قىتاي ەلى قازاقتىڭ ۇلتتىق مەديسيناسىن زەرتتەپ جاتىر - شيپاگەر سەرىك ماعاۋيا ۇلى
سەرىك ماعاۋيا ۇلى - جاپونيادا ءبىلىم العان عالىم، شىنجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى ولكەسىنە تانىمال حيرۋرگ.
- ەكى مەملەكەتتىڭ اراسى اشىلعالى وسىندا قازاقستاندىقتار كوپ كەلە باستادى، - دەيدى سەرىك ماعاۋيا ۇلى، - ەندى ولاردىڭ كەلۋىن جەڭىلدەتىپ، قولايلى جاعداي جاساعان ءلازىم. ناۋقاس ادام تەك ءتانى عانا ەمەس، رۋحاني جاعىنان دا اۋىرىپ كەلەدى. ولارعا بارلىق جاعىنان كومەك پەن قامقورلىق قاجەت. ماسەلەن، ولار ءتىل جاعىنان قينالادى. كەلگەن كەزدە قايدا باراتىندارىن بىلمەيدى. ءبىراق ءبىزدىڭ ەمحانادا قازاق ءتىلدى مەدبيكەلەر بار. ولار ناۋقاسقا نە كەرەگىن سۇراپ، قول ۇشىن بەرۋگە ءازىر. ءوزىمىز دە ءار ناۋقاسقا بارىنشا ءىلتيپات كورسەتىپ، قولداۋ جاساۋعا تىرىسامىز.
- جاڭا عانا الدىڭىزدان بىرنەشە قازاقستاندىق ناۋقاس ءوتتى. قازاقستاندىقتاردى كۇندەلىكتى قابىلدايسىز با؟
- ءبىر كۇنى ولاردىڭ سانى ونشاقتى بولىپ كەتەدى. كەيدە ودان از. قازاقستاندا تۋىسىم كوپ قوي، سولاردان ەستيدى. وعان قوسا، مەن وتا جاساپ، ەمدەلىپ قايتقاندار ءبىر-بىرىنە ايتسا كەرەك.
- قىتايعا ەمدەلۋشىلەر كوپ كەلگەنىنە قاراعاندا، ولار قازاقستانداعى ەمگە ريزا ەمەس شىعار؟
- ولاي باعا بەرۋگە بولمايدى. قازاقستانمەن بايلانىس بولعانىمەن، تىعىز ارالاسىپ جاتقان جوقپىز. ماسەلەن، عىلىمي كونفەرەنسيالاردا ولار كوبىرەك ورىسشا سويلەپ، ءبىز تۇسىنبەي قالامىز. وسىنداعى جيىندار قىتايشا نەمەسە اعىلشىن تىلدەرىندە وتەدى. سوندىقتان تىلگە قاتىستى بايلانىسىمىز ازىراق بولىپ تۇر. ءبىز دە بالاباقشادان ۋنيۆەرسيتەتكە دەيىن قىتاي تىلىندە وقىدىق. ءبىراق كوپ نارسە ۇيدەگى تاربيەگە بايلانىستى عوي. ۇيدە قاي تىلدە سويلەسەڭ، ءتىلىڭ سول تىلدە شىعادى. ءبىز ۇيدە تەك قانا قازاقشا سويلەسەمىز. وسىندا ءجۇز شاقتى مەديسينا مامانى - قازاقتار جۇمىس ىستەيدى. ءبىر-بىرىمىزبەن ارالاسىپ، جىل سايىن ناۋرىز مەرەكەسىندە باس قوسامىز. شۇكىر، وسىندا قازاعىما جەتەتىن دارىگەرىمىز بار!
- قازاقستاننان كەلگەن سىرقاتتاردى قابىلداعان كەزدە، وزدەرىڭىزدە بەلگىلى ءبىر قيىندىقتار تۋىنداماي ما؟
- حالىقارالىق تاجىريبە بويىنشا سىرقاتتاردى تەكسەرۋ ناتيجەلەرى اعىلشىنشا نەمەسە لاتىنشا بەرىلەدى. ال قازاقستان كەڭەس ۋاقىتىنداعى جولمەن جۇرگەندىكتەن، ناۋقاستاردىڭ بارلىق اناليزدەرى تەك ورىسشا جازىلادى. سوندىقتان ولاردى تانىماي، قينالامىز، ناۋقاستاردى قايتادان تەكسەرۋگە تۋرا كەلەدى. ارينە، قازاقستاندا ادام از. ولاردىڭ وزدەرى: «دارىگەرلەرىمىز رەسەيگە، گەرمانياعا، يزرايلگە كەتىپ قالدى» دەپ ايتادى. ءبىراق وزدەرىنىڭ تاربيەلەگەن دارىگەرلەرى دە كوپ ەكەن. دارىگەرلىك، ەڭ باستىسى - تاجىريبەدەن تۇرادى. ءبىر ءىستى كوپ جاساسا، ادام ۇستا بولىپ كەتپەي مە؟! تاجىريبەسى نەعۇرلىم مولايعان سايىن، سوعۇرلىم جاقسى دارىگەر بولادى. جاقىندا ءبىر ايەل قازاقستاننان قاتەرلى ىسىك اۋرۋى دياگنوزىمەن كەلدى. ءبىراق وسىندا تەكسەرىلگەن كەزدە، مۇلدە باسقا اۋرۋ بولىپ شىقتى.
- ەگەر ناۋقاستار كوپ كەلەتىن بولسا، وسىنداي ەمحانالاردىڭ ءبىرىن نەگە قازاقستاندا اشپاسقا؟
- سونى ويلاستىرىپ جاتىرمىز. ەگەر قازاقستان ۇيرەنەمىز دەسە، بىزگە ادامدارىن جىبەرە الادى. ماسەلەن، بىزدەن كەتكەن ءبىر بالا الماتىدا قىتايشا، ينەمەن ەمدەلۋدى ۇيرەتىپ جاتىر.
- وزدەرىڭىز باتىس ەمىنەن بولەك، باسقا ەم تۇرلەرىن، ماسەلەن، ءداستۇرلى قازاق ەمشىلىگىن پايدالاناسىزدار ما؟
- قازاق ءداستۇرلى مەديسيناسىنىڭ تامىرى - تەرەڭدە. وسىندا «شيپاگەرلىك بايان» اتتى تاريحي كىتاپ ساقتالعان. سوندا قازاق شيپاگەرلىگى تۋرالى ءبىلىم، قازاقتىڭ ءشوپ ءدارىسىن پايدالانۋ جولدارى، قازاق ەمشىلىگىنىڭ تاريحى جيناقتالعان. مىسالى، قىتاي ەمشىلىگىندە ادام ءىش قۇرىلىسىن ون بىرگە بولسە، قازاق ەمشىلىگىندە جيىرما تورتكە بولەدى ەكەن. قازىر قىتايدا شىققان قازاق مەديسيناسىنا قاتىستى ون سەگىز ءتۇرلى وقۋلىق بار. التايدا قازاق ەمىن پايدالاناتىن قازاق ەمحاناسى جۇمىس ىستەيدى. وعان قوسا، بيىلدان باستاپ، مەديسينا ۋنيۆەرسيتەتىنە جىل سايىن 30 بالا قابىلداناتىن بولدى. سولاردى ەندى قازاق ەمشىلىگىنە تاربيەلەمەكشى. ياعني قازاق ەمحاناسى دامي تۇسپەك. بۇل - الەمدە، اتامەكەنىمىز قازاقستاندا پايدالانىلماعان تاجىريبە. بىرنەشە جىل بويى بەيجىڭدەگى مينيسترلىك زەرتتەۋ جۇرگىزدى: قازاق شيپاگەرلىگىن مەديسينانىڭ ءبىر تارماعى دەپ تانۋعا بولا ما؟ وعان مامانداردى ۇيرەتۋ كەرەك پە؟ بالالاردى وقىتساق، وعان وقۋلىقتار جەتكىلىكتى مە؟ وسى ماسەلەلەر بويىنشا زەرتتەۋ قورىتىندىسى شىعىپ، بىلتىر شەشىم قابىلداندى. سوعان ءبىز قۋانىپ وتىرمىز. قازاقستاندا دا حالىق شيپاگەرلىگىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ، ىزدەپ، ونى ۇلعايتىپ، جۇزەگە اسىرسا، قۇبا-قۇپ. سەبەبى ءوز ۇلتتىق مەديسيناسىنا ءوز ەلى قامقور بولماسا، باسقالار ونى قانشالىقتى دامىتپاق؟!
قالياكبار ۇسەمقان ۇلى، «شىنجاڭ گازەتى» قازاق رەداكسياسىنىڭ ءتىلشىسى:
- قىتايداعى قازاق شيپاگەرلىگىن زەرتتەۋ جۇمىسى سوڭعى كەزدەرى قارقىن الدى دەۋگە بولادى. بۇعان قىتاي ۇكىمەتى دە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ وتىر. مىسالى، قازاق شيپاگەرلىگىن وركەندەتۋگە ەسەلى ەڭبەك سىڭىرگەن «التاي ايماقتىق قازاق شيپاحاناسىنىڭ» اتىن ايرىقشا اۋىزعا الىپ، جەتىستىكتەرىن ايتا كەتكەن ءجون. بۇل قازاق شيپاحاناسى 1985- جىلى قۇرىلىپ، 1988- جىلى 22 - تامىز كۇنى رەسمي جۇمىسىن باستاعان. مەملەكەت تاراپىنان بەرىلگەن 1 ميلليون 110 مىڭ يۋان مەن وزدەرى قۇيعان قاراجاتتى پايدالانىپ، ولار اۋقىمى 2500 شارشى مەتر اۋرۋحانا عيماراتىن جاڭادان سالدى. ال ەۋروپا دامۋ بانكى ارقىلى بەرىلگەن 6 ميلليون يۋان قارىزدى پايدالانىپ، 10 نان استام جوعارى دەڭگەيدەگى ەمدەۋ اسپاپتارىن اكەلىپ، شيپاحانانى زامان تالابىنا ساي جاڭا قۇرال-جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتكەن. سونىمەن بىرگە قازاق دارىلەرىن اشۋ، زەرتتەۋ، پايدالانۋ قىزمەتىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن ءداستۇرلى ءدارى جاساۋ تاسىلىنە وزگەرىس ەنگىزىپ، 1 ميلليون 200 مىڭ يۋان قارجى قوسىپ، ءبىرشاما كەمەلدەنگەن قازاقى ءدارى جاساۋ ءبولىمىن قۇرعان. سول ارقىلى قازاق ءدارى ماتەريالدارىنىڭ قۇرامىن ايىرۋ، تالقانداۋ، تۇيىرشىكتەپ جاساۋ، قوراپتاۋ ءوندىرىس جۇيەسىن ىسكە قوسىپتى.
1992- جىلى «ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق قازاق شيپاگەرلىك، دارىگەرلىك قوعامى» قۇرىلدى. بۇل قوعامنىڭ قۇرىلۋى قازاق شيپاگەرلىگىن زەرتتەۋمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن مامانداردىڭ ءوزارا پىكىر الماسۋىنا وڭتايلى ورتا ازىرلەدى. 1993- جىلى قۇرىلعان «التاي ايماقتىق قازاق شيپاگەرلىگىن زەرتتەۋ كوميتەتى» مەن 2008 - جىلى قۇرىلعان «التاي ايماقتىق قازاق ءدارىسىن زەرتتەۋ ورنى» قازاق ءدارىسىن زەرتتەۋگە، اشۋعا، بازارعا سالۋعا جانە ونى كلينيكالىق ەمدەۋدە جاپپاي قولدانۋعا جاڭا جول اشتى. وعان قوسا، «قازاق شيپاگەرلىگىنىڭ نەگىزدىك نازارياسى»، «قازاق شيپاگەرلىگىنىڭ اناتومياسى»، «قازاق شيپاگەرلىگىنىڭ رەسەپت جيناعى»، «قازاق شيپاگەرلىگىنىڭ ءدارى ماتەريالدارى»، «قازاق شيپاگەرلىگىنىڭ دياگنوز قويۋ ءبىلىمى» جانە تاعى باسقا مەديسينالىق ەڭبەكتەر باسپادان جارىق كوردى. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن بۇل شيپاحانا قازاقتىڭ 30 شاقتى ءدارىسىن بازارعا شىعاردى. وعان قىتايداعى حالىقارالىق تانىمال ءدارى جاساۋ توپتارى ىقىلاس تانىتىپ، ىنتىماقتاستىق جاساسۋعا نيەت ءبىلدىرىپتى. قازاق شيپاحاناسى الداعى 3-5 جىل ىشىندە قازاق ءدارىسىنىڭ 100 گە جۋىعىنىڭ ساپالىق ولشەمىن تۇراقتاندىرىپ، بازارعا شىعارماق ويلارى بار. «قازاق شيپاگەرلىگى» دەسەڭ، «قازاقتا قايداعى ۇلتتىق شيپاگەرلىك؟» دەپ مۇرنىن شۇيىرەتىن قازاقستاندىقتى تالاي كەزدەستىردىم. بىلە بىلسەك، تەرەڭىنە ءۇڭىلىپ، تەگىنە جەتە زەرتتەسەك، قازاق شيپاگەرلىگىنىڭ قادىم زاماندا دا ەرەكشە دامىعاندىعىن تاريحي دەرەكتەر دالەلدەپ جاتقان جوق پا؟!
مىسالى: «VI عاسىرداعى قارابيە قورعانىنان ءبىر ادامنىڭ قاڭقاسى تابىلعان. ونىڭ باس سۇيەگىنىڭ ويىعى بار ەكەن، مۇنى زەرتتەي كەلە، عالىمدار كەزىندە بۇل ادامنىڭ شەكەسىنە وتا جاسالعاندىعىن، وپەراسيادان كەيىن دە ونىڭ تالاي جىل ءومىر سۇرگەندىگىن انىقتاعان» («ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالى، 1985-جىلعى 7-سان). وسى جۋرنالدا: «VII عاسىرعا قاتىستى ءبىر قورعاننان تابىلعان قاڭقانىڭ ءبىر اياعى تىزەدەن تومەن كەسىلگەنى، تالاي جىل اعاش اياق پايدالانعانى انىق بولعان. بۇعان قاراپ، حالىق ەمشىلەرى كەلتە كەسۋ وتاسىن دا شەبەر ورىنداعان دەپ تۇجىرىم جاساۋعا بولاتىندىعى» جازىلعان. وسىنداي دايەكتى دەرەكتەرگە نەگىزدەلسەك، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز وسىدان XIV-XV عاسىر بۇرىن كەيبىر سىرقاتتارعا وتا جاساي بىلگەنىن ايقىن اڭعارامىز. ەندىگى ماسەلە - بابادان بالاعا جالعاسقان وسى ۇلتتىق ونەردى قازىرگى زاماننىڭ كادەسىنە جاراتۋدا. قازىر ەكى ەلدىڭ دوستىق بايلانىسى دا جاقسى، ەندەشە، نەگە قولدا بار مۇمكىنشىلىكتەردى پايدالانباسقا؟!
ايجان كوشكەنوۆا
دەرەككوزى: «ايقىن» گازەتى. 2011-جىل