ۇلتتى تاۋەلسىزدىككە ۇندەگەن «قازاق» گازەتى

استانا. قازاقپارات - «گازەتىمىزدىڭ كوپ ماقساتىنىڭ ءبىرى - باسقادان دا الىپ، وزىمىزدە بارىن جيىپ، قازاق ءتىلىنىڭ بەتىن جوندەپ، جولىن اشپاق، سوندىقتان قازاقتىڭ ماقالدارى، تاقپاق سوزدەرى، بيلەردىڭ، شەشەندەردىڭ ايتقان سوزدەرى، باسىلعان ولەڭدەر، قيسسالار ءبارى دە قابىل الىنادى، باسىلماي قالعان سوزدەر قايتارىلمايدى»، دەپ جازعان «قازاق» گازەتىنىڭ شىعارۋشىلار القاسى.

«قازاق» گازەتىنىڭ قۇرىلتايشىلارى (سولدان وڭعا قاراي): احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءاليحان بوكەيحان جانە ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى.

1913 -جىلى 2-اقپاندا ورىنبوردا «قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى سانى جارىق كوردى. العاشقى جىلدارى اپتا سايىن، ال 1915 -جىلدان اپتاسىنا ەكى رەت شىعىپ تۇرعان باسىلىم بەس جىلدىڭ ىشىندە قازاق تىلىندە كاسىبي گازەت ءستيلىن قالىپتاستىردى.

««زامانىنا قاراي امالى» دەگەن ءسوز بار. مۇنىڭ ماعىناسى - زاماننىڭ تۇرىنە قاراپ ىستەۋ. توڭىرەككە قاراساق، تۇنەرگەن- تۇنەرگەن بۇلتتار كورىنەدى، ءتۇبى قانداي بەلگىسىز، نە بولارىن بىلمەيمىز. نۇر بولىپ جاۋىپ، جەرىمىزدى كوگەرتىپ، نەسىبەمىزدى مولايتار ما؟

بولماسا، داۋىل بوپ سوعىپ، ءۇيىمىزدى جىعىپ، وبشينامىزدى شاشىپ تاستار ما؟ كوزىمىز بۇعان جەتپەيدى. جالاڭ اياق، جالاڭ باس، جەڭدەرىمىز قيۋسىز، ەتەكتەرىمىز جيۋسىز اشىلىپ، شاشىلىپ قامسىز جاتقان حالىقپىز. كۇننىڭ نە بولارىنا كوزىمىز جەتپەي تۇر. داۋىلدى جاۋىن ەتۋ قولىمىزدان كەلمەسە دە، ۇيلەرىمىز قيراماي، وبشينامىز شاشىلماي قالۋىنا امال ەتۋ كەرەك ەمەس پە؟ سول امالعا كىرۋگە جۇرتقا مۇرىندىق بولاتىن نارسەنىڭ ءبىرى گازەت. حالىققا گازەتتىڭ كەرەگى قانداي ەكەندىگىن ايتىپ وتكەنىمىز ۇنامسىز بولماس.

اۋەلى، گازەت - حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى. ادامعا كوز، قۇلاق، ءتىل قانداي كەرەك بولسا، حالىققا گازەت سونداي كەرەك. گازەتى جوق جۇرت باسقا گازەتى بار جۇرتتاردىڭ قاسىندا قۇلاعى جوق كەرەڭ، ءتىلى جوق ماقاۋ، كوزى جوق سوقىر سىقىلدى. دۇنيەدە نە بولىپ جاتقانىن كورۋ جوق، نە سويلەنىپ جاتقانىن ەستۋ جوق، ءوز پىكىرىن ايتۋ جوق. ءبۇتىن دۇنيە جۇزىندەگى حالىقتار تەلەگرامم، تەلەفون، پوشتالاردىڭ ارقاسىندا ءبىر-بىرىمەن حابارلاسىپ، گازەت ارقىلى جۇرتقا جايىپ، ءبىر ۇيدەگى ادامدارداي سويلەسىپ وتىر. دۇنيەدە بولىپ جاتقان ىستەر، سويلەنىپ جاتقان سوزدەر - كىمگە پايدالى؟ كىمگە زارارلى ەكەندىگىن كۇنى بۇرىن ءبىلىپ، پايدالى بولسا، شاتتانىپ، زارارلىسىنان ساقتانىپ تۇرادى.

ەكىنشى، گازەت - جۇرتقا قىزمەت ەتەتىن نارسە، ولاي بولاتىن ءمانىسى جۇرتتىڭ ءبىلىمدى، پىكىرلى، كورگەنى كوپ كوسەمدەرى، وقىعانى كوپ ادامدارى گازەت ارقىلى حالىقتىڭ الدىنا ءتۇسىپ، جول كورسەتىپ، ءجون سىلتەپ، باسشىلىق ايتىپ تۇرادى.

ءۇشىنشى، گازەت - حالىققا ءبىلىم تاراتۋشى. ولاي دەيتىنىمىز، گازەتتەن جۇرت ەستىمەگەنىن ەستىپ، بىلمەگەنىن ءبىلىپ، بىرتە-بىرتە ءبىلىمى مولايىپ، زەيىنى ءوسىپ، پىكىرى اشىلىپ، پاراساتى جەتىكپەكشى. ءتورتىنشى، گازەت - حالىقتىڭ داۋشىسى. «جۇرتىم» دەپ حالىقتى ارىن ارلاپ، زارىن زارلاپ، نامىسىن جوقتايتىن ازاماتتارى گازەت ارقىلى حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەپ، پايداسىن قورعاپ، زارارىنا قارسى تۇرىپ، قارعاعا كوزىن شوقىتپاسقا تىرىسادى.

حالىققا گازەتتىڭ وسىنداي پايدالى قىزمەتتەرى بار ەكەندىگىن بىلگەن جۇرتتار گازەتتى كيەتىن كيىمى، ىشەتىن تاماعى، ۇستىندەگى ۇيىنەن سوڭعى كەرەك نارسەگە سانايدى. گازەتتىڭ پايداسىن ءبىلىمدى، ونەرلى حالىقتار كوبىرەك بىلەدى. سوندىقتان نەعۇرلىم ءبىلىمدى، ونەرلى حالىق بولسا، سوعۇرلىم گازەت- جۋرنالدارى كوپ...» - 1913 -جىلدىڭ 2-اقپانىندا ءدال وسى سوزدەرمەن «قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى احمەت بايتۇرسىن ۇلى العاش ماقالاسىن باستاعان ەدى.

گازەتكە قارجىلاي كومەكتەسكەندەردىڭ كوشباسىندا مۇستافا ورازاي ۇلى بار. جالپى 265 ءنومىرى جارىق كورگەن. گازەت رامىزدىك- بەينە رەتىندە كيىز ءۇيدى ۇسىندى. ونىڭ تۇندىگى باتىستان اشىلىپ، ەسىگىنە «قازاق» دەپ جازىلدى. مۇنى تۇسىندىرگەن ۇلت زيالىلارى «قازاق ىشىنە ەۋروپا عىلىم- ونەرى تارالسىن، «قازاق» گازەتى قازاق جۇرتىنا ءارى مادەنيەت ەسىگى، ءارى سىرت جۇرت جاعىنان كۇزەتشىسى بولسىن» دەپ جازدى.

«قازاق» گازەتىن شىعارۋدى ۇيىمداستىرۋشى، رەداكتورى - احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ونىڭ وكىلەتتى وكىلى م. دۋلات ۇلى بولدى.

«قازاق» گازەتىنىڭ اۆتورلارى: بىرمۇحامەت اقباسوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، جاقىپ اقبايەۆ، يشانعالي ارابايەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، گۇلايىم بايگۋرينا، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، احمەت ءبىرىمجانوۆ، اققاعاز دوسجانوۆا، حالەل دوسمۇحامەتوۆ، ءسابيت دونەنتايەۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، عانيجامال دۋلاتوۆا، ءالىمحان ەرمەكوۆ، ءمۇسىلىم ەرمەكوۆ، ءىلياس جانسۇگىروۆ، تاھير جومارتبايەۆ، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ، ءماشھۇر- ءجۇسىپ كوپەيەۆ، عۇمار قاراش، شاكارىم قۇدايبەرديەۆ، ءنازيپا قۇلجانوۆا، بەيىمبەت مايلين، مۇستاقىم مالدىبايەۆ، احمەت مامەتوۆ، عابدولعازيز مۇساعاليەۆ، مۇستافا شوقاي، احمەت ورازايەۆ، مۇستافا ورازايەۆ، بياحمەت سارسەنوۆ، جانسۇلتان سەيدالين، جيھانشا سەيدالين، اسىلبەك سەيىتوۆ، مۇحامەتجان سەرالين، بەكمۇحامبەت سەركەبايەۆ، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، مۇحامەتجان تىنىشبايەۆ، جۇماعالي تىلەۋلين، سۋبحانبەردى حاسەنوۆ، ءسادۋاقاس شورمانوۆ.

«قازاق» گازەتىنىڭ 1914 -جىلعى 14-اقپان كۇنگى №50-سانى «قىر بالاسىنىڭ» قازاقتىڭ ءداستۇرلى بيلەر سوتىن قالپىنا كەلتىرۋ قاجەتتىگىن ايعاقتاپ جازعان «بي ءھام بيلىك» ماقالاسىمەن اشىلادى.

ءبىرىنشى قاتاردا وتىرعاندار: «قازاق» گازەتىنىڭ دەمەۋشىسى حاسەن اقاي ۇلى مەن بايبىشەسى. تۇرعاندار: ورتادا سمايىل بايتەن ۇلى، ەكىنشىسى - بەلگىسىز.

احمەت يشان ورازاي ۇلى، «قازاق» گازەتىنە اقشا بەرىپ، دەمەۋشىلىك تانىتقان ادام.

احمەت بايتۇرسىن ۇلى، «قازاق» گازەتىنىڭ ءۇش قۇرىلتايشىسىنىڭ ءبىرى، ءارى 1913-1917 -جىلدارداعى باس رەداكتورى.

مۇستافا شوقاي، تۇركىستان مۇحتارياتىنىڭ (قوقان اۆتونومياسىنىڭ) جەتەكشىسى. «قازاق» گازەتى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى.

عۇمار قاراش ۇلى، 20-عاسىر باسىنداعى تانىمال ءدىن قايراتكەرى، اقىن. «قازاق» گازەتى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى، ءارى الاش قوزعالىسى مەن الاشوردا اۆتونومياسىنىڭ بەلسەندىسى.

«قازاق» گازەتىنىڭ تىلشىلەرى: عاينيجامال دۋلاتوۆا، اققاعاز دوسجانوۆا، گۇلايىم بالعىنبايەۆا. ورىنبور، 1914 -جىل.

الاشوردا ۇلتتىق- تەرريتوريالىق اۆتونومياسى ۇكىمەتىنىڭ (حالىق كەڭەسىنىڭ) مۇشەلەرى الاش قالاسىنا (زارەچنايا سلوبودكا، سەمەي) كوشىپ كەلىپ قونىستانعان 1918 -جىلى. ءۇشىنشى قاتاردا وتىرعاندار: سولدان وڭعا قاراي ءبىرىنشى - احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءبىر كىسىدەن كەيىن باسىنا اق كەپكى كيگەن - الاشوردا ءتوراعاسى ءاليحان بوكەيحان. 1918 -جىل.

20-عاسىر باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ توبى. ءبىرىنشى قاتاردا قاق ورتادا اق جەيدەمەن وتىرعان ءاليحان بوكەيحان، ونىڭ سول جاعىنداعى ادام - ابايدىڭ ۇلى تۇراعۇل، ونىڭ جانىندا وتىرعان جۇباندىق بولعانبايەۆ. ەكىنشى قاتاردا وڭ جاقتان ەكىنشى تۇرعان كوكباي جاناتاي ۇلى.

ءبىرىنشى قاتاردا (سولدان وڭعا) ەكىنشى وتىرعان تۋراعۇل اباي ۇلى، كوكباي جاناتاي ۇلى، مۇقان جاكەجان ۇلى، احمەت بايتۇرسىن ۇلى. ەكىنشى قاتاردا (سولدان وڭعا): ەلدەس وماروۆ، سەيدازىم كادىربايەۆ، قازاقتىڭ ايگىلى بالۋانى قاجىمۇقان مۇڭايتپاسوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، جۇباندىق بولعانبايەۆ. سەمەي قالاسى، 1918 -جىل.

ءبىرىنشى قاتاردا سولدان وڭعا قاراي: حالەل عابباسوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، مۇحتار اۋەزوۆ. ەكىنشى قاتاردا (سولدان وڭعا): جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، الكەي مارعۇلان، ابدوللا بايتاسوۆ.

احمەت بايتۇرسىن ۇلى ءىزباسارلارىنىڭ ورتاسىندا.

20-عاسىر باسىنداعى قازاق زيالىلارى. ورتادا وتىرعان - «قازاق» گازەتىنىڭ وكىلەتتى وكىلى ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى. تاشكەنتتەگى فوتوستۋديالاردىڭ بىرىندە تۇسىرىلگەن سۋرەت.

bilim-all.kz