوبىنىڭ ەسىنە تۇزدە جۇرگەن ەرلەرى ءتۇستى. ءبىرازى كۇيەۋلەرىنىڭ جاماناتتارىن اجاردان بۇرىن ەستىگەن. ايەلدەردىڭ شەرلى ءۇنى تاپەلتەك ءۇيدى ءۇش كۇن بويى دىرىلدەتىپ تۇردى.
جىلاپ-جىلاپ العان سوڭ، ولار دا ءبىرىن-ءبىرى جۇباتىپ، جاسى ۇلكەندەۋ جاعى تىقىلداپ اقىل ايتا جونەلەدى.
- ولگەننىڭ سوڭىنان ولمەك جوق، قاراعىم. تۇر، ەسىڭدى جينا. تاڭىرىڭنەن كورەرسىڭ دە. كىم تىلەدى دەيسىڭ بۇل كۇندى.
اجار بەس-التى كۇننەن كەيىن جۇمىسقا شىقتى. ءبىراق بۇرىنعىداي ەمەس. ايىر ۇستاسا، ابدىراپ سالا بەرەدى. سۇلبەسىن سۇيرەتىپ جۇرگەنمەن سۇيەك-سۇيەگىنىڭ ءبارى كەمىرىلىپ، جەرگە ءسىڭىپ بارا جاتقانداي.
جەسىر كەلىنشەك كەشكە ۇيىنە كەلسە، تاڭدى اتىرا المايدى. ءۇي-ءىشىنىڭ ءار زاتى كۇيەۋىن ەسىنە تۇسىرەدى، انا وڭ جاقتا جيۋلى تۇرعان ونىڭ قۇدا تۇسە بارعانداعى ەر تۇرمانى، اناۋ سوندا كيىپ بارعان تۇيە ءجۇن شەكپەنى. ەڭ اياعى ءشاي ىشسە دە، كۇيەۋىنە قۇراتىن شىنى-اياعى كوزىنە وتتاي باسىلادى. ءتىپتى تۇندە جاتقاندا توسىنە تۇسكەن كورپەنىڭ سالماعىنان دا كۇيەۋىن ەسىنە الاتىن.
اينالاسى ايدالاداي اڭىلجىپ تۇر. تەك تەرەزە جاقتان بيىل قىس ورتاسىندا لاقتاعان ءۇيدىڭ كۇن بەتىندەگى شوشالادا تۇرعان كەر ەشكىنىڭ لاعىنا مەكىرەنە ءيىپ كۇيسەگەنى عانا ەستىلەدى. اجار سول ەشكىگە دە قىزىعادى. ونىڭ بۇنداي ەمەس باۋىرى ءبۇتىن، قوينى جىلى، تولى بار. مەزگىلسىز تۋىپ، قىس كارىنە شالدىققانمەن جاس لاق كۇننەن كۇنگە تىڭايىپ كەلەدى. قار ىشىندە وتىققان كەر لاق قازىر ەنەسىنە قويعان شوپتىڭ شەتىنەن قاجاي باستادى. كۇندە ەرتەڭگىلىك جەم اپاراتىن اجارعا دا سەلتەڭدەپ، ەركەلىك كورسەتەدى. لاقتىڭ ويىنى دا ونىڭ كوكىرەگىنە كەرمەك قايعىنىڭ تاعى ءبىر تامشىسىن تامىزىپ كەتەتىن. ونىڭ ۇيىنەن سابان شوشالا دا قىزىقتى. بۇندا دا باقىتتىڭ لەبى بار.
ول - مىنا كەر لاق. اجار تىم بولماسا جانقوجادان بوبەك قالمادى-اۋ دەپ ناليتىن. وندا مىناۋ وپىرايعان جالعىزدىقتىڭ سۇپ-سۇر ىزعارى وسىنشاما شيرىقپاس ەدى-اۋ.
كىسى قىزىق قوي. قايعى ەكەش قايعىعا دا ۇيرەنىسەدى. اۋەلى توپەپ-جانشىپ كەلگەن قايعىدان قاشىپ قۇتىلا المايدى. و دا وسپادار مەيمان سياقتى، ءبىر ەنسە شىقپاي قويادى. جاقتىرماي ءارى جۇرەسىڭ، بەرى جۇرەسىڭ. اقىرى ەتىڭ ۇيرەنەدى. اجار دا ءسۇيتتى. اي وتكەسىن-اق، سۋ تيسە شيراي تۇسەتىن بەرىك شۇعاداي تىڭايا ءتۇستى. سىرتى بەكەم بولعانمەن، مىقتى جارتاسقا دا ساقىلداعان سارى ايازدان شاتىناپ جارىق تۇسپەۋشى مە ەدى. ونىڭ دا جۇرەگىن كەشەگى جامانات حابار تىلگىلەپ كەتكەن. سول جۇرەك سىزاتىنىڭ جارىقشاعى بايسالدى كوزدەرگە بەرىك ۇيالاپتى. بۇرىنعى جايران مىنەز، بۇرىنعى ەركە قىلىق جوق. كۇنى كەشە قىزىعىپ قارايتىن نارسەلەرىنە قازىر سامارقاۋ كوز سالادى، كەشە ءسال نارسەگە تاڭ قالاتىن بولسا، قازىر ءسال نارسەدەن ءبىر سىر اڭعارادى.
ونىڭ ەڭ الدىمەن اڭعارعانى - جەسىردىڭ سوڭىنان ەرەر ءسوز كوپ. بىردەن بەكەم بولماساڭ، كەيىن اش تازىداي سوڭىڭنان قالماي قويعان قاڭقۋدان قۇتىلا المايسىڭ. جەسىرگە جۇرت كۇدىكتەنگىش تە... جانقوجانىڭ جامانات حابارى كەلگەن سوڭ جارتى جىلدان كەيىن اجار فەرما باستىعى بولدى. بۇ دا ەل اراسىنا ءبىر وسەكتى ءدۇر ەتكىزدى.
- اكىمدەر كۇيەۋى جوق كەلىنشەكتى قولپاشتاي باستادى، - دەيتىن بولدى ەل. حالىقتىڭ بۇنىسى قاڭقۋ بولعانمەن، شىندىقتىڭ تىرسەگىنەن ءىلىپ-شالىپ قالاتىن جەرلەرى دە جوق ەمەس-تى. ازالى كەلىنشەكتىڭ كۇيەۋىنىڭ ءولىمىن ەستىگەن كۇنى الىستاعان سايىن وعان دامەلىلەر جاقىنداي ءتۇستى. قىزىل قۇمار قىرما ساقالداردىڭ قىرىنداعانى، كەيبىر ەر جۇرەكتەرىنىڭ تۋرادان-تۋرا قولقالايتىندارى دا ۇشىراسا باستادى. ءبىراق، ادامداردىڭ جاس اراسى الشاق بولسا، سوزدەرى دە كوپ قيۋلاسا بەرمەيدى عوي. ءبىر قايىرساڭ ەندى قايتىپ بەتتەي المايدى. اجار بۇنى دا ءبىلىپ الدى.
ال جاستار ولاي ەمەس سياقتى. ورەكپىگەن ءور ەمەۋرىندى قانشا قايىرىپ باقساڭ دا، ءبىر جاسىپ قاپ، تاعى الاۋلاي جونەلەتىن جاڭا جانعان جالىنداي، قايتا ەمەكسي بەرەدى ەكەن. مىقتى بولساڭ ءوزىڭدى قايتا-قايتا قاۋمالاعان الاۋدان امان-ساۋ قۇتىلىپ كور.
ونىڭ كورشىسى جامال دەگەن كەمپىر-دى. ابايلاماي جەل جاعىنان تاپ بولساڭ، شاعىپ-شاعىپ الاتىن شادىر ءتىلى بولعانمەن كورشى قولاڭعا ەلدىگى مول. اسىرەسە، اجارعا-اق قامقور. تۇزدەن ورالسا، شارشاپ كەلەدى-اۋ، توڭىپ كەلەدى-اۋ دەپ قامىن ويلاپ وتىراتىن دا سول. ءوزىن جوقتاتپاي ءۇي-ءىشىن دە تاپ-تۇيناقتاي قىپ قويادى. جالعىز باستى اجاردى وقشاۋ تاستامايدى. ەكى ءۇيدىڭ داستارقانى دا ءبىر. جامالدىڭ كۇيەۋىنىڭ جاماناتى سوعىستىڭ ەكىنشى جىلىندا-اق كەلگەن. ول جامالدى دا مۇقالتتى. ءبىراق، ونىڭ اجارداي ەمەس، كوڭىلىنىڭ مەدەتى باردى. ول - جالعىز بالاسى. ەلدىڭ باس كوتەرگەندەرى كەتكەن سوڭ، كولحوزدىڭ ەسەپ-قيسابى سونىڭ موينىندا. ءوزى شەشەسىنەن بەتەر مەيماندوس. اجار دا اشىق مىنەزدى ابەنگە ۇيىرسەك بوپ الدى. ونىڭ ۇستىنە ولار جانقوجانىڭ بەس-التى اتادان كەلەتىن جاماعايىنى. سودان ابەن دە جەڭگە دەپ، اجاردان كوپ ىعا بەرمەيتىن. ەكەۋى بىرىنە-ءبىرى ەركە. وعان جامال دا ءماز-مايرام. باستارى قوسىلسا ايتىسا كوتەتىن ەكى جاستىڭ داۋىلداعان اڭگىمەسى ۇشەۋىن دە جەلپىندىرىپ تاستايتىن. وسى ۇيىرسەكتىك... ءيا، ءبارى دە وسى ۇيىرسەكتىكتەن.
بۇل سوعىستان كەيىنگى جىلدىڭ قىسى ەدى. دالۋدىڭ ەلىرىپ تۇرعان كەزى. شارۋاشىلىق تا قوڭىلتاقسىپ، ابەندەر قىستاۋ ارالاپ كەتكەن. ۇيگە سۋىق تيىپ، ناۋقاستانىپ ورالدى. جامال كورشى كولحوزداعى سىڭلىسىنە كەتىپ، ءالى قايتپاعان. اۋرۋ ابەن اجاردىڭ ۇيىندە. ادەپكى كەزىندە قورقىتقان ناۋقاس بىرتە-بىرتە جىلى شىراي بايقاتا باستادى. تالاي كۇن ابەندى كۇتىپ، دىڭكەلەپ جۇرگەن اجار بۇگىن ءبىرىنشى رەت الاڭسىز ۇيىقتاپ كەتتى.
كەنەت ماڭدايىن الدەنە سيپاپ وتكەندەي بولدى. باسىن كوتەرسە - ابەن.
- ساعان نە بولعان، شىراق.
جىگىت ءتىل قاتا المادى. كەلىنشەك كورپەسىن جوعارى ىسىرىپ جامىلدى.
- تۋ، ءوزىڭ تەنتەك ەكەنسىڭ عوي. قاپ، بالەم، كەلگەسىن اپاڭا ايتپاسام با وسىدان.
قاري ايتىلماسا دا وكپە ارالاس كەلىنشەك نازى جىگىتتىڭ بەتىنەن وت شىعاردى. ەرتەسىنە كۇنى بويى شايعا كەلگەن جوق. كەشكە جاقىن جامال دا كەلدى. ابەن قىزاراقتاپ ۇيگە كىرگەندە ەكى ايەل ءشاي ءىشىپ وتىر ەدى. جىگىتتىڭ ابدىراعان ءجۇزىن كورىپ اجار كۇلىمسىرەدى دە قويدى.
...بەتىنە قۇمىرسقا جورعالاسا دا ءىز تۇسەتىن ۇپ-ۇلپا ماي توپىراق بولادى-اۋ. ايەلدىڭ جانى دا تاپ سونداي. وعان ايتىلعان ناز، سالعان قولقانىڭ ەشبىرى ءىز-تۇسسىز قالمايدى.
ابەننىڭ انەۋگىسىنەن كەيىن اجار ونى تالاي رەت ەسىنە الدى. ەرەسەكتەردىڭ ءبىرى ءسوز سالسا، كەۋدەسىنە ءيت كىرىپ شىققانداي بولار ەدى. ال ابەنگە... بالا جىگىتتىڭ باتىلسىز قىلىعى ەسىنە تۇسكەندە وزىنەن ءوزى كۇلىمسىرەيدى. بۇعان ول قىزىق سياقتى. ايەل كوزى تۇلكى قاققان قارشىعاداي ساق ەمەس پە: ونىڭ ۇستىنە ابەن دە قۇپيا تۇيە الماعان ۋىز جاس قوي. سىرىن وڭاي اشىپ الدى. اناداعى تۇننەن كەيىن اري باستادى. قارا تورى ءجۇزى قۋاڭدانىپ، ات جاعى وياڭ تارتتى. اسىرەسە، كوزىنە شىتىرلاعان قاتىگەز اشۋ مەن ەلجىرەگەن جۇمساق مۇڭ قابات جايعاسىپتى. اجارعا ءتىل قاتا الماي ءجۇردى. جىگىت جانىنىڭ جانتالاسىن سەزگەن ايەل كوپ قىمسىنتا بەرگىسى كەلمەدى. ءوزى ءسوز باستاپ، اڭگىمەلەرىن قايتا تۇزەدى. شارۋا بابىمەن كۇندە كەزىگىپ تۇراتىن. ابەننىڭ دە ەندى ارقاسى كەڭي باستادى. كەڭسەگە اجار ەنسە-اق قىزاراڭداۋدى قويدى. ءبىراق كەلىنشەككە كەۋدەسىنە تىعىپ كەلگەن سىرىن اشا المادى. ول بەينە ءبىر ۇرلىق زاتتاي جۇرەكتىڭ قاسىندا ۇزاق تىعۋلى جاتتى.
اجارعا كەرەگى دە سول ەدى. بالا جىگىتتىڭ دامەسىن ءبىلىپ بولعان-دى. ءبىراق، قاتتى كەتىپ، تاۋىن شاعۋعا ايايتىن. ول جىگىت سەزىمىن تەنتەك وزەننىڭ اپتىقپا تولقىنى ساناپ، ءارى-بەرى شاپشىپ-شاپشىپ كورەر دە، جۋاسىپ ارناسىمەن اعا بەرەر دەپ، جار قاباقتان اسىرماۋعا تىرىستى. ءبىراق، جىگىت جۇرەگى ولاي ەمەس-تى. كەلىنشەكتىڭ جازعىتۇرىمنىڭ شۋاعىنداي جىلى ءجۇزى ءۇمىت ارناسىنا قاتقان كۇدىك مۇزىن بىرتە-بىرتە ەرىتە ءتۇستى دە، اقىرى تاسىتتى. جاستىقتىڭ رياسىز سەزىمى ءبىر كۇندە سەڭ ءجۇرىپ، شالقىپ شىعا كەلەتىن كوكتەمگى سەل عوي. ءبىر تاسىسا، توسقاۋىل قويۋىڭ قيىن.
ابەن قايتا ءورشي باستادى. كەلىنشەكتىڭ كەشىرىمى ونى باتىلداندىرىپ جىبەردى. بۇرىنعىداي قىسىلىپ-قىمتىرىلا بەرمەيدى - تەگەۋرىندى. بالاشا جاسقارمىن دەگەن ايەل دامەسىنە بولار ەمەس. سوڭىنان قالماي قويعان بوزبالا كەلىنشەكتىڭ كوز الدىندا كۇننەن كۇنگە ەسەيىپ بارادى. بۇرىنعىداي اناۋ-مىناۋ مايدا سوزبەن-اق توسارمىن دەسەڭ، قارسىلاسادى. ءتىپتى اشۋلانادى، وكپەلەيدى. ءجۇزى دە قاتقىلدانا ءتۇسكەن بە قالاي؟ بالاپاننىڭ مامىعىنداي تۇلەك مۇرتىنىڭ دا اراسى جيىلەپ، قاراۋىتىپ قاپتى. كوزى دە شوقتانىپ العان. جوق، ابەن ەرجەتىپ بارادى. ەندى اجار وعان بۇرىنعىداي بوي كورسەتە الار ەمەس.
ءبىر كۇنى كولحوز ەسەبىمەن ەكەۋى دە كەڭسەدە ۇزاق وتىرىپ قالدى. كوبىنە كوپ ۇيدە وتىرۋعا جالعىزسىراپ، قاستارىنا كەلىپ، ۋاقىت وتكىزەتىن جاميلا ءارى وتىردى، بەرى وتىردى. ۇيقى قىسقان سوڭ، و دا كەتتى. وڭاشا كەڭسەنىڭ ءىشىندەگى ءبىر قالىپتى شوت تىرسىلىنىڭ ءوزى ادامدى ماۋجىراتىپ، كوزىنە ۇيقى ۇيىرەدى ەكەن. اجاردىڭ قاعاز جازىپ وتىرعان قالامى سىلق ءتۇسىپ كەتتى دە، ورىندىق ارقالىعىنا شالقايا بەردى. كوزى ءىلىنىپ كەتىپتى. ءبىر ۋاقىتتا بىردەمە تەمىر قۇرساۋداي سىعىپ بارادى. كوزىن اشىپ ۇلگەرگەنشە-اق ەرنىنە الدەنە قادالا ءتۇستى. جىبەرەر ەمەس. الابۇرتا شىققان تىنىستىڭ ەلجىرەپ ەري جونەلگەن سەزىمگە ىلەسە الماي القىنعانى عانا قۇلاعىنا كەلدى.
ابەن زورعا بوساتتى. بوساتتى دا تەرىس قاراعان كۇيى سۇلق تۇرىپ قالدى. كەلىنشەك تە نە ىستەرىن بىلمەي، جەلكەسىنە ىسىرىلعان ورامالىن تۇزەۋمەن بولدى.
الاكۇڭگىرت قابىرعالار ەشتەڭەنى كورمەگەن-بىلمەگەنسىپ سازارعان كۇيى تۇر. تەك «ءاي، وسى سەندەر نە ىستەدىڭدەر، ءاي؟»- دەگەندەي پىلتە شام عانا جىپىلىق-جىپىلىق ەتەدى.
بۇدان كەيىن اجاردان ەرىك ءبىرجولاتا كەتكەن سياقتى. ەندى ابەننەن جاسقانا بەرەدى. قايتىپ وعان وڭاشا ۇشىراسپاۋعا تىرىستى. بۇرىنعى بەرىك قامالداي ايەل ەركى قازىر ۇيالشاق ارعا ىقتاسىن بولۋعا دا جاراماي قالدى. وسى ءبىر ءارى-سارى كۇيدە تاعى ءبىر قىس ءوتتى.
كوكتەم شىققان سوڭ كەلىنشەكتى باسقارما ابەنمەن بىرگە مال ساناپ قايتۋعا جۇمسادى. ءۇش كۇن بويى وتاردان وتار قويماي ارالاپ شىققان ول ەكەۋى اۋىلعا قايتىپ ەدى. ءجۇرىس ءوتىپ كەتكەن اتتار اياعى بولبىراپ، كەگەجەكتەي بەردى. «ات شالدىرىپ الماساق بولماس»، - دەدى ابەن. اجار ۇندەگەن جوق. اتتارىنان ءتۇستى. كوكتەمنىڭ الدەقاشان شىعىپ كەتكەن شاعى. بۇل ءوڭىردىڭ جازعىتۇرىمىنىڭ وزىندە دە ۇيدەك-تۇيدەك شۋدا بۇلتتار كوك ءجۇزىن بوساتپايتىن. قازىر و دا سەيىلىپتى. كەڭ دالا كەرىلە بۋسانىپ جاتىر. قارىنان ايىققان قاراتاۋ شوقىلارى دا ەن جازىقتىڭ قاق ورتاسىنان انادايدان اڭداپ-اڭداپ تۇر. توڭىرەك كەشە عانا يىعىن باسىپ جاتقان قاتىگەز قىستى ۇمىتىپ كەتكەندەي. اناۋ دوڭدەر دە بيىلعى اۋىر قىستىڭ سالماعىنان قۇتىلىپ، سىلكىنىپ قاپتى. جىلعا-جىلعا دا تۇلەپ سالا بەرگەن. ءبىرازعا دەيىن دىمقىل جاتقان توپىراقتىڭ دا بەتى كەۋىپتى. جىپ-جىلى.
اتتار ءتۇساعان بويدا جەرگە باس قويدى. بالعىن شوپتى ۇيپاپ جاتىر.
باۋىر-باۋىردا جالبىراعان قىر جالبىزى. كۇن شۋاعىنىڭ دا مول توگىلگەن كەزى عوي. وسى كەزدە قۇلپىرىپ كەتەتىن قىردىڭ قىزعالداق، سارعالداعىنىڭ ءبارى سامساپ شىعا كەلگەن. شىركىن، كوكتەم-اي! مىناۋ كەڭ القاپقا قىستىڭ سىزىن اپ-ساتتە-اق ۇمىتتىرىپتى-اۋ. قاپتالداعى قوڭىرلىقتا ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى ءجۇر. قىر كودەسىن قۇنىعا وپقان ەنەلەرىنىڭ باۋىرىنا باسىن تىعىپ، قۇلىنشاقتار سەلتەڭدەيدى. كەڭ جازىقتىڭ قاق ورتاسىنداعى اينالا تۇرقى كەپ-كەلتەك نايزا توبەنى وراعىتا شالقىعان اق تاقىر قازىر شالقار كول. سۋعا باس قويعان اتتاردى ۇركىتىپ، و جەر-بۇ جەردەن دۇركىرەي قۇس ۇشادى. تاقىردىڭ ارعى بەتىندە كوشىپ بارا جاتقان اۋىلدىڭ جول-جونەكەي جاپپالارى قاراڭدايدى. جاققان وتتىڭ ءتۇتىنى شىعادى. انە ءبىر شەتكى كۇركەدەن ءبىر بالا اتىنا ءمىنىپ، كولگە بەتتەدى. قايران قىر-اي، قۋانىشپەن تاعى قاۋىشىپسىڭ-اۋ! قۇمداق توبەنىڭ باۋىرىندا وتىرعان اجار ورنىنان تۇردى دا، كىشكەنە جۇلگەگە كەلدى. جۇلگەدە كوكتەمدە قار ەرىگەندە ازدى-كەمدى كۇن اعىپ، ۇزاماي كەۋىپ قالاتىن ءمولدىر بۇلاق سىلدىر قاعادى. ول مۇزداي سۋعا بەتى-قولىن ءجۋدى دا، جيەككە وتىرا كەتتى. بۇل جەر وڭاشاراق. ايدىن تاقىر دا، اۋىل دا تاسادا قالدى. مىنا ءبىر جاپ-جارقىن كۇن كوكىرەگىندەگى مۇڭدى وياتىپ جىبەردى مە، كوز شاراسى مولدىرەپ قويا بەردى.
قامكوڭىلدى كەلىنشەكتىڭ ونىسىن اينالا اڭداعان جوق. كىشكەنە بۇلاق سول كۇلكىسىمەن سىلدىرايدى. باۋرايدىڭ بالاۋسا ءشوبى دە سول بەي-جاي كۇيىندە. كوكتەگى كۇننىڭ كوزى كەلىنشەك جۇزىنە ەركە نۇر شاشادى. ول كەۋدەسىندە ءان تۇلەگەندەي اقىرىن ىڭىرسي باستادى. ونىسى اۋەلى شەرلى جاننىڭ گويگويىنە ۇساڭقىراپ بارىپ، بىرتە-بىرتە شيراپ، ءنازدى اۋەنگە اينالدى. كوزدەن جىلجىعان جاس ىركىلىپ ەرىندەرى ويدا جوقتا قۇيقىلجىعان كوڭىل داۋىلىنىڭ ىشىنەن ءبىر قۇپيا سىر اۋلاپ قاپتى.
وسى ءاندى بۇرىن بىرەۋدىڭ اۋزىنان ەستىدى مە، الدە ءوز كوكىرەگىندەگى شىمىرلاعان مۇڭنىڭ تۇنباسى ما، ەسىندە جوق. كەلىنشەكتىڭ كوڭىلىندەگى كولەڭكەنىڭ سىرتقا شىققان سالقىن لەبىندەي اقىرىن ىڭىل كىشكەنە جۇلگەنىڭ بويىنان شىعىپ، كەرىلگەن دالانى كەزە جونەلۋگە شاق تۇر. ەرىنىڭ ولگەنىن ەستىگەلى تورت جىلعا اينالىپ بارادى. سول جىلداردىڭ ىشىندە ول مۇنىڭ ەسىنەن كەتكەن جوق. تالاي رەت لۇپىلدەگەن جۇرەگىن قايعىنىڭ ءتۇزدى سۋىنا مالىپ-مالىپ الادى.
ءبىراق بۇگىنگى توڭىرەكتىڭ كوركىنە ەلتي وتىرىپ، كوكىرەگىن جارىپ شىققان مىنا ءبىر مۇڭى وزگەشەرەك سياقتى. ودان دا مىنا كىشكەنە بۇلاقتىڭ مۇزدايلىعىنداي سالقىن لەپ سەزىلەدى. ءبىراق، بۇگىنگى مۇڭىندا سول بۇلاقتىڭ سىلقىلى، جاس مايسانىڭ سىبدىرى دا بار سياقتى. يىقتان باسقان تەمىر شوقپارداي ەزىلتكەن مۇڭ ەمەس، الدەقايدا ۇشا جونەلگەلى تۇرعان بالاپان قاناتىنىڭ مايدا سۋىلىنداي ەلەگىزگەن مۇڭ.
كەلىنشەكتىڭ ەسىنە تاعى دا كۇيەۋى، ونىمەن بىرگە وتكىزگەن سوناۋ ءبىر قىزىقتى كۇندەرى تۇسكەن بولار. سول كۇندەردىڭ تاتتىلىگىنە تامسانعان بولار. سول كۇندەردىڭ بۇگىنگى كوكتەم شۋاعىنداي ساۋلەسىن اڭساعان شىعار. نەمەسە، اسپانداعى كۇنگە قاراپ، سول ءبىر اياۋلى جارىنىڭ وزىنە ءالى دە سول كۇندەي ىستىق ەكەنىڭ ءبىراق سول كۇن كوزىندەي الىستا، قول جەتپەس شالعايدا ەكەنىن ويلاعان شىعار. ونى كىم ءبىلىپتى.
كەنەت اقتارىلا سالعان ءبىر-ەكى اۋىز ولەڭ ءسوزى بىتسە دە كەلىنشەك ءالى ىڭىرسىپ وتىر. ونىڭ كوكجيەككە ەلجىرەي، قادالا قالعان مويىل كوزىنەن نەنى وقي الارسىڭ؟ ول كوزدەر مىناۋ قىستان كەيىن قايتا قۇلپىرعان قىرداي مەن دە قايتا تۇلەسەم دەي مە؟ الدە اناۋ الىستاعى تاۋ شوقىلارىنداي بۇلدىر ساعىمنىڭ ورتاسىندا قارايىپ قالا بەرسەم دەي مە؟ ونىسىن دا كىم ۇعىپتى؟ ايتەۋىر تاۋ قويناۋلارىندا ءجيى كەزىگەتىن اۋزىنا دەيىن شۇمپىلدەپ تۇراتىن ءتۇبى تەرەڭ قۇدىقتارداي مولدىرەيدى.
كەنەت ول جۇلگە جيەگىنە كولبەي جانتايدى دا، قولىنىڭ استىنداعى ماپ-مايسا كوك شەپتى الاقانىمەن ەركەلەتە سيپادى. سول كۇيىندە كوك ءجۇزىن تىنتە ءجۇزىپ بارا جاتقان كۇن كوزىنە قاراپ ويعا شومىپ كەتىپ ەدى، بىرەۋدىڭ قۇشاعى موينىنا وراتىلدى. قارسىلىق كورسەتكەن جوق. كوزىن جۇما قويدى. اينالاعا دا، ايمالاعان ابەنگە دە قاراماۋعا تىرىستى. جىگىت قىزۋى بىرتە-بىرتە مولايىپ، دەنەسى دە جاقىن سەزىلدى. كەلىنشەك جۇمۋلى كوزىن اشقان جوق. تەك ابەننىڭ تەرشىپ تۇرعان اشقىلتىم تاماعىن ءبيازى ەرىندەرىمەن جۇمساق ۇيپالادى.
قۇلاعى توبەلەرىنەن كولگە قاراي وتكەن بۇلدىرىقتاردىڭ بىلدىر-بىلدىر ءۇنىن شالىپ قالدى. تاس جۇمۋلى كىرپىكتەرىندە اسپانداعى كۇننىڭ نۇرى وينادى.
... اجار بەرىك ايەل ەدى. دەگەنمەن جىگىت جىگىت تە، جۇرەك جۇرەك قوي. شاقىرايا نۇرىن توككەن كۇن كوزى گۇل وسىرمەي قويا ما! ونىڭ ۇستىنە اجاردىڭ ءوزى قۇنارلى القاپ-تى.
ەندى ول ابەننەن قىسىلىپ-قىمتىرىلىپ قورعانشاقتاۋدى قويدى. قايتا سۇيەتىنىن مويىنداي باستادى. ابەن دە اجاردان ەكى ەلى قالمادى. اجار كەتسە، وتارلارعا اناۋ-مىناۋدى سىلتاۋراتىپ سوڭىنان و دا بارادى. ءتىپتى ەل جاتىپ قالعان سوڭ ۇيىنە كىرىپ باراتىندى دا شىعاردى. باسىندا بۇعان اجار قارسى بولعانمەن، اقىرى كوندى. كۇننىڭ ءبارى بۇلاي ءتاتتى بولىپ وتە بەرمەدى. وسەك دەگەن دە ءبىر ۋلى ءيىس ەمەس پە، قايدان شىعىپ، قالاي تاراپ كەتكەنىن دە اڭعارا الماي قالاسىڭ. ول سۋ تولى ونشاقتى شەلەككە ىلەسىپ، ونشاقتى ءۇيدىڭ ەسىگىنەن اتتايدى. اۋىلداعى ءپىش-ءپىش اجارعا دا ەستىلە باستادى. ەكى-ءۇش ايەلدىڭ باسى قوسىلسا، اڭگىمەسى ءوزى. وسەك جامالعا دا جەتتى. ول بىلتىر توركىن جۇرتىنان قالعان جالعىز ءسىڭلىسىنىڭ ۇيىنە بارعان. ءسىڭلىسىنىڭ بار پاناسى - بويجەتىپ قالعان قىزى ەدى. اپالى-ءسىڭلىلى ەكى ايەل بالالارىنىڭ باسىن قوسىپ، بىرگە تۇرمىس قۇرۋدى ۇيعارعان. مىنا جايدى و دا كۇتپەگەن. جارىلىپ كەتە جازدادى. كورشى قاتىن ءسوزىن بىتىرە بەرگەندە ءشاي قۇمانىن وتتىڭ شوعىنا سۇڭگىتە ىسىرىپ، باج ەتە قالدى.
- جوق بول، توقال. جارايدى، ەستىدىم. جوق بول ەندى!
وسەكشى ايەل جامالدىڭ مىنەزىنە ابدەن قانىعى ەدى. ودان ءارى وتىرا بەرسە، كوسەۋىن جىبەرە سالۋعا دا ءجۇز جانبايدى. ەسىكتەن اتا جونەلدى.
الگى ايەل كەتكەن سوڭ جامال داستارقانىن جينادى. بەلىن بۋدى. اجاردىڭ تەرەزەسىنەن سىعالاپ ەدى، ۇيىندە جوق ەكەن. كەميەك يەگىن تىمىرايتىپ، كەڭسە جاققا قاراسا، اجار سول جاققا كەتىپ بارادى. سوڭىنان ىلەسە بارۋعا، جۇرتتان ۇيات. بالاسىنىڭ دا، اجاردىڭ دا ابىرويىن ايرانداي توگەر. ونان دا تىپ-تىنىش كۇيىندە، وتىن شاۋىپ كەلمەك بوپ، اۋىلدىڭ جەلكە تۇسىنداعى توبەنىڭ تاساسىنا قاراي ەمپەڭدەي جونەلدى. وتىننان قايتىپ كەلگەنشە، باياعى ەكپىنىنەن ايىرىلىپ قالدى. اجارعا ءتىل قاتقانداعى داۋسى باسەڭ شىقتى. جامال ءسوزىن ءبىتىردى دە، داۋ-دالاباسىز شىعىپ كەتتى. ەسىك جابىلعان بويدا-اق، اجار جالما-جان توسەگىنە قۇلادى.
كورپەسىنە ەنە بەرگەن ابەننىڭ قولى كۇندە اجاردىڭ ىپ-ىسستىق كەۋدەسىنە تيۋشى ەدى، بۇگىن تىمىرايىپ تەرىس اۋناپ ءتۇستى. ابەن ونىڭ ماڭدايىنان سيپادى. جىلاپ جاتىر.
- اجار ساعان نە بولعان؟
كەلىنشەك باسىن جىگىتتىڭ كەۋدەسىنە تىعىپ الدى. داۋىسى دا شىعىپ كەتتى. جىگىت ونىڭ باسىن توسىنە كومە ءتۇسىپ، ءتۇنشىقتىرا قويدى. ءتۇن ورتاسىنان اۋعانشا ءتىل قاتقان جوق، جىلاي بەردى. ءبىر ۋاقىتتا بارىپ، بۇگىنگىنىڭ ءمان-جايىن اقتارىلا ايتتى. ايتىپ بولدى دا، ابەننىڭ سويلەۋىنە مۇرشا بەرمەستەن، ونى ءوزى ايمالاي باستادى.
تاڭ بوزارا جىگىتتى تۇرعىزىپ، ەسىككە جەتەكتەدى. بوساعاعا جەتە بەرىپ، تاعى قۇشاقتادى.
ال، ابەن... ەندى ماعان جولاي كورمە،- دەپ سىبىرلادى. جىگىت تە بۋلىعىپ تۇرعان.
اجار، نەگە... نەگە بۇلاي...
كەلىنشەك ۇندەگەن جوق. كويلەگىنىڭ جەڭىمەن كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ، ەسىكتى اشتى.
- ابەن، ەندى جولاي كورمە بۇل ۇيگە. مەنى اياساڭ، جولاما....
جىگىت تەڭسەلىپ تۇر. شىعا الار ەمەس. اجار تابالدىرىقتان ءوزى سۇيەپ شىعارىپ، اۋىز ۇيدە اقىرعى رەت قۇشىپ، ەسىكتى تارس جاۋىپ الدى.
تابالدىرىقتىڭ الدىنا وتىرا كەتتى. دەل-ءسال كۇيى ءبىراز وتىردى. توسەگىنە كەلدى. كورپەسىن جامىلا بەرگەندە بۇيىرىن الدەنە بۇرىپ-بۇرىپ العانداي بولدى.
قۇرساق ءتۇسى قىبىرلاعان سياقتى. اجار جاستىققا تۇنشىعا جىلاپ جىبەردى. ارمانسىز ۇزاق جىلادى.
ەرتەڭىنە باسقارمادان سۇراپ، شالعايداعى جايلاۋعا كەتتى، سۋىق كۇز تۇسكەنشە سوندا بولدى. ول جوقتا جامال ابەندى ۇيلەندىرىپتى. سول جىلى قىس ورتاسىندا نۇرتاي تۋدى. بىقسىپ سونگەن ەل وسەگى قايتا بىر تۇتاندى. كۇيەۋىنىڭ بۇل ۇرلىعىن ابەننىڭ كەلىنشەگى دە بىلەتىن-دى. ءبىراق، قيقۋ شىعارعان جوق. اپەكەلەپ ەرتەلى-كەش اجاردىڭ ۇيىنە كەلىپ-كەتىپ، وڭقاي اسىقتاي ۇيىرىلەدى دە تۇرادى. اۋەلى بالعىن كەلىنشەكتەن ۇيالىپ جۇرگەنمەن اجار دا ونى جاقسى كورىپ كەتتى. كىسى قايعىسىن قادىرلەي بىلەتىن جاس كەلىن اۋىل-ءۇيدىڭ وسەگىن سۋ سەپكەندەي باسقىزدى. اجار نۇرتاي تۋعالى بۇرىنعىدان دا بەكەمدەلە ءتۇستى. ەندى ەشكىم ونىڭ بەتىنە كەلە بەرمەدى. نۇرتاي ونىڭ ومىرىندەگى جالعىز قۋانىشى. سوعىس ونى كۇيەۋىنەن ايىردى. ونىڭ ورنىن بالاسى جاپتى. از كۇن داۋرەن سۇرگەنمەن اق پەيىل ماحابباتتىڭ ەسكەرتكىشىندەي جالعىز ۇلى ونىڭ كوكىرەگىن قاسىرەت سىزىنان ارىلتىپ ەدى. جۇرەكتىڭ الگى ءبىر قۇپياسى دا تەرەڭىرەك كومىلىپ، كوپ مازالاي بەرمەيتىن.
... كوردىڭ بە، بۇگىن قايداعى ءبىر جالاڭ بۇت شالدۋاردىڭ قاڭقۋ ءسوزى قاڭعىعان قۇيىنداي سول كومبەنىڭ بەتىن اشىپ كەتتى.
ءۇن قاتا الماي سازارىپ قالعان اناسىنىڭ سابيتتەن ءوشىن قايتارمايتىنىن نۇرتاي ءتۇسىندى.
ەرتەسىنە ول تاعى مازاقتار دەپ مەكتەپكە بالالاردىڭ ەڭ سوڭىنان كەشىگىپ كەلدى.
كلاسقا كىرە بەرگەندە مۇعالىم:
-نەگە كەشىكتىڭ؟ - دەپ سۇرادى.
ءوڭى جىلى. نۇرتاي ۇندەگەن جوق. مۇعالىم جۇرنالدى الدى.
- جارايدى، اتىڭ كىم؟
- نۇرتاي.
- فاميلياڭ؟
-نۇرتاي ءۇنسىز.
فاميلياڭ كىم؟ كوكەڭنىڭ اتىن ايتا قويساڭ بولادى. بالا جالت بۇرىلىپ ەسىككە زىتا جونەلدى. مۇعالىم اڭ-تاڭ. نۇرتايدىڭ ستولدىڭ ۇستىندە قالىپ قويعان داپتەرىنىڭ بەتىندە ەكى تامشى مولدىرەيدى.
كەك
جاقتاۋىنا التىن جالاتقان كولدەي شاراينا كوپتەن بەرى توزاڭعا تۇنشىعىپ، جەتىمسىرەپ تۇر ەدى. بۇگىن ءسۇرتىلدى-اۋ، ايتەۋىر. ءوزىن-ءوزى كوپ قىزىقتاي بەرمەيتىن اجار بۇگىن ۇزاق تارانىپ، ۇزاق سىلاندى. سوڭعى كەزدە قۇلپىرىپ بارادى. كوبىنە-كوپ تۇنجىراپ جۇرەتىن جانارىندا دا جالىن ءتىرىلىپتى. وسى ءبىر بەيۋاق ويانىپ، وقىس لاۋلاعان وتتىڭ شۇعىلاسى بۇكىل بەتىنە جايىلىپ، البىراتىپ جىبەرىپتى. دەنەسى دە ءومىر نارىنە تولىپ، ءون بويىن قۋات كەرنەپ، جۇمىرلانا تۇسكەن. اسىرەسە، كوكىرەگى ابدەن پىسىپتى. ماساتى قارا كويلەكتىڭ اشىق وڭىرىنەن كورىنەتىن اپپاق ءتوسىن سۋسىما شايى ورامالىمەن ءسال قىمسىنا قىمتاي، ۇيالا كوز تاستاسا، ەركەك بىتكەن وت تيگەن بالاۋىزداي ەرىپ جۇرە بەرەتىن ءتۇرى بار.
سىمباتتى قىزدىڭ ءساليقالى كەلىنشەككە اينالعانى دەگەن وسى دا.
اناۋ ءسال قويۋلاۋ بولعانمەن ەلپىلدەپ تۇراتىن ەلگەزەك قاس، مىناۋ ۇشى تىم سۇيىرلەنىپ، پىستەلەنىپ كەتپەگەن قىر مۇرىن، جۇپ-جۇقا قايماق ەرىن، دوڭگەلەنە بىتكەن يەك ءبارى-ءبارى دە ورايلاسىپ-اق تابىسقان.
بولاتجان وزىمە تارتىپ كەتە مە دەپ قاتتى قورقىپ ەدى. ءتىپتى، مەدبيكە ەمىزۋگە العاش اكەلگەننىڭ وزىندە كەسكىن-كەلبەتى ءالى كومەسكى شيكى نارەستەگە ۇرەيلەنە ۇڭىلگەن-دى.
قازىر جۇرەگى ورنىنا ءتۇستى. ول بۇعان ۇقساماپتى.
**
كۇن تىم بۇلىڭعىر ەكەن. ونسىز دا سيىقسىز قالا تىم سۇمىرەيە تۇسكەن. تەرەكتەردىڭ دە جاپىراعى جيدىپ، تۇلدىرلانىپ قالىپتى. اسپان دا جۋىلا-جۋىلا ءوڭى كەتكەن كونە شۇلعاۋداي بوپ-بوز. بىلايدا دا جەر تىستەپ قالعان جەرمەشەل قالا مىنانداي كۇنگە تاپ بولىپ، اسا شوگىپ كەتىپتى. بازار جاقتىن مىجىق ۇيلەرى ابدەن جاۋراپ، بۇرىسە تۇسكەن. وزدەرى زورعا قالقيىپ تۇرعان بەيشارا ۇيلەردى ىقتاسىن قىلىپ بۇرسەڭدەپ بارا جاتقان شي تىرسەك قاتىندار. كارتوپ ىزدەيدى، ەت قارايدى. باياعىداي ەكەۋ-ەكەۋ بىرىگىپ اپ، وسەكتى بۇرقىراتىپ بارا جاتقان ەشكىم جوق. كوك شىلپىلداقتىڭ شالپىلىنان باسقا ءبىر دىبىس ەستىلسەشى. جۇرت ءبىر-بىرىنە ماڭايلامايدى.
وڭشەڭ جالعىز-جالعىز جورتىپ بارا جاتقان ءبىر ادام.
ءۇنسىز جوڭكىلىس.
**
ورالوۆتىڭ ايەلى كوشەنىڭ ارعى بەتىندە بارا جاتقانىن سىلتاۋراتىپ امانداسپاي كەتتى.
**
مىنە، مىناۋ باياعىدا وسىندا كوشىپ كەلگەندە تۇرعان جاتاقحاناسى. قىزىل كىرپىشتەن سالىنعان ەكى قابات تاپال ءۇي. سىرتى ءالى سىلانباعان. قىپ-قىزىل ەدى-اۋ. قازىر قوڭىرقاي تارتىپتى. مىناۋ شەتكى تەرەزەدە ءوزى تۇرعان. ءدال ۇستىندەگى ابەننىڭ بولمەسى. انا قورانىڭ ىشىندەگى كىشكەنە ساراي-جاتاقحانانىڭ كەزەكشىسى ماريام شودىر قىزىنىڭ باسپاناسى. ءبارى سول قالپىندا. ءۇيدىڭ ەشتەڭەسى كەتپەيدى عوي. ول ءۇشىن ءالى جەر سىلكىنگەن جوق.
**
كىرە كەتسە مە ەكەن. بالكىم ماريام شودىر قىزى اڭگىمە ايتار. ۋاقىت تا تىعىز-اۋ. ەندى ەكى ساعاتتان سوڭ ماسكەۋدەن مەدەت كەلمەك. وعان دەيىن اپاسىنىڭ ۇيىنە سوعىپ بولاتتى اكەلۋى دە كەرەك. ءاي ۇلگەرەر...
ماريام شودىر قىزى بۇكىل جاتاقحانادا ءبىر ءوزى قالىپتى. جاڭا مامانداردان ءالى ەشكىم كەلە قويماعان. اڭىلجىعان بوس ءۇي. كونە ديۆان. ۇستىندە سارشۇناق سەكىلدى سوپاڭ بەت، ءسۇيىر تۇمسىق كارى كەمپىر وتىر. تۇزداي كوك كوزدەرىنىڭ استى قاتپار-قاتپار. اۋەلى تانىمادى. كوزىلدىرىگىنىڭ استىنان سۇزىلە ءبىر قاراپ الدى.
**
ماريام شودىر قىزى ابدەن قارتايىپتى. سويلەگەندە تۇزداي كوكپەڭبەك كوزدەرىندە ۇشقىنداپ تۇراتىن قۋاقىلىق بولۋشى ەدى. و دا سونگەن. ۇزىن موينىنىڭ تامىرلارى بىلەۋلەنىپ ادىرايا تۇسكەن.
كارى تارامىستاردان ءال كەتسە كەرەك - باسى قالتىلدايدى. جىلاۋىق بولىپ الىپتى. اۋزىن اشسا-اق، كوزىنىڭ جاسى ساۋ ەتە قالادى. ءوز وشاعىنان قۋانىش باياعىدا قاشقان بايعۇس كەمپىردىڭ ءوزىن قادىرلەيتىن بىرەر ساناۋلى كوز تانىستارىنان دا ايىرىلعانى جانىنا ابدەن باتقان ءتۇرى بار. اسىرەسە، ابەندى اۋزىنان تاستامايدى. تورىنەن كورى جاقىن كەمپىر كىمنەن قورىقسىن، ماقتاپ ايتادى. بۇكىل وسى قالادا جالعىز-اق باتىر جۇرەك قالىپتى. و دا مىناۋ ءشىري باستاعان ەسكى قىزىل ءۇيدىڭ بوساعاسىن باققان ءوزى دە توزا باستاعان بەيشارا كەۋدەدەگى سولىپ بارا جاتقان سورلى جۇرەك بولعانى ما...
***
اجار سىرتقا شىققان سوڭ ابەننىڭ تەرەزەسىنە قارادى. تارس جابىق. بىلتىر اقىرعى رەت قالاي قوشتاسقانى ەسىنە ءتۇستى. تۇنەرىڭكى ابەن تەرەزەسىن اشىپ سالىپ، بۇنىڭ سوڭىنان تەلمىرە قاراپ قالعان-دى. كوك جەلكەسىن وت قارىپ بارا جاتقانداي، كوشەنىڭ بۇرىشىنا جەتكەنشە ارتىنا قارامادى. بۇرىشقا جەتە بەرە بۇرىلىپ قاراپ ەدى. ابەن تەرەزە الدىندا ءالى تۇر ەكەن.
مىناۋ سول تەرەزە. اجاردىڭ بەتى قايتا دۋ ەتتى. اسىعا باستى.
كەلسە - بولات ۇيقىسىنان ويانعان. گۋىلدەپ ويناپ وتىر. ءوزى ءداۋ دە سەرگەك. كوزىن اشسا-اق، ىرجالاقتاپ ءماز بولادى دا وتىرادى. ناعاشى اپاسىنا باۋىر باسىپ قالعان بالا اجارعا ونشا جالپىل قاقپايدى. كىرىپ بارعاندا شاقىرسا، بەتىنە قاراپ ءبىر ىرجاڭ ەتەدى دە، كوزىن اۋدارىپ اپ، قايتادان ءوزىنىڭ گۋىلىنە باسادى. ەلجىرەي ءتونىپ تۇرعان انانىڭ كوزىندە، ونداعى شىم-شىتىرىق ويلاردا ونىڭ ءىسى جوق.
ودان اتىمەن بەيحابار ادام جالعىز بولات قانا ەمەس-تى.
اجار بالاسىن كيىندىرۋگە كىرىستى. ءوزى ءوز بولعالى تۇڭعىش رەت بالا كيىندىرىپ وتىر. باياعىدان بەرى باعىپ-قاعىپ جۇرگەن اپاسى. قازىر دە سول كىسى كومەكتەسىپ جاتىر.
اجار ءوز ءتانىنىڭ جىلۋىن ءالى جوعالتا قويماعان وسىناۋ ءبىر كەسەك ءسۇپ-سۇيكىمدى ەتكە قولى تيگەن سايىن ءومىرباقي اۋزىنا الىپ كورمەگەن ءبىر عاجايىپ شاراپتان ۇرتتاپ-ۇرتتاپ جىبەرگەندەي كوزى بۋلانىپ، كوكىرەگى ەلجىرەپ، ءبىر الدەعايىپ جۇمباق سەزىمگە بولەنەدى. تىم-ءتاتتى سەزىم. الپىس ەكى تامىردى العاش يىتكەن پەرزەنت. ءبىراق، انالىق مەيىرىم، انالىق قامقورلىقپەن قوسا ءدال قازىر اجاردىڭ بويىندا كول-كوسىر قۋانىشقا تىم ۇرەيلى ساقتىق ارالاسقان تاعى ءبىر ءدۇدامال سەزىم بار. ونىڭ قالاي اتالاتىنىن اجار ول بويدا بىلە قويعان جوق-تى.
**
اجار قايتار جولدا وتە اسىقتى. كوك تايعاقتا بالا كوتەرگەن انا دا مينا ارقالاعان ادامداي اياعىن ساناپ باسسا كەرەك ەدى. ءبىراق، اجار لىپىپ بارادى. ونىسىنا ءوزى دە تاڭ قالدى. قول-اياعى، بۇكىل دەنەسى قاۋىرسىن بولىپ ۇشىپ بارا جاتقانداي بولاتتىڭ دا سالماعىن سەزبەدى. قۇرساق كوتەرگەن توعىز ايىندا دا، ودان بەرگى ءبىر جىلدا دا كوكىرەگىن بىردە اش مىسىقتاي تىرنالاپ، بىردە جىبەكتەي جەلپىپ كەلگەن ءارى ۋايىم، ءارى ارمان ءبىر سەزىم بۇگىن اقىرعى رەت اقتارىلماق. نە دە بولسا، كۇتكەن كۇن كەلدى. تەزىرەك ۇيگە جەتسە ەكەن. ەندىگى مەدەت تە كەلىپ قالعان شىعار.
جوق. مەدەت ءالى كەلە قويماپتى.
**
بولاتتى قايتسە ەكەن؟ ول كىرىپ كەلگەندە بالاسىن كوتەرىپ قارسى العانى دۇرىس پا، الدە كەرۋەتىنە سالىپ قويسا ما ەكەن؟ مەيلى، ءوزى كەلسىن، كورسىن.
**
ءبىر راحات كۇن ەدى-اۋ. الما اعاشتاردىڭ جاڭا گۇل اشقان كەزى. ءۇي-ءۇيدىڭ الدى وڭشەڭ جەلبىرەك اق سيسا كويلەك كيگەن بالا قىزدار تىزىلىپ تۇرا قالعانداي ۋىز اپپاق. جەر بۋسانىپ كەۋىپ جاتىر. توپىراقتان تاندىردىڭ ءيسى شىعاتىن تارىزدى. ءبارى ءتىرىلىپ، ءبارى قاۋلاپ ءوسىپ كەلە جاتقان مىناۋ ومىرشەڭ دۇنيەنىڭ ءبىر پۇشپاعىن تابانىڭمەن تاپتاۋ كۇنا. اياعىڭمەن جەر باسىپ ءجۇرىپ بولار ەمەس. ۇشىپ كەتكىڭ كەلەدى. ءبىراق، ۇشىپ بارا جاتىپ تا، مۇرت جارعان گۇلگە سوقتىعىپ تا، شاشىن ءورىپ تۇرعان بويجەتكەننىڭ بۇرىمىن ءىلىپ كەتىپ تە مىناۋ كوسەگەسى كوگەرىپ، قۇلپىرىپ تۇرعان بولمىستىڭ بىردەڭەسىن ءبۇلدىرىپ كەتۋىڭ مۇمكىن-اۋ. ءتىپتى، تىرپ ەتەرگە جاي جوق. راحاتتانىپ جاتقان ۇلكەن دۇنيەنىڭ كىشكەنە ءبىر مەڭىندەي كوكتەمنىڭ ءومىر سەپكەن كۇن شۋاعىنا سەن دە اۋىزىڭدى اشىپ قات تا قال. قوزعالما. ەشتەڭەگە قول كوتەرمە. دۇنيە بولارى بولىپ، كەمەلىنە كەلىپ تۇر. عۇمىرى بۇنداي بولىپ كورمەگەن-دى. كوكتەم ەدى-اۋ ول. ونىڭ الدىندا اياز ۇرگەن، بوران جاپىرعان دۇنيەنىڭ تالاي كەتىك-كەمىسى تولىستى. قوزعاماڭدارشى ونى. وسى كوكتەمنىڭ ارتىنان اڭىزاق شىعىپ، وعان ىلەسە قارا سۋىق ءتۇسىپ بۇلدىرەدى-اۋ ەندى. وپاسىز ۋاقىت-اي!
ءيا، كوكتەم ەدى، ەكەۋى قول ۇستاسىپ تاۋعا كەتكەن. بىلتىردان قالعان قالىڭ قاۋدىڭ اراسىندا ءالى سىز بار. ىزعار شاشادى. الدەقاشان ازۋعا ءىلىنىپ، وتالىپ كەتكەندە وسى جەر دە بۇگىن بىلبىراپ كەۋىپ، شۋاققا جونىن توسىپ بالقىپ جاتار ەدى، ونىڭ جەلىندەپ تۇرعان كوكىرەگىنە نازىك ساۋساقتارىن جۇگىرتىپ، ءسابي وسكىندەر باس كوتەرەر ەدى. سونى ءتول، سونى ۇرپاق دۇنيەنىڭ قىزىعىن كورىپ دەندەرى جايىلار ەدى. تىرشىلىكتىڭ ءادىل زاڭى سولاي. ال، مىنا ءبىر جەكسۇرىن قۋ قاۋ بەلۋارىنا دەيىن شىلقىپ ءالى تۇر. ءوربىر ءومىردى بوگەپ تۇر.
ول دا ءۇنسىز. بۇل دا ءۇنسىز. ەكەۋى دە الگى قاۋعا قاراپ قاپتى. ەكەۋىنىڭ دە كوكەيىندەگى ءبىر وي بولسا كەرەك. الگىندە ەكەۋىنىڭ ەستىگەنى دە ءبىر سۇمدىق جاي ەدى.
**
ول كەڭ جاۋىرىنىن كۇنشۋاققا توسىپ، تومەنگە، سوناۋ جاسىل جالىنعا شومىلىپ جاتقان قالاعا ىزالانعانى دا، نالىعانى دا بەيمالىم تومسارا قارايدى.
بۇل ونىڭ وي قۋالاپ الىس لاعىپ كەتكەن سولعىن جانارىنا ۇڭىلەدى.
**
كەنەت ونىڭ كوزىندە جالت ويناپ، قاتىڭقى قاباعى جادىراعانداي بولدى.
... ونىڭ مىقىنىن تايانىپ، قاتىپ قالعان قوس قولى ءبىر ءسات سىلق ەتىپ تومەن ءتۇستى دە، تاعى ءبىر ساتتە بۇنىڭ يىعىنا كەپ ارتىلدى.
ويدا جوقتان شوقتانىپ كەتكەن قوس جانارى بۇنىڭ جۇزىنە ءۇڭىلدى. ءيا زەرتتەگەنى، ءيا رازى بولعانى بايمالىم. ايتەۋىر، ۇزاق ءۇڭىلدى. سوسىن بۇنىڭ شىقتانا باستاعان كىرپىكتەرىن شىناشاعىمەن سۇيكەپ ءوتتى دە، قارىنان تارتىپ، باۋرايداعى كوك توبەنىڭ كۇڭگەي بەتىنە الىپ كەتتى.
**
بويجەتىپ قىز بولعالى، ودان تۇرمىسقا شىعىپ كەلىنشەك اتانعالى، ەركەك قۇشقالى ومىرىندە العاش رەت جالاڭاش ءتانىنىڭ توپىراققا تيگەنى وسى ەدى. كوكتەمگى توپىراق ءوزىنىڭ قوماعاي دا باۋىرمال جىپ-جىلى، جۇپ-جۇمساق ەرىندەرىمەن بۇنى قۇشىرلانا ۇيپاپ جاتىر. تىرشىلىك قۋاتىنىڭ ءۇش كوزى - ايەل ءتانى، كۇن نۇرى، توپىراقتىڭ - ۇشەۋىنىڭ دە بالبىراپ، ۇشەۋىنىڭ دە ومىرگە ماس بولىپ بۇل توعىسقانى ونىڭ ومىرىندە ەندى قايتىپ ورالمايتىن سيرەك ءساتى ەدى. جاس ايەل ءومىردىڭ كوكپەڭبەك تۇڭعيىق اسپانىنان ءبىر ساتكە عانا بۇنىڭ اشىق كوكىرەگىنە قونىپ، ارتىنشا پىر ەتىپ قايتا ۇشىپ كەتىپ، زىم-زيا جوق بولاتىن مىناۋ ءبىر كوگەرشىن باقىتتى ۇركىتىپ الماۋعا تىرىستى. جالاڭاش ءتانىن جىلى توپىراققا سىڭىرە ءتۇسىپ ءۇنسىز جاتىر. كوزى جۇمىق. ەرىندەرى البىراپ، جۇيە-جۇيەسىنىڭ ءبارى بالقىپ بارادى. ابدەن كۇيىنە كەلگەن دومبىرا شەگىندەي بۇكىل دەنەسى شيىرشىق اتىپ، شيرىعىپ العان. ءسال لەپ تيسە بۇرىن-سوڭدى بۇل كوكىرەك سەزبەگەن، بۇل قۇلاق ەستىمەگەن اتىمەن سونى الاپات ءبىر سىرلى اۋەندى سىزدىرتا جونەلگەلى ءازىر جاتىر. مىنە، ەركەك كىسىنىڭ اۋىر دەنەسى كەۋدەسىن جانشىپ، قاتقىل دا ىستىق ءتانى ورتتەي شارپىپ جاقىنداي ءتۇستى.
اقتارىلا جونەلگەلى تۇرعان الاپات كۇي باستالدى دا كەتتى.
**
ول كۇي اۋەلى بۇرقىراپ باستالدى. ماڭگىباقي سۋ بالاسىن كورمەگەن، ۇرەيلى كولەڭكەلەر عانا جايلاپ ۇڭىرەيىپ تۇرعان قاراڭعى اڭعاردىڭ قوس قاناتىنداعى جاقپار تاستاردىڭ ءبار-بارىنەن مىڭ بۇلاق باس كوتەرىپ، مىڭى بىردەي شاپشىعانداي ارسى-گۇرسى اق سەل تاسقىن اقتارىلدى دا، سول تاسقىن مەلشيىپ-مەلپشىپ تۇرعان مەڭىرەۋ تاستاردى ولاي ءبىر-بىلاي ءبىر شاپالاقتاپ الىپ، توپاس تاستاردىڭ تۇك بىلش ەتپەگەنىنە جىندارى كەلىپ، ءبارى جيىلىپ، ءاۋپ-ءاۋپ دەسىپ، تەڭكيىپ جاتقان قوي تاستاردى دومالاتا، بۇكىل اڭعار بويىن قايراتتى دا قاهارلى ءبىر قيقۋعا تولتىرىپ ويناقتاي جونەلدى. اۋەلى ارسى-گۇرسى باستالعان اعىن ەندى بىردە سارقىراپ، سوسىن شۋىلداپ، سوسىن سىلدىراپ بەزىپ بارادى. بىرەسە اق تۇلپارى جەر تارپىپ، اق سەمسەرى جارقىلداپ اق كوز اشۋ شىعادى دا، بىرەسە اق كويلەگى جەلپىلدەپ، اق بالتىرى جالتىلداپ اق كوڭىل قۋانىش سەكەكتەي جەنەلەدى. ويران-توپان اشۋدىڭ، كىجىنگەن كوكتىڭ ورنىن ءماز-ءمايرام قۋانىشتىڭ الماستىرعانى قىزىق ەكەن.
ادۋىن اق جال تاسقىن مىناۋ قاپىرىق اڭعارداعى قاپاس بەيبىتشىلىكتىڭ اڭكى-تانكىسىن شىعارىپ كۇيرەتە الاتىن قۇدىرەتىنىڭ بارىنا كوزى جەتكەن سوڭ كەڭك-كەڭك كۇلىپ ويناپ كەتكەن سياقتى. كوگىنىڭ قايتارىن بىلگەن باتىردىڭ ۇلان-اسىر قۋانىشىنداي ءبىر كول-كوسىر سەل سەزىم...
بۇكىل ءتانى تۇگەل ۇيىپ تىڭداپ جاتىر.
بۇكىل ءتانى تۇگەل ۇيىپ شىرقاپ جاتىر.
**
بۇل ءوزىنىڭ ايەل ەكەنىڭ ايەل بولۋدىڭ قانداي ەكەنىن سوندا ۇقتى. بۇنىڭ قاسىندا بوي تەڭەستىرىپ تەڭ تۇراتىن ەشتەڭە بۇ دۇنيەدە بولماي شىقتى. بۇرىنعى سىلبىر تىرلىكتىڭ ۇلبىرەپ-مولدىرەپ قالعان سىلقىم پەردەسىن ايدىن كولدە ءبىر شورشىعان اق سازانداي اق ءتانىنىڭ ءبىر راقاتىمەن كۇلپارشالاپ كۇلگە لاقتىرماق.
**
ايەل جامباسىن قىتىقتاعان جىلى جەردى قيىپ كەتە الماي ۇزاق جاتتى.
**
ول كۇنگى تۇندى دە ەكەۋى جىگىتتىڭ بولمەسىندە بىرگە وتكىزگەن-دى.
**
ءوز ءومىرىنىڭ قىزىلدى-جاسىل كەرۋەنىن كوز الدىنا كەلتىرىپ، ءبىر ءسات ويعا شومىپ قالدى. شاڭ ءسىڭىپ، كۇن يىسكەگەن كۇلىمسى كونە كىلەم جاپقان كۇڭگىرت كوش سياقتى ەمەس، جارقىراعان، جالتىراعان جادىراڭقى كوش. مىنا شاڭىت، مىنا الاماناسىردا تاپ-تازا كەلەدى. ماڭعاز ماڭىپ بارادى. سونىسىنا ماساتتانىپ، كوزىن جۇمىپ اپ، راحاتقا باتىپ تۇر ەدى، ەسىك شىلدىر ەتە قالدى. الگى راحات ەلەس، الگى راحات كۇيدىڭ ءبارى جىم بولدى. كىرىپ كەلە جاتقان مەدەت ەكەن.
**
مەدەت ماسكەۋگە اسا قۇپيا ونەركاسىپ ورىندارى ديرەكتورلارىنىڭ جىل جارىمدىق ازىرلىك مەكتەبىنە كەتكەلى اۋىق-اۋىق تەلەفونمەن سەيلەسكەنى بولماسا، كەلىپ-كەتكەن جوق ەدى. ءتىپتى ساعىنىپ-اق قالعان ەكەن. تابالدىرىقتان اتتار-اتتاماستان شابادانىن تاستاي بەرە، ايەلىنە باس سالدى. ءسۇيىپ بولعان سوڭ، اجاردىڭ ارقاسىنان قاعىپ، تىم قۇلپىرىپ كەتكەنىن ايتىپ قوشامەت قىلدى. پالتوسىن ءىلىپ جاتىپ تا، اياق كيىمىن شەشىپ جاتىپ تا ونىڭ دەنساۋلىعىڭ كوڭىل-كۇيىن سۇراستىرۋمەن بولدى. ءبىر ۋاقىتتا بارىپ بولات ەسىنە ءتۇستى. كۇلۋگە جاراپ قالعانىنا قۋاندى. تەرگى بولمەگە اياق باسپاستان سۇلگى سۇراپ، قولجۋعىشقا ۇمتىلدى. اجارعا ونىڭ سابىن سالعىشتى اشقانى، ودان سابىندى العانى، قولىن، بەتىن، موينىن، باسىن تۇك قالدىرماي بيپازداپ جۋعانى ءارقايسىسى ءبىر جىلعا سوزىلعانداي ۇزاق كورىندى. قاشان بولادى، قاشان تورگى بولمەگە اتتايدى دەپ تىقىرشىپ تۇر. ول بولسا ىسقىرىنىپ-پىسقىرىنىپ ءالى قولجۋعىشتان باسىن كوتەرەر ەمەس. سوڭعى كەزدە بۇعاق ءبىتىپتى. جەلكەسى دە قوڭدانىپ، ەكى سامايدىڭ استى دا بۇلتيىپ-بۇلتيىپ العان. ەكى ءبۇيىرىن دە كورىپ تۇر. بىلەم-بىلەم قىرتىسى كوبەيىپتى. ءبىر ۋاقىتتا بارىپ باسىن كوتەردى. ەندى جۇمساق قول ورامالدى قولىنا الىپ، اۋەلى بەتىن، سوسىن موينىن، سوسىن باسىن ىسقىلاپ ءسۇرتىپ جاتىر. قۇيقاسى قىزارعانشا ىسقىلادى. باس جاعىن بىتىرگەن سوڭ ورامال ەكى قار، ەكى قولتىقتا كولبەڭدەپ ءبىراز ءجۇردى. ءبىر كوش ۋاقىت قولدان تۇسپەي الەك-شالەگى شىعىپ ۇيپا-تۇيپا بولعان بايعۇس ورامال ءبىر كەزدەردە اناداي جەردە تۇرعان ورىندىقتىڭ ارقالىعىنا بارىپ سىلق قۇلادى-اۋ، ايتەۋىر. ەندى قولجۋعىشتىڭ ۇستىنە قويعان ساعاتىن الدى، ءارى ءۇڭىلىپ، بەرى ءۇڭىلىپ، قۇلاعىنا اپارىپ، اقىرى اسپاي-ساسپاي بىلەگىنە ءىلىپ، ىلگەكتەي باستادى. ءتىپتى اسىقپايدى. جىمىڭ-جىمىڭ كۇلىمدەپ قويادى. سوسىن اجاردى قايتا قۇشاقتاپ، ماڭدايىنان يىسكەدى. شامادانىن تەرەزەنىڭ تۇبىنە اپارىپ قويدى. تورگى ءۇيدىڭ اشىق ەسىگىنەن بالا كەرەۋەتىنە كوزى ءتۇسىپ: «ۇيىقتاپ جاتىر ما؟»- دەپ ىمداپ سۇرادى دا، جەر تۇبىنەن ەمىرەنىپ، ەرنىن شوپىتىپ، مەكىرەنىپ قويدى.
قاشان قاسىنا بارادى، قاشان قولىنا الادى دەپ اجار تۇر. جوق، بارار ەمەس، الار ەمەس. ءوزىم كەرەۋەتتىڭ قاسىنا بارىپ تۇرسام، سوندا كەلىپ، سوندا كورەر مە ەكەن دەپ، بالاسىنىڭ باس جاعىنا كەلىپ، ءيىلىپ كورپەسىن تۇزەپ ەدى. مەدەت كۇيبەڭدەپ بولمەدەن ءبارىبىر بەرى اتامادى. قويقاڭ-قويقاڭ ەتىپ، بىرەسە ەسىك الدىنا، اينا الدىنا كەلەدى. جانە دە تىنىش تۇرماي تۇۋ تورگى بولمەنىڭ تورىندە جاتقان بولاتقا كوش جەردەن ەمەشەگى ءۇزىلىپ، ءۇستى-ۇستىنە مەكىرەنىپ قويادى.
اجاردىڭ كوز الدى مۇنارتىپ، ەكى شەكەسى دىڭىلداي باستادى. جاڭا عانا جارقىراپ تۇرعان جاڭا الەمىندە شاڭىت كوتەرىلىپ، قاڭعىما جەل شىققانداي، تىنىش كوڭىلى بۇزىلىپ بارادى. بۇنىڭ اق الماستاي قايراۋلى تۇرعان ءبىر سەزىمىن مىنا ءبىر تۇكتى سەزىپ، تۇكتى اڭعارمايتىن ماۋباس ادام ماڭىنا جولاماستان، سوناۋ جەر تۇبىندە تۇرىپ الىپ، ءبىر توپاس تا مەڭىرەۋ نارسەگە ۇرعىلاپ، مۇقالتىپ جاتقان سياقتى. ەندى تۇرا بەرسە، تالتىرەكتەپ قۇلاپ قالار ءتۇرى بار. اپىل-عۇپىل بالاسىن كەرەۋەتتەن كوتەرىپ الدى دا، ەسىككە، مەدەتكە بەتتەدى. مەدەت وراۋلى نارەستەنى ءوز قولىنا الىپ، ماڭدايىنان يىسكەپ، بەتىنە دۇرىستاپ ءبىر قاراماستان قايتادان كەرەۋەتىنە اپارىپ قويدى.
«كورسەيشى، قاراسايشى بەتىنە!» - دەپ شىڭعىرىپ جىبەرە جازداپ اجار تۇر. قىپ-قىزىل ءجۇزىنىڭ ەكى سامايى كوگىس تارتىپ، قۇلاپ كەتپەي ازەر تۇر. ءيىلىپ-بۇگىلمەستەن ءبىر-اق گۋرس ەتەتىن ءتۇرى بار. اپىر-اۋ، بۇل سونشا اڭعال، سونشا جۇمىر تۇيسىك ەمەس ەدى عوي. كوپ جىگىتتىڭ الدىن وراپ، ساندارىن ءبىر-اق سوقتىرعان جىلمىرلىعى قايدا كەتكەن! ۇرشىقتاي ۇيىرگەندە ءبىر كەزدە بۇنىڭ ءوزى دە يىرىمگە تۇسكەن جاپىراقتاي شىرىق ءۇيىرىلىپ جۇرە بەرمەپ پە ەدى. سول ەپتىلىك، سول ەلگەزەكتىكتى زىم-زيا جوعالتىپ العانى ما؟ ارمانىنان شىعارىپ، ماقساتىنا جەتكىزگەن سوڭ جىلپوس جىگىت كەشە مىنگەن ەلپىلدەك اتىن جۇگەنىمەن ساۋىرعا ءبىر ۇرىپ قويا بەرگەنى مە، كەشەگى ايلالى ايار-اق قانجارىن ورتان بەلىنەن ومىرىپ، لاقتىرعانى ما؟ بۇنىسى تاعى دا قۋلىق بولىپ جۇرمەسىن! بۇل قالاي ابدىرار ەكەن دەپ سىناعانى بولماسىن.
ايەل بوركەمىكتەنىپ بوساپ بارا جاتقان بويىن تەجەپ، ءاپ-ساتتە-اق وزىنە ءوزى كەلىپ الدى. قالشيىپ تۇرا بەرمەي، داستارقان جايىپ، ستول ازىرلەي باستادى. شىنى- اياقتاردى تىق-تىق قويىپ، اياعىن دا نىق باستى.
مەدەت بازارلىقتى كوپ اكەلىپتى. بولاتتى دا ۇمىتپاپتى. كىمگە ۇسادى ەكەن ءوزى؟ يت شەشەسىنە تارتىپ كەتىپ جۇرمەسىن. بالانىڭ باس كيىمىن كيگىزىپ كورمەك بولىپ، كەرەۋەتىنە بارىپ ەدى، كوزى اتىزداي بولدى.
**
و، ءتاڭىرى... وراۋلى قۇنداقتىڭ ىشىنەن باس، وزىنە ابدەن تانىس ءبىر باس شىعا كەلدى. وسى ءبىر باس سوناۋ بالا كۇنىندە كلاستا ىلعي الدىڭعى پارتادا وتىرىپ اپ، بۇعان تاقتاداعى جازۋدى كورسەتپەي تالاي زىعىردانىن قايناتقان-دى.
مىناۋ بالۋاننىڭ بالاق جۇنىندەي ۋدا-دۋدا قاباعان قاس ءوزى-ءوز بولعالى بۇعان ءبىر جادىراپ كورگەن ەمەس.
بۇل ءوزى ەسىن ءبىلىپ، ەتەگىن جاپقالى وسى باس پەن وسى بەتتەن قاشقاقتاۋمەن كەلەدى. تابان تىرەسىپ، قارسى تۇرعان جەرى جوق، ىلعي ىقتاپ، ىلعي تەرىس اينالۋمەن كەلەدى. قۇتىلدىم عوي دەپ ەدى - قۇتىلماپتى. ۋه، دەپ ەندى عانا ەسى كىرگەندە، مىناۋ تۇس اجارىن اجىراتىپ بولماس لايساڭ بولمىستىڭ، قۇردىم اۋانىڭ قاي تورىنەن شىعا كەلگەنى بايمالىم، قاق الدىنان تاعى شىقتى، كوڭىلىندە ەندى عانا تۇينەكتەگەن كۇپىر قۋانىشتىڭ كۇلىن كوككە ءبىر-اق ۇشىردى.
**
مەدەت قولىنداعى باس كيىمدى جەرگە ءبىر-اق سەرىپتى. ءلام-ميم دەي المادى: ءتىسى-تىسىنە ايقاسىپ، جاعى قارىسىپ قالعانداي. جالت بۇرىلدى. شىنى-اياقتاردىڭ شىلدىرى باعانا-اق تىيىلىپ قالىپتى. اجار باعانادان بەرى بۇنىڭ قاسىندا تۇرىپتى. ءبارىن باعىپ تۇرىپتى. قارىس ماڭدايى جارقىراپ، شيە ەرىنگە كۇلكى ۇيىرىلگەن. مەدەت يەكتىڭ استىنان ءبىر پەرىپ ەدى، اپپاق مويىن، اپپاق دەنە،- ءبارى دە شارانا اۋانى دالدۇل جىرتىپ الىستاپ بارا جاتتى. تاعى ءبىر كوتەرىپ اپ، ءون بويىنا قان تولىپ، ءورت قىزىل بولىپ العان مىناۋ شەڭگەلمەن مىتىپ جىبەرگىسى كەلدى. قولى جەتەر ەمەس. شويىنداي ءزىپ-ءزىل جۇدىرىقتارىن سىلتەپ كورىپ ەدى، ورتا جولدا ەربەڭدەپ قالدى. ساز باسقان كىسىدەي اياعىن جاسقانا كوتەرىپ ەدى، قولىنداي ەمەس تىپ-تىڭ. ەندى ءدال اياعىنىڭ استىندا اعاراڭداپ يرەلەڭدەپ جاتقان دەنەنى بىلشىتىپ تەپكىلەي باستادى. باعاناعى جىمىڭ ەتكەن شيە ەرىن ءالى جىميىپ جاتقان سياقتى...
تەپسە دە ايىلىن جيمايدى. ەسىنە تاپانشاسى ءتۇستى. تالتىرەكتەپ اۋىزعى بولمەگە بەتتەدى. بەشپەتىن مانا سوندا شەشىپ كەتىپ ەدى. اه... مىنە كيىم ىلگىشكە دە جەتتى-اۋ. جۇلقىپ قالدى. قويىن قالتاسىنداعى ءبىر بۋما قاعاز ۇشىپ ءتۇستى. ءبىر-ەكى قاتتى بىردەڭە اياعىنىڭ ۇشىنا تىق ەتە قالدى. بىرەۋ توبەسىنەن مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى. پارتيا بيلەتى...
**
كەۋدەنىڭ الدەبىر قۋىسىندا قالىپ قويىپ، بارعان سايىن تاتتانىپ، بەبەۋ قاقتىرىپ جۇرگەن ەسكى وق الىنعاندا جارالى جاۋىنگەر ءبىر ءسات جانى جاي تاۋىپ، بالبىراپ قالعىپ كەتپەۋشى مە ەدى. سونداي ءبىر راحات كۇيدە جاتقان اجار كەنەت كوزىن اشتى.
تاقتاي ەدەنگە شالقاسىنان ءتۇسىپتى. ءون بويى سىرقىراپ اۋىراتىن سياقتى. مەدەت كورىنبەيدى. اتىپ تۇردى. بولات ورنىندا. جالما-جان ەسىككە قاراي جۇگىردى.
**
اۋىزعى بولمەنىڭ قاق ورتاسىندا مەدەت تۇر. اياعىنىڭ استى قوبىرسىعان قاعاز. مەلشيىپتى دە قالىپتى. تاعى دا ۇرسىن دەپ تاپ قارسى الدىنا بارىپ قاسقايىپ تۇرا قالىپ ەدى، اناۋ قىبىر ەتپەدى.
سوق... سوقسايشى، سۇمىراي! سەنىڭ ءارسوققىڭ مەنىڭ مەرەيىمدى وسىرەدى، توبەمدى كوككە جەتكىزەدى.
سوق... ايايسىڭبا جۇدىرىعىڭدى! سوق!
بۇنىڭ جوتاسىندا ويناعان ءار جۇدىرىق، ءار تەپكى مىناۋ كوكىرەكتە قوردالانا باستاعان زاڭسىز قۋانىشتىڭ، زاڭسىز باقىتتىڭ وقىس ومىرىلا قۇلاعان جويقىن جوسقىشى. سول وپىر-توپىر بوسقان تاس توپان ويدا جوق جەردە تىيىلا قالدى. ءبىرجولاتا ويران-بوتقاسى شىعىپ، وپات بولار ما ەكەن دەپ ەدى، بىرەر رەت ساتىر-گۇتىر تاس دومالاتتى دا، پىشاق كەسكەندەي تىنا سالدى. اجار مىناۋ قورلىققا شىداي الماي جىلاپ جىبەرە جازدادى. امالى تاۋسىلىپ، تىنىسى بىتە باستادى. تورگى بولمەگە قايتا ۇمتىلدى. كەرەۋەت ۇستىندەگى وراۋلى بولاتتى قۇشاقتاي سالا، مەدەتتىڭ الدىنا قايتا كەلىپ تۇردى. مەدەت ءبارىبىر قىبىر ەتەر ەمەس. الدە قابىرعاعا، الدە بۇعان قاراپ تۇرعانى بەلگىسىز. جانارىنداعى جالىننىڭ ءبارى ءوشىپ، تەك قولامتاسى عانا قالعان سەكىلدى. ماعاناسىز لايساڭ جانار. ءۇن جوق، ءتۇن جوق - قالشيىپ قاتىپتى دا قالىپتى. بۇكىل بەت الدىن ۇرەي قورشاپ، كۇلگە اۋناپ تۇرعانداي كۇڭگىرت تارتىپ كەتىپتى. ونىڭ بەتىنەن بۇنداي ۇرەي قورقىنىشتى بۇرىن-سوڭدى كورگەن ەمەس. بەيتانىس بىرەۋ جاعاسىن كوتەرە قالسا، كىم-كىمنىڭ دە زارەسى زار تۇبىنە كەتەتىن بىلتىرعى جىلدارى وسى قالادا ۇرەيسىز ۇيىقتاپ، ۇرەيسىز وياناتىن جالعىز ادام تەك وسى عانا بولىپ كورىنۋشى ەدى. اجاردىڭ ءالى ەسىندە: ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ ول كەڭسەسىنەن اسىعىپ-ۇسىگىپ كەلدى دە: «ال، اجارجان اباي بول، ابەنگە دە تىقىر تاياندى. مىناداي سۇراپىل كەزدە بۇل قالادا تۇرىپ بولار ەمەس، مەن كەتتىم، بۇل توپان باسىلعان كۇنى سوعارمىن. وعان دەيىن قوش بول!» - دەپ ءجونىن ايتپاستان تايىپ تۇردى. وندا دا ونىڭ جۇزىندە تاپ مىناداي ۇرەي جوق ەدى.
مەدەت سول باياعى مەلشيگەن قالپى.
ءبىر قولىندا پارت بيلەتى، ءبىر قولىندا ءتوس قالتاسىنا كەشە عانا تۇسكەن ديرەكتورلىق كۋالىگى.
اجار بولاتىن كوتەرگەن كۇيى ەسىكتى ءبىر-اق سەرپىپ، كوشەگە اتىپ شىقتى. «اجار!» - دەگەن نە شىڭعىرعان، نە اقىرعان ەمەس ءبىر اجەپتارقى ءۇن شىعىپ ەدى، قاراعان جوق. كويلەكشەڭ جۇگىرە شىققان مەدەت قاقپادان ءارى اتتاي الماي تۇرىپ قالدى. كوشەدە ءارلى-بەرلى ءوتىپ جاتقان حالىق كوپ ەكەن. ءبارى دە اڭ-تاڭ. ولار بۇعان دا، اناۋ جيەك جولدى بويلاپ، بالاسىن باۋىرىنا قىسقان كۇيى، شەكەسىنەن قان سورعالاعان باسىن شالقاق ۇستاپ، اسقاق ادىمداپ بارا جاتقان ايەلگە دە تاڭىرقاي قارايدى.
اي استىندا ايەل باردا اشكەرە بولماس قىلمىس، قايتپايتىن كەك جوعىن بۇگىن بولماعانمەن كۇندەردىڭ كۇنىن-دە ولار دا ۇعار.
گالستۋك ساتۋشى قىز تۋرالى حيكايا
جۇمىستىڭ اياعىنا تامان اسىعىپ-ۇسىگەتىن اجاردىڭ كۇندەگى ادەتى.
بۇگىن تۇس قايتا بولىمىنە سوڭعى ساندەگى گالستۋك تۇسىپ حالىققا جەر قايىسىپ كەتتى. جان-جاقتان كەڭىردەكتەرىن سوزىپ جالاقتاعان جۇرتتىڭ ۋ-دۋىنا قۇلاعى تۇنىپ، چەك قاعازى مەن گالستۋكتەرگە الما-كەزەك ۇڭىلەمىن دەپ-اق مويىنى اۋىرىپ قالدى. كۇيەۋى مەن جىگىتتەرىن ءبىر قۋانتىپ تاستاعىسى كەلىپ جانتالاسقان قىز-كەلىنشەكتەر مەن قالانىڭ سىلقىم جىگىتتەرى گالستۋكتەن گالستۋك قويماي تاڭداپ، مىناسىن ەمەس، اناسىن الىپ بەر دەپ، ونىسىن الىپ بەرسەڭ، وعان دا كوڭىلدەرى بىتپەي باسقاسىن سۇراپ ابدەن باسىن قاتىردى. ديرەكتور اپايعا انادا باسقا ءبىر بولىمگە اۋىستىرا كورىڭىز دەپ ءوتىنىپ ەدى، و دا ءسوزبۇيداعا سالىپ بارادى.
ۋه! قارعىس اتقان گالستۋكتار دا تاۋسىلدى-اۋ ايتەۋىر. ەندى جۇرت اياعى سيرەدى. قۇر قالعاندار قۇددى وسىنىڭ قىرسىعىنان قۇر قالعانداي بۇل جاققا الايا قاراپ اپ، ەسىككە قاراي ويىستى. سىلقىم جىگىتتەر جاڭا عانا بۇعان «قارىنداس، قارىنداس»، - دەپ شىعارعا جاندارى باسقا بوپ، جىلماڭداپ، ەلپىلدەسىپ جاتىر ەدى، ەندى كوزدەرىنە دە ىلمەي «بيشارا ساۋدەگەر قىز» جاققا قولدارىن سامارقاۋ سىلتەي ساپ، تەڭسەلە باسىپ اۋلاق كەتىستى. تۋفليلەرى سىقىر-سىقىر ەتىپ سىزدانا باسادى.
اجار وسىنداي باسقانىنان جەر ويىلاتىن مىرزاسىماقتاردى كورسە زىعىردانى قاينايدى-اق. ءبىراق امالى قانشا. كۇنى بويى الدىنا وندايلاردىڭ تالايى كەلىپ، تالايى كەتەدى. سالەم دە جوق، ساۋقات تا جوق، تاپاپ كەتەتىندەي جايما شىنىعا كەۋدەلەي كەپ توقتاپ، گالستۋك ىلىنگەن اينالما شەڭبەرلەردى بىرەر سىرعىتىپ ءوتىپ، باسقا بولىمدەر جاققا كەردەڭدەي جونەلەدى.
مۇنىڭ قارسى الدىندا كويلەك ساتاتىن ءبولىم بار. وندا اقمارال دەيتىن قىز ىستەيدى. ديرەكتور اپاي ونى كويلەگىنەن جىگىتى كوپ قىز دەپ ازىلدەيدى. ساتۋدا ءولىپ-وشەتىندەي وڭدى كويلەك بولسىن-بولماسىن الدىنان ادام شىقپايدى. كوبى بۇعان كەلگەندە سۇزەگەن بۇقاداي كوزدەرىن كوتەرمەيتىن الگى سىلقىم سەرگەلدەڭ-بايلار اقمارالعا جاندارى قالماي، انادايدان باستارىن يزەپ، ولارى از بولعانداي «سالەمەتسىز بە، ەسەنسىز بەنىڭ» استىنا الىپ، ەمەشەكتەرى ءۇزىلىپ شىبىنداپ قالادى.
گالستۋكتەن كۇدەرىن ۇزگەندەر ەندى سونىڭ بولىمىنە بارىپ توپىلىپتى. اجار سورەنىڭ تۇبىندەگى ورىندىعىنا كەپ وتىردى. ساعاتىنا قاراپ ەدى، جۇمىس اياعى جاقىن ەكەن. تەرەزەدەن كورىنەتىن اۆتوبۋس ايالداماسىندا قازىردىڭ وزىندە-اق ينە شانشار جەر جوق الگەرگى اۆتوبۋستاردىڭ بىرىنە ىلىكپەسە، ۇلگەرە المايدى.
قازىر بارىپ اۆتوبۋسقا وتىرادى دا ۇيىنە ءبىر ايالداما جەر قالعاندا تۇسەدى. وڭ قاپتالداعى ءون بويىن شىنى باسقان كوگىلدىر ۇيدەن ول شىعادى. قولىندا سۇرعىلت بىلعارى پورتفەلى. ءسال كۇلىمسىرەپ اياعىن دا كوشەدە ەمەس، بەيتانىس بىرەۋدىڭ ۇيىنە كىرىپ كەلە جاتقانداي ەپپەن باسادى. باياعىدا دا ارالدىڭ ۆوكزالىنا تاپ وسىلاي ءسال قىمسىنا كۇلىمسىرەپ كىرگەن-دى. ونى شىعارىپ سالۋعا كەلگەن ەكى جىگىت اباجاداي كۇتۋ زالىندا ءار نەمەنى ءبىر ايتىپ جاقتارىن جاپپاستان ءارى-بەرى سەڭدەلۋمەن بولعان. ول كۇلىمسىرەگەن كۇيى اندا-ساندا قۇپتاپ باس يزەپ قويىپ، ءۇنسىز تىڭداي بەرگەن-دى. ءبىر ۋاقىتتا پويىز كەلىپ، جۇرتتىڭ ءبارى پەررونعا شىقتى. بۇلار ءۇش قىز بوپ كۋپەلى ۆاگونعا وتىرا بەرىپ ەدى، ارتتارىنان:
- مىنا قارىنداستار دا سەنىمەن بىرگە جۇرەتىن بوپتى،- دەپ سامبىرلادى بىرەۋ.
جاڭاعى ەكى جىگىتتىڭ ءبىرى ەكەن. ورتاسىندا قالىپ بارا جاتقان جولداستارىن قيماعانداي مۇڭدانا كۇلىمسىرەپ ول تۇر. تەگى، جىلاسا دا جىميىپ وتىرىپ جىلايتىن شىعار.
ەرتەسىنە تاڭەرتەڭ بۇلار جۋىنۋعا كەزەك كۇتىپ تۇرعاندا سوڭدارىن الا ول دا كەلدى. دۋدار شاشى ونان سايىن قوبىراپ كەتىپتى، بۇيرا-بۇيرا. ات جاعىن بەلۋارلاي توقتاعان بۇيرا ساقالى دا ۇيپالاق-ۇيپالاق بولىپ قالىپتى. باياعى سول ءبىر جىميعان قالپى. ءوڭى جىپ-جىلى.
شايدان سوڭ قىزداردىڭ ءىشى پىسىپ، گۇلجان قارتا ىزدەپ كەتتى. ءبىر ۋاقىتتا تاۋىپ اكەلدى.
- باعاناعى بۇيراباستىڭ كورشىسىنەن الدىم،- دەدى ول.
- كۋپەلەرىندە كىمدەر بار ەكەن؟ -دەپ قادالدى قايداعى جوقتىڭ ءبارىن تاپتەشتەپ سۇراي بەرەتىن شارا.
- وڭشەڭ شالدار.
- ول نە ىستەپ وتىر؟
- كىتاپ وقىپ جاتىر.
- كۇلىمسىرەپ جاتىر ما؟
- ءيا.
- قىزىق جىگىت! ايتپاقشى، ونى نەگە شاقىرمادىڭ، ءۇش قول بوپ قالاي وينايمىز؟
- اقىماق باسىم! ەسىمە كەلمەپتى. گۇلجان شاقىرىپ كەلدى.
- اعاتاي، تانىسىپ قويالىق،- دەپ قاقاقتادى شارا.
- مەنىڭ اتىم شارا، اجار، گۇلجان.
- ابەن.
- وتىرا بەرىڭىز، وتىرا بەرىڭىز،- دەدى گۇلجان ابىرجىپ تۇرىپ قالعان وعان توسەگىنەن ورىن ۇسىنىپ.
ابەن ونشا ويىنپاز بولماي شىقتى. شارا ەكەۋى ءبىر وداق ەدى، قايتا-قايتا ۇتىلىپ قالا بەردى. شارا شىداي المادى:
- ەندى وداق الماستىرىپ وينالىق،- دەدى.
- مەن جاقسى ويناي المايمىن. تەك...- دەپ قىزاراقتادى ابەن.
ەندى ابەن مەن گۇلجان ءبىر وداق بولدى. ولار تاعى دا ۇتىلدى.
- ۇتىلعان ەكەۋىڭ ستانسىعا ءتۇسىپ ءجۇزىم اكەلىڭدەر، - دەپ بۇيىردى شارا.
ابەن مەن گۇلجان ورىندارىنان تۇردى. كۋپەدە قالعان ەكى قىز سوڭدارىنان قاراپ قالدى. ابەن سول جىميعان كۇيى بۇيرا باسىن ءسال تۇقشيتىپ ءجۇزىم جايۋلى سورەلەرگە قاراي اياڭدادى. سوڭىندا تور دورباسىن بۇلعاقتاتىپ گۇلجان بارادى. ابەن شەتكى كەمپىرگە جەتە بەرە-اق توقتاپ ەدى، گۇلجان قۋىپ جەتىپ، بىلەگىنەن جەتەلەپ ءارى الىپ كەتتى. سول ەكى ارادا ۆاگونداردان تۇسكەن قاراقۇرىم حالىق ولاردى كولەگەيلەپ كورسەتپەي تاستادى. شارا ءبارىبىر كوزىن المادى. انە ەكەۋى قايتا شىقتى. گۇلجان قارسى ۇشىراسقان كىسىلەرگە جول بەرگەن سايىن ابەننىڭ كوكىرەگىنە يىعىن تىعا ءتۇسىپ، ءماز-مايرام كۇلىپ قويادى. ابەن بولسا باز-باياعى كۇلىمسىرەگەن كۇيى.
كەلەسى ستانسىياعا توقتاعاندا ابەن مەن شارا قايتادان وداق بولىپ ەدى.
- ءبىز سۋ الىپ كەلەمىز،- دەدى شارا.
كۋپەدە قالعان ەكى قىز تاعى دا سوڭدارىنان تەلمىرىپ قالدى.
شارا ۆاگوننىڭ باسپالداعىنان ءتۇسىپ كەلە جاتقان ابەننىڭ يىعىنان ءبىر قولىمەن تىرەي سەكىرىپ، ءارى ىرعىپ ءتۇستى دە:
- تەزىرەك-تەزىرەك، جۇرت قاپتاپ كەتەدى،- دەپ دەدەكتەتىپ الا جونەلدى. انە ولار سۋ الاتىن شۇمەككە جەتتى. شارا بارا سۋعا باس قويدى. ءبىر كەزدە شۇمەكتىڭ استىنا الاقانىن ۇستاپ اتقىلاپ جاتقان سۋدى ابەن جاققا ىتقىتىپ ەدى، ابايسىز تۇرعان جىگىت ىرشىپ كەتتى. شارا ساق-ساق كۇلدى. ابەن قايتادان كۇلىمسىرەپ، سۋ-سۋ ءوڭىرىن سىلكە باستادى.
ابەن اجارمەن دە وداق بولىپ وينادى. شاراسى قۇرعىر سۋساق بولىپ قالعانداي بۇلاردى تاعى دا سۋعا جۇمسادى. ەڭكەيىپ سۋ الا بەرگەندە، جەل تۇرىپ بۇنىڭ ەتەگىن اشا بەردى دە، ابەن تەرموستى ءوزى الىپ تولتىردى. جەل اجاردىڭ شاشىن دا قوبىراتىپ جىبەردى.
- وقاسى جوق، كۋپەگە كىرگەن سوڭ تۇزەتىپ الاسىز عوي، - دەيدى ابەن. قايتىپ كەلە جاتىپ، قىزدار قاراپ تۇر ما ەكەن دەپ، تەرەزەگە قاراپ ەدى. ول ەكەۋى قاننان-قاپەرسىز ءوزارا قارتا سوعىپ وتىر.
ابەن سول كۇنى كەشقۇرىم ءتۇسىپ قالدى.
كەلەر جىلى اجار ساۋدا تەحنيكۋمىن ءبىتىرىپ، تۇستىكتەگى جاڭا قالالاردىڭ بىرىنە جۇمىسقا كەلدى. بۇل ىستەيتىن جاڭا گالانتەرەيا ماگازينى قالانىڭ قاق ورتاسىنداعى كىشكەنە كوگال الاڭدا بوپ شىقتى. سىرتىنان قاراعاندا وسى ءبىر شىنى ماگازين كوگىلدىر اۋادا قالقىپ تۇرىپ قالعان جۇپ-جۇقا اپپاق ورامال سياقتى. ماگازين اشىلاتىن كۇنى ءبىر توپ ادام كەلىپ، قالاي جيهازدالعانىن كورىپ شىقتى. ورتاسىندا باياعى ابەن. «ابەن دۇيسەنبى ۇلى!»، «حاسەنوۆ جولداس!»- دەپ جۇرتتىڭ ءبارى قۇراق ءۇشىپ ءجۇر.
ابەن ماگازيندى ءبىر شولىپ شىقتى دا، نوكەرىن ەرتىپ، الاڭدا تۇرعان ەكى-ءۇش ماشيناعا بەتتەدى.
اجار جۇرتتىڭ ونى نەگە وسىنشا قولپاشتايتىنىنا تۇسىنگىسى كەپ ديرەكتور اپايدان:
- بۇل كىم؟- دەپ سۇراپ ەدى.
- ءبىزدىڭ قالانىڭ جاڭادان كەلگەن ارحيتەكتورى. وسى ماگازين ونىڭ ديپلوم جۇمىسى كورىنەدى، - دەدى.
«ابەن حاسەنوۆ»، - دەپ كۇبىرلەدى اجار،- «ابەن حاسەنوۆ».
بۇكىل جاز بويى ونى سوسىن قايتىپ كورە المادى. باس ارحيتەكتوردىڭ كەڭسەسىنىڭ قايدا بولاتىنىن ءبىلىپ اپ قالالىق كەڭەستىڭ ءۇيىنىڭ الدىندا تالاي توستى. كەلىپ-كەتكەن ماشينالارعا دا ءۇڭىلدى. ءبىراق، ەشقايسىسىنان ابەن كورىنبەدى. كۇزگە سالىم ءبىر كۇنى جۇمىستان قايتىپ كەلگەن سوڭ وتىرا قالىپ حات جازدى. كورگىسى، سويلەسكىسى كەلەتىنىن، ەرتەڭ كەشكى جەتىدە الاڭدا كۇتەتىنىن ايتتى. اتى-ءجونىن ايتپاي، كەلسە ءوزى بارىپ جولىعاتىنىن جازدى. قايتا وقىپ شىعۋعا باتىلى جەتپەي، سىرتقا جۇگىرىپ شىعىپ، كوشەنىڭ قارسى بەتىندەگى پوشتا جاشىگىنە اپارىپ سالدى. ەندى نە دە بولسا بولارى بولدى. ول حاتتى الادى. كەلە مە، كەلمەي مە، كەلگەندە قايتىپ جولىقپاق... ەكى شەكەسى شىڭىلداپ جان-جاقتان شىرعالاڭ ساۋالدار قاۋمالاي باستادى، ەرتەڭگە دەيىن ەشتەڭە ويلامايىن دەپ، وزىمەن بىرگە ىستەيتىن جولداس قىزىنىڭ ۇيىنە تارتتى.
ەرتەڭىنە سونداي ءبىر سىلبىر كۇن بولدى. تاڭ اتار-اتپاستان سىركە جاۋىن توپەپ بەردى دە، شامالىدا باسىلا قويمادى. كوشەدە ادام از. بۋالدىر اۋادا شىلپ-شىلپ باسقان اياق دىبىستارى بولماسا، جۇرتتىڭ ءبارى جەر باسىپ ەمەس، قالقىپ كەلە جاتقان سيياقتى. ورتاسىندا ويماقتاي عانا گۇلزارى بار كىشكەنە الاڭدا سۋ-سۋ ورىندىقتىڭ شەتىندە بۇقشيىپ اجار وتىر. ونىڭ قول شاتىرىن مىگىرسىز تىرسىلداتىپ جابىسقاق تامشىلار تامادى. سارعايىپ كەتكەن قۋ جاپىراقتاردى سۋ ەتكىزىپ جەل شىقتى. دىمقىل جاپىراقتار ءۇزىلىپ تۇسكەندە، بۇرىنعىداي جامىراي شاپقىلاپ، ۇيىرىلە ويناقتاپ كەتە الماي، سىز جەرگە باۋىرلارىن توسەي سىلق قۇلاپ جاتىر. ويناقى جەل توڭىرەكتى قىتىقتاپ وياتقانداي، ءۇنجىرعاسى ءتۇسىپ مەلشيىپ-مەلشيىپ قالعان اعاشتار دا كەنەت سۋسىلداي جونەلدى. قالا ۇستىندە بۇك ءتۇسىپ جاتىپ العان كىربىڭ بۇلتقا دا جان ءبىتتى، كۇن باتىسقا قاراي كوشە باستادى. تامشى تىيىلدى. ءبىراق ماڭاي ءازىر جارقىراپ كەتە قويعان جوق. قالاعا قاراڭعىلىق بۇگىن ەرتە تۇسەتىن ءتۇرى بار. تىم بۇلدىراپ كەتىپتى. وسى كەزدە اللەيانىڭ بويىنان بىرەۋ كورىندى. اجار قول شاتىرىن ءتۇسىرىپ، قاسىنا قويدى. الگى ادام كەلىپ قالىپتى. اياق الىسى باياۋ، ۇستىندە پالتو، باسىندا قالىڭ كەپكا. كەلدى دە قارسى بەتتەگى ورىندىققا وتىردى. اۋەلى بۇعان ءبىراز كوز توقتاتىپ قاراپ الدى. سوسىن كوزىن اۋدارىپ توڭىرەگىنە قاراي باستادى. ماڭايدا كەلە جاتقان كەتىپ بارا جاتقان ەشكىم جوق. «ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟»،- دەپ ويلادى اجار.
- بالكىم تانىر. جوق تانيتىن سىڭايى بايقالمايدى. مازاسىزدانىپ اللەيانىڭ بىرەسە مىنا بەتىنە، بىرەسە انا بەتىنە قاراعىشتاي بەرەدى. ەشكىم كورىنبەيدى. بۇل قوزعالاقتاپ قول شاتىرىن الىپ سىلكىپ-سىلكىپ قويدى. ول ءسال تاڭىرقاي تاعى ءبىر كوز سالدى دا، ساعاتىنا ءۇڭىلدى. اجاردىڭ ەسەبىنشە ول كەلگەلى جارتى ساعاتتاي ۋاقىت ءوتتى. انە وڭ جاقتان بىرەۋ قاراڭدادى. تىق-تىق باسقانىنا قاراعاندا ايەل ادام. شىنىندا دا سول ما ەكەن. پالتوسىنىڭ سىرتىنان جىلتىر سۋلىق پلاشش جامىلعان سۇڭعاق بويلى، توق بالتىرلى كوركەم قىز مىنانداي كۇندە بۇل جەردە نە بىتىرىپ وتىر دەگەندەي ەكەۋىنە كەزەك-كەزەك قاراپ وتە شىقتى. قىز وزىنە قاراي مويىن بۇرعاندا ابەن ورنىنان تۇرىپ ەدى، كىدىرمەي ءوتىپ كەتكەن سوڭ باسىن شايقاپ، يىعىن ءبىر قيقاڭ ەتكىزدى دە ءجۇرىپ كەتتى.
- بيكەش، ءسال ىعىسساڭىز، - دەدى بىرەۋ ارت جاقتان.
اۆتوبۋس ءدال بۇل تۇسەتىن ايالداماعا كەلىپ كىدىرىپتى. اجار جيەكجولعا شىعا بەرگەندە ءون بويىن شىنى كومگەن ۇيدەن ابەن شىقتى. قولىندا سول باياعى سۇر پورتفەلى. باياعىسىنشا كۇلىمسىرەپ، باياعىسىنشا اياعىن جاي الادى. قاسىڭدا قويۋ قارا شاشىن توگىلتە جەلكەسىنەن جىڭىشكە اپپاق لەنتامەن ءبىر-اق تۇيگەن قوپ-قوڭىر تولىق بىلەگىن ابەننىڭ قارىنا ءىلىپ العان ءبىر ايەل كەلەدى. ولاردىڭ ۇيلەنگەنىنە مىنە ەكى اي. اجار ابەننىڭ قاي كۇنى كوشەگە نە كيىپ شىعاتىنىنا دەيىن جاتقا بىلەتىن بولدى. باياعى جاڭبىرلى كەشتەن كەيىن اينانىڭ الدىڭدا ۇزاق جىلادى. ونىڭ مىناۋ جاۋ شاۋىپ كەتكەندەي، قوراسان تالاعان وقىر-شوقىر بەتىنە، جار قاباقتىڭ استىنداعى جاڭبىردان تۇسكەن قاقتىڭ سۋىنداي كوك تە ەمەس، قوڭىر دا ەمەس لاي كۇلگىن كوزىنە، مىناداي بەرەكەسىز بەتتەن بەزىنە شىعىنعان قوڭقاق مۇرنىنا، قاشساڭ دا قۇر جىبەرمەيمىن دەپ شاۋجايىنان الىپ، ءدال تۇمسىعىنىڭ ۇستىنە قونجيا قونعان شوقپارداي قارا سۇيەلىنە كىم ءولىپ-ءوشسىن. ەشكىم وعان ۇزاق تەلمىرىپ، بار ءپىشىن، بار نۇسقاسىن جاتتاپ المايدى. قايىپتان-تايىپ قاراي قالسا، تابان استىندا-اق تايساقتاپ، ەندى بەتتەمەيدى. سول بويدا-اق ەسىنەن شىعارىپ، ەلەۋسىز قالدىرادى. تابيعات مۇنى اقىلى كەم شالدۋار سەلتەڭبايلار تۇگىلى قايىرىمدى جانداردىڭ ءوزى مۇسىركەگەننەن باسقا ەش ءىلتيپات قىلا المايتىنداي قىپ نەسىنە جاراتتى ەكەن...
سوندا ءبىر اي وتكەندە بۇل تۇراتىن كوشەنىڭ قارسى بەتىندە سالىنىپ جاتقان جاڭا ءۇي ءبىتتى. ءبىر كۇنى جۇمىسقا كەتىپ بارا جاتىپ، سول ءۇيدىڭ اۋلاسىنان شىعىپ كەلە جاتقان ابەندى كوردى. سودان بەرى كۇنبە كۇن جۇمىستان كەلە جاتىپ تا، جۇمىسقا بارا جاتىپ تا ونى ءبىر كورىپ قالادى. وقتا-تەكتە كورە الماي قالسا، قايدا بولدى ەكەن، ءبىر جاققا ءىسساپارعا كەتتى مە ەكەن، - دەپ كۇنى بويى باسى قاتادى.
ابەن مەن ايەلى ءوز اۋلالارىنا بۇرىلدى.
اجار ۇيىنە كەپ تەرەزەنىڭ الدىندا ۇزاق وتىرىپ قالدى. قارسىداعى ابەندەر تۇراتىن ءۇيدىڭ تەرەزەلەرىنە شام جانا باستادى. ولاردىڭ تەرەزەسى قايسى ەكەن؟ جىپىرلاعان كوپ وتتىڭ ىشىنەن ءوز كوكىرەگى الىستان الاۋىن عانا كورىپ، جىلىنىپ جۇرگەن وتتى تابا الماي ابدەن دال بولدى. تەرەزەسىن جاۋىپ، ورنىنان تۇرىپ ەدى، بۇرىش-بۇرىشتىڭ ءبارى بۇلىڭعىر تارتىپ، قاراۋىتىپ كورىندى. بولمەسىن بۇنى ءارلى-بەرلى اۋناقشىتاتىن مەڭىرەۋ ءتۇن جايلاپ كەلەدى.
ءابىش كەكىلباي ۇلى