ەل قورعانى ماشان باتىر تۋرالى نە بىلەسىز

استانا. قازاقپارات - قازاق عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆ: «ابىلاي زامانى - قازاق باتىرلارىنىڭ ءداۋىرى» دەگەن ەكەن.

ويتكەنى بۇل ۋاقىت ويراتتار مەن قازاقتاردىڭ سۇراپىل شايقاستارىنا تولى كەزەڭ بولدى. وسى ءبىر الماعايىپ تۇستا، نەبىر ەل قورعانى باتىرلار تۋدى. سونىڭ ءبىرى - ماشان باتىر ارىقباي ۇلى. بۇل باتىردىڭ اتاتەگى - ورتا ءجۇز - كەرەي، سونىڭ ىشىندە اباق تايپاسىنان. قولداعى شەجىرە - دەرەككە جۇگىنسەك، ماشان باتىر اباق وداعىنا بىرىككەن ون ەكى اتانىڭ ءبىرى - مولقى رۋىنىڭ ۇرانىنا اينالعان تۇلعا.

باتىردىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭى جانە جورىق جولدارىنا توقتالار بولساق، شەجىرەشى باياحمەت جۇماباي ۇلى جانە كونەكوز قاريالار سۇلتان توعىز ۇلى، قۇمارحان قاجىبالا ۇلى، ءراپعات نىعمەت ۇلىنىڭ ەستەلىكتەرىندە ماشان باتىر شامامەن 1690-1760 -جىلدار اراسىندا عۇمىر كەشكەن دەلىنسە، پروفەسسور تىلەۋبەردى سيدۋلديننىڭ 2019 -جىلى الماتىدا جارىق كورگەن «ءومىرىم مەنىڭ» اتتى كىتابىندا باتىر 1692 -جىلى تۋىپ، 1762 -جىلى ومىردەن وتكەنى جايلى ناقتى مالىمەت كەلتىرىپتى.

سول سياقتى شىڭجاڭ - التايلىق بەلگىلى ولكەتانۋشى ءھام رۋلىق گەنەولوگيا ءتۇزۋدىڭ مامانى قاحارمان قومان ۇلى، ماشان باتىر شامامەن 1692-1760 -جىلدارى ءومىر سۇرگەن دەيدى.

باتىردىڭ جورىق جولدارى مەن ەرلىك ىستەرى جايلى ايتار بولساق، ونىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭى ويرات پەن قازاق قاقتىعىسىنا تولى جىلدارعا تۇسپا-تۇس كەلەدى.

تانىمال تاريحشى تۇرسىنحان زاكەن ۇلى ويراتتاردىڭ قازاق جەرىنە شابۋىلىن ءتورت كەزەڭگە ءبولىپ قارايدى:

ءبىرىنشىسى، باتىر قونتايشى باستاعان 1635-1653 -جىلدارى ءۇش دۇركىن (1635، 1945، 1952 ج. ج)؛

ەكىنشىسى، گالدان بوشىقتى تۇسىندا 1681-1683 -جىلدارى ءۇش دۇركىن (1681، 1682، 1683 ج. ج)؛

ءۇشىنشىسى، سىبان رابداننىڭ زامانى 1698-1728 -جىلدار التى دۇركىن (1698، 1711، 1712، 1718، 1723، 1725 ج. ج)،

ءتورتىنشىسى، گالدان سەرەن كەزى 1727-1745 -جىلدارى ءۇش دۇركىن (1739، 1741، 1742 ج. ج. ) شايقاس بولعان.

سونىڭ ىشىندە 1723 -جىلدىڭ كوكتەمىنەن 1728 -جىلدىڭ جازىنا دەيىن جالعاسقان «اقتابان شۇبىرىندى» اقتاڭداعى بەس جىلعا سوزىلسا، وسى جىلدارى ويراتتان باس ساۋعالاعان قازاقتار سىر بويىنا ويىسقانى بايقالادى. وسى جەردە از عانا تىنىشتىق تاۋىپ، ەس جيعان سوڭ جاۋعا قارسى سوققى بەرۋدىڭ ارەكەتتەرى جاسالادى.

اتاپ ايتقاندا، 1724 -جىلعى تۇركىستاندى قورعاۋ، 1725 -جىلعى الاكول شايقاسى، 1728 -جىلعى شۇبارتەڭىز مايدانى، 1729 -جىلعى يتىشپەس كولى ماڭىندا وتكەن بۇلانتى قىرعىنى، 1735 -جىلدارداعى شاعان، 1755 -جىلى وتكەن 80 كۇن شورعا جورىعى ت. ب. بۇل مايداندار ويرات- قازاق اراسىنداعى ءىرى قاقتىعىستار ەسەبىندە تاريحتا تاڭبالانعان.

جوعارىداعى ءىرى-ءىرى شايقاستاردى بىلمەي، ءبىز قازاق باتىرلارىنىڭ جورىق جولدارى مەن ەرلىك ىستەرىن باعامداي المايمىز. مىسالى، ماشان باتىر وسى سوعىستاردىڭ قايسىسىنا قاتىسا الدى، قانداي ەرلىك كورسەتتى دەگەنگە كەلسەك، ورىس تاريحشىسى ۆ. ا. مويسەيەۆتىڭ جازباسىندا: «1731 -جىلى ورتا ءجۇزدىڭ تۇلعالارى ويراتقا قارسى ەڭ اۋقىمدى مايدان اشۋدى جوسپارلادى.

ءسويتىپ، ولار 1731 -جىلدىڭ قىسىندا ورتا ءجۇزدىڭ ورتاسىنا بارىپ كەلگەن باشقۇرت تاقماس ءابىلقايىر حاننىڭ ورداسىندا جاتقان ا. ي. تيەۆكەليەۆكە كورگەن- بىلگەنىن بايانداعان قۇجات ساقتالعان. وسى بايانحاتتا: «قونتايشىعا قارسى شابۋىلعا ءوتۋ ءۇشىن باراق سۇلتان التى مىڭ جاساق جينادى. بۇل قوسىنعا جالىنداعان جاس باتىرلار جانىبەك، ماشان ەكەۋى ءوز قوسىنىن باستاپ كەلىپ قوسىلدى» دەسە (اۆپر، ف. زيۋنگورسكيە دەلا، وپ. 113/1. 1733 گ گ. ، د.1، ل.57-57 وب)، ەكىنشى دەرەك - رەسەيدىڭ سىرتقى ساياسات ءبولىمى مۇراعاتىندا: «و پريەزدە ۆ كيرگيس- كايساتسكيە وردى كونتايشينسكيح كالمىكوۆ ۆ پياتنادتساتي تىسياچاح و ناپادەنيي نا كايساتسكيە وردى ۆلادەنيا ۋۆاك- گيرەيا، ابۋلمامبەت ي باراك- سالتانوۆ ي كوتورىە كوچيەۆالي وكولو يرتىشۋ ي يشيمۋ رەك» دەگەن ءسوز بار.

سونداي-اق جوعارىدا اتى اتالىپ، ءتۇسى تۇستەلگەن شايقاستارعا ماشان باتىر قاتىسقانى جايلى موڭعوليالىق عالىم- تاريحشى سۇلتان تاۋكەي ۇلى ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە اتاپ وتسە، شىڭجان- التاي ولكەسىنە تانىمال شەجىرەشى، ماشانتانۋشى باياحمەت جۇماباي ۇلى: «ءوز باسىم تاريحي تۇلعا ماشان باتىر جونىندە 1990 -جىلداردان باستاپ كوپ ماتەريال جينادىم. سول ماتەريالدارعا سۇيەنە كەلە، ماشان باتىردىڭ ءومىرى مەن ەرلىگى جونىندە قاريالاردان ەستىگەن تالاي دەرەكتى دۇنيەلەر مەنىڭ جەكە ارحيۆىمدە بار. وسىلاردىڭ ىشىندە ماشان باتىر جوڭعارلارعا قارسى جۇرگىزگەن شايقاستاردىڭ بىرىندە عالدان رابداننىڭ (عالدان دەپ تە ايتىلادى) باسىن الىپ، اتى شىققانى جايلى كوپ ايتىلدى» دەيدى («جەتى جۇرت» گازەتى، №12، 25-ماۋسىم، 2021 ج).

بۇل جەردە تاعى ءبىر ەستە بولارلىق دەرەك، شەجىرەتانۋشى قاحارمان قومان ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، ماشان باتىر ەجەلگى كوشپەندىلەردىڭ سوعىس ايلاسىن جەتىك مەڭگەرگەن ادام ەكەن. اسىرەسە تابيعات ءتۇزىلىسى مەن جەر جاعدايىن شايقاس بارىسىندا جاقسى پايدالانا بىلگەن. سونىڭ ىشىندە «جالعان تايساۋ»، «قاقپان باستىرۋ» «قورالاپ سوعۋ»، «شىرعالاۋ»، «مازالاۋ»، «ءۇش توعىس»، «قاشا ۇرىس سالۋ»، «ەكى اشا سوعىسى»، «جۇرە سوعىس»، «جەكپە- جەك سوعىس»، «ۇلكار جارىك سوعىسى»، «وشاق سوعىسى»، «قويان- قولتىق سوعىس»، «اي قورالاندى سوعىس»، «قويان قاشتى جاساۋ»، «شۇبىرتپالى سوعىس»، «الامان سوعىس»، «دودا سوعىس»، «قۇيرىق جەۋ سوعىسى»، «ۇرى سوعىس» قاتارلى قازاقتىڭ بۇرىنعى جاۋىنگەرلىك ونەرىن جاقسى بىلگەن دەيدى كونەكوزدەر.

وسى ورايدا ماشان باتىردىڭ جورىق ىستەرىنە قاتىستى ەل اۋزىندا ساقتالعان كەيبىر كوشپەندىلەردىڭ ەجەلگى سوعىس ونەرىنە قاتىستى اسكەري- تاكتيكالىق ءھام جاۋىنگەرلىك ارەكەتى جايلى ايتار بولساق:

ءتۇتىن سالۋ ءتاسىلى: شەجىرەشى قاحارمان قومان ۇلىنىڭ بىزگە بەرگەن اقپارىندا:

- 1730 -جىلدارى ەسىل بويىندا وتكەن ءبىر رەتكى شايقاستا، - دەيدى.

- ماشان باتىر ءبىر توپ ساربازىمەن جاۋدىڭ قورشاۋىندا قالىپ قويادى. ادامى كوپ قالماقتار از قازاقتى قۇرساۋلاپ قولعا تۇسىرمەك بولادى. وسىنداي قيىن- قىستاۋ كەزدە ماشان باتىر ايلا تاۋىپ، دەرەۋ داريانى بويلاي وسكەن قالىڭ قامىسقا ءورت قويدىرادى دا، از عانا جاساعىن بيىك قاباقتىڭ استىنا جاسىرىپ، ءوزى تورى قاسقا تۇلپارىن ءمىنىپ الىپ جاۋدى وزىنە شىرعالاپ شاقىرادى.

باتىردىڭ استىنداعى اتاقتى تۇلپارىن بىلەتىن قالماقتار ءبىر-بىرىنە ەسە بەرمەي، تۇلپاردى الۋ ءۇشىن جاپا-تارماعاي وڭمەڭدەي ۇمتىلادى. وسى ءساتتى پايدالانعان باتىر جاۋدى شىرعالاپ ماڭ دالاعا قاراي تارتادى. تۇلپارعا قۇنىققان جاۋ باتىردىڭ ىزىنە تۇسكەن كەزدە، جار استىنداعى جاساق داريانى جيەكتەي ىعىپ، قويۋ ءتۇتىندى پايدالانىپ قورشاۋدان قۇتىلادى.

ەرتەڭىندە ۋاعدالاسقان جەرگە جينالعان قازاق قوسىنى قالماقتارعا تۇتقيىلدان قارسى شاۋبىلعا ءوتىپ جاۋدىڭ بەتىن قايتارادى.

اي قورالاۋ ءادىسى: سول سياقتى ماشان باتىردىڭ باسقارۋىمەن تاعى ءبىر توسقاۋىل شايقاستا قازاق قولى ايلالى ءىس قىلىپ، جاۋدى جەڭەدى. اۋىزەكى دەرەكتە ايتىلعانداي، قالىڭ قولدىڭ الدىندا كەلە جاتقان قالماقتىڭ جورتۋىل جاساعىنا توسپادا تۇرعان قازاق ساربازدارى ماشاننىڭ نۇسقاۋىمەن اي قورالاۋ ءتاسىلىن پايدالانىپ، سوققى جاسايدى. ول ءۇشىن ەڭ اۋەلى، جۇيرىك جىلقى مىنگەن تورۋىلشىلار جاۋدىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، مازالايدى دا، بىتىراي قاشادى.

قىسقاسى، جاۋدىڭ جورتۋىل باسى شەرىگىن شىرعالاپ اكەلىپ، جازىق الاڭعا الىپ شىعادى. جازىق جەردە شىرعا بار دەپ كۇدىكتەنبەگەن قالماقتار اڭداۋسىزدا، قورالانعان اي سياقتى ور قازىپ جاسىرىنعان مەرگەندەردىڭ توسقاۋىلىنا تاپ بولادى.

ماشان باتىردىڭ باسقالاردان تاعى ءبىر ارتىقشىلىعى - سوعىس تاسىلىنە جۇيرىك، سۇڭعىلالىعىمەن قاتار، الىستا كەلە جاتقان جاۋدىڭ ءدۇبىرىن تىڭداپ، قانشا شەرىك كەلە جاتقانىن، ولاردىڭ قانشالىق قاشىقتىقتا ەكەنىن اڭعارا الاتىن قاسيەتى بولىپتى. وسى قاسيەتىن بىلەتىن قازاق قولباسشىلارى ونى «ساۋەگەي باتىر» اتاعانى جايلى ايتىلادى.

ونىڭ سىرتىندا ماشان باتىر ەلدىڭ ىشىندە ۇنەمى بولىپ تۇراتىن، جەر داۋى، جەسىر داۋى، باسقا رۋلارمەن ءورىس- قونىس تالاسى سياقتى دۇنيەلەردى ادىلدىگىمەن شەشىپ وتىرعان. شەجىرەشى قاحارمان قومان ۇلىنىڭ جازباسىندا ماشان اتا ەل ىشىندەگى ۇرى- قارى، بۇزاقىلاردى قاتاڭ جازالايتىن، سول سەبەپتى ونى قاراۋىنداعى بارلىق بۇقارا ءقادىر تۇتىپ، باتىردىڭ يگى ىستەرى مەن كەمەل امالىن ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا، مولقى اتانىڭ ۇرپاعى وزدەرىنە التايعا اۋعانعا دەيىن 30 جىل قونىس بولعان قازىرگى اباي وبلىسى جەرىندەگى تاۋدى باتىردىڭ قۇرمەتىنە «ماشان تاۋ» دەپ اتاعانى جايلى ايتادى.

بەكەن قايرات ۇلى

«ەگەمەن قازاقستان»