ورىس حالقى وزدەرىن ەل قىلعان وزبەك حانعا العىس ايتۋى كەرەك - تالاس وماربەكوۆ
مۇنىڭ ءوزى ءبىزدى «وزبەك» ەتنونيمىنىڭ تاريحي تامىرلارىن ىزدەستىرۋگە يتەرمەلەيدى. بۇل ماسەلەدە بالاما پىكىرلەر ورىن الا تۇرسا دا، ءبىز بۇل تاريحي اتاۋدىڭ وزبەك حاننان باستاۋ الاتىندىعى تۋرالى پىكىرلەردى قولدايمىز.
وزبەك حان التىن وردانى بيلەۋشى ايگىلى موڭكە تەمىردىڭ نەمەرەسى بولاتىن. التىن وردا دا حاندىق قۇرعان جىلدارىندا ول، يسلام ءدىنىن وسى مەملەكەتتىڭ مەملەكەتتىك دىنىنە اينالدىردى. ونىڭ بيلىگى تۇسىندا التىن وردا اسكەرلەرى يسلام ءدىنىن رۋحاني تۋ رەتىندە كوتەرىپ، حۋلاگۋ تۇقىمدارىنا قارسى ۇزدىكسىز سوعىستار جۇرگىزىپ، وزدەرىنىڭ حاندارىنىڭ داڭقىن ارتتىردى. سوندىقتان دا التىن وردا جاۋلاۋشىلارى ەندى وزدەرىنىڭ حاندارىنىڭ ەسىمدەرىمەن «وزبەكتەر» اتالدى. مۇنداي اتاۋ التىن وردالىقتاردىڭ وزدەرىنە دە ۇناعانىن ايتپاسقا بولمايدى.
بۇل اتاۋدىڭ ورنىعا تۇسۋىنە ورىستىڭ ەكى مىقتى كنيازدىكتەرى - ماسكەۋدىڭ جانە تۆەردىڭ نوۆگورودقا بيلىك جۇرگىزۋ ءۇشىن قايتا-قايتا ءوزارا جاۋلاسىپ، وزبەكتىڭ تورەلىگىنە جۇگىنۋلەرى دە سەبەپ بولدى.
العاش تۆەر كنيازى ميحايل وزبەك ورداسىنا ارىزدانىپ كەلىپ، وسىندا وزىنە بيلىك بەرەتىن جارلىقتى كۇتىپ، ەكى جىل تۇرىپ قالادى. اقىرى ونى تۆەر كنيازى لاۋازىمىنا بەكىتكەن وزبەك حان قاناعات سەزىمىنە ەلتىگەن ونى ەلىنە قايتارادى. الايدا بۇل كنياز ءوزىنىڭ باستى قارسىلاسى ماسكەۋ كنيازى گەورگيدىڭ ءىس-ارەكەتىن داتتاپ، شاعىمدانعاندى قويمادى. سوندىقتان دا وزبەك سارايعا گەورگيدى شاقىرتتى. ءوز كەزەگىندە گەورگي دە تۆەر كنيازى ميحايلدى ۇزدىكسىز قارالاپ، وزبەكتىڭ توڭىرەگىندەگى بەكتەردى قىمبات سىي-سياپاتتارعا، التىن مەن كۇمىسكە بوكتىرىپ، اقىرىندا ۇلى كنياز مارتەبەسىنە قول جەتكىزدى. ال ميحايلدىڭ مۇنداي مانساپقا ۇمتىلىسىنا تويتارىس بەرىلدى. بۇعان قاتتى اشۋلانعان ول، سارايدان ۆلاديميرگە ورالىپ كەلە جاتقان گەورگي مەن ونى قورعاۋشى وزبەكتىڭ قولباسشىسى قاۋعاديدىڭ الدارىنان قالىڭ اسكەرمەن شىعىپ، ولاردى قورشاپ الدى. ساندارى از بولعاندىقتان ولار امالسىز بەرىلدى. الايدا ءوز ارەكەتىنىڭ سالدارىنان، وزبەكتىڭ قاهارىنان قاۋىپتەنگەن ميحايل قاۋعاديدى مول سىيلىقپەن سارايعا قايتارىپ، ودان وزبەكتىڭ الدىندا ءوزىن اقتاپ الۋدى ءوتىندى.
ماسەلە اسا شيلەنىسىپ كەتكەندىكتەن وزبەك حان ميحايلدى دە، گەورگيدى دە سارايعا شاقىردى جانە قالىپتاسقان جاعدايدى تالداي كەلە، ميحايلدى ءولىم جازاسىنا كەستى. تەكەتىرەستە ماقساتىنا جەتكەن جانە وزبەكتىڭ جارلىعىمەن ورىستارعا ۇلى كنياز بولىپ تاعايىندالعان گەورگي سالتاناتپەن ۆلاديميرگە ورالدى. الايدا ورىستاردىڭ بيلىككە تالاستارى مۇنىمەن دە توقتاي قويمادى. ەندى تەكەتىرەس ۇلى كنياز گەورگي مەن ولگەن ميحايلدىڭ بالالارى اراسىندا ءورشىپ كەتتى. اقىرى، 1325- جىلى ميحايلدىڭ ۇلى دميتري گەورگيدىڭ ۇستىنەن ارىز ايتا كەلدى. ونىڭ دالەلدەرىنە سەنگەن وزبەك حان دميتريدى قايتادان، اكەسىنىڭ ورنىنا تۆەرگە كنياز ەتىپ تاعايىندادى. مۇنىڭ ءوزى ورىستاردىڭ بيلىككە تالاستارىنان ورشىگەن وتقا ماي قۇيعانمەن بىردەي بولدى. سوندىقتان دا ءدال وسى جىلى وزبەك قايتادان ءبىرىن-ءبىرى جويۋدى كوزدەگەن ەكى جاقتى سارايعا شاقىردى. دميتريگە ءىنىسى الەكساندر ىلەسىپ كەلدى. وسىندا، وزبەك حاننىڭ تاعىنىڭ جانىندا وزدەرىنىڭ اكەسىن ولتىرتكەن اتا جاۋلارى گەورگيدى كورگەندە دميتري اشۋعا ەرىك بەردى. ول بۇكىل ەلدىڭ كوزىنشە گەورگي كنيازدى قىلىشىمەن شاۋىپ تاستادى. وزبەك مۇنداي جۇگەنسىزدىكتى كەشىرە العان جوق. دميتريدىڭ ءوزىن دە ءولىم جازاسىنا كەستى. ءبىراق ول ەندى ونىڭ ءىنىسى الەكساندردى تۆەرگە كنياز ەتىپ تاعايىندادى.
ارادا ەكى جىلدان سوڭ، وزبەكتىڭ ادەتتەگى تاپسىرماسىمەن ونىڭ اكىمدەرىنىڭ ءبىرى شاپقال تۆەرگە اتتاندى. تۆەر كنيازى الەكساندر اكەسى مەن اعاسىنىڭ كەگىن قايتارۋ ءۇشىن حالىقتىڭ اراسىندا وزبەك حاننىڭ حريستيانداردى يسلام دىنىنە كۇشپەن كىرگىزۋدى كوزدەپ وتىرعانى تۋرالى جالعان سىبىستى تاراتىپ، يسلامدى قابىلداماعانداردىڭ ولتىرىلەتىندەرىن ايتتى. بۇعان اشۋلانعان تۆەرلىكتەر شاپقالدى شاعىن جاساعىمەن قىرىپ سالدى دا، مۇنىمەن دە شەكتەلمەي، قالاداعى بارلىق مۇسىلمانداردى دا قانعا بوكتىردى. يسلامدى ۇستانعانداردان ەشكىم امان قالمادى. مۇنىڭ بايىبىنا جەتكەن وزبەك حان سارايعا ماسكەۋ كنيازى يۆان كاليتانى شاقىرىپ الىپ، وعان ءوزىنىڭ 50 مىڭ ادامنان تۇراتىن جاساعىن باستاتقىزىپ، تۆەرگە اتتاندىردى. وزبەكتىڭ بۇيرىعى بويىنشا جولدا وعان سۋزدال كنيازى الەكساندر ءوزىنىڭ اسكەرلەرىمەن قوسىلدى.
تۆەر حالقىن قىرىپ سالعان ولار نوۆگورود ارقىلى سارايعا ورالدى. العاش ليتۆاعا قاشىپ كەتكەن تۆەردىڭ ەكىجۇزدى كنيازى الەكساندر اقىرى وزبەكتىڭ الدىنا كەشىرىم سۇراپ كەلدى. وزبەك كەڭدىك جاساپ كەشىرگەنىمەن، ونى يۆان كاليتا كەشىرمەدى. سوندىقتان دا ول 1329- جىلى سارايدا ءولتىرىلدى. وسىدان سوڭ وزبەك حان ماسكەۋ كنيازى يۆان كاليتانى كۇللى ورىس جەرىنە ۇلى كنياز ەتىپ تاعايىنداپ، شىن مانىندە، بىتىراڭقى كنيازدىكتەردى ءبىر ورتالىققا بىرىكتىرۋگە نەگىز قالاپ بەردى. مۇنىڭ ءوزى ساياساتتاعى ەلەۋلى قاتەلىگى بولعانىن كەيىنگى تاريح كورسەتىپ بەردى. تاتار تاريحشىسى ريزاەتدين فاحرەديننىڭ سوزىمەن ايتار بولساق، ءوزارا داۋلاسىپ، قىرقىسقان جانە بيلىككە ۇزدىكسىز تالاسقان مايدا ورىس كنيازدىكتەرىنىڭ باسىن قوسىپ، ولاردىڭ ورتاسىندا ماسكەۋ كنيازدىگىن، ونىڭ بيلەۋشىسى يۆان كاليتانى كوتەرمەلەپ، قالعاندارىن وسى كنيازدىككە باعىنۋعا ەرىكسىز ماجبۇرلەگەن وزبەك حان ءوزىنىڭ وسى ارەكەتىمەن التىن وردانىڭ تامىرىنا بالتا شاۋىپ، ورىس حالقىنىڭ ءبىر ورتالىققا نەگىزدەلگەن مەملەكەتىن قۇرۋ ءىسىن جەدەلدەتىپ جاتقانىن اڭعارا المادى. بۇگىنگى كۇنى ۇلى پەتردى دارىپتەيتىن ورىس حالقى - وزدەرىن وسىلايشا، شىن مانىندە، ەل قىلعان وزبەك حانعا العىس ايتۋدىڭ ورنىنا ونى باسقىنشى رەتىندە تاريحتارىندا قارالاپ جازۋدى توقتاتپاي وتىر.
وزبەك ءوزى مۇسىلماندىقتى بەرىك ۇستانعاندىقتان كەزىندە سۇلتان ءاز-زاهير بەيبارىس پەن بەرەكە حاننىڭ تۇسىندا جاندانىپ، كەيىننەن جالعاسىن تاپقان مىسىر ەلىمەن قارىم-قاتىناستاردى نىعايتۋعا باسا كوڭىل ءبولدى. ول العاشقى ەلشىلىكتى 1314- جىلى اتتاندىرىپ، وندا قۇدا-جەكجاتتىق قاتىناستى نىعايتۋ ماقساتىمەن سۇيەك جاڭعىرتىپ، ءوزارا قۇدالاسۋدى ۇسىندى. زەرتتەۋشى باتىرشا ۇلى باقىتتىنىڭ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، 1340- جىلعا دەيىن ەكى ەلدىڭ اراسىندا بارلىعى 18 ەلشىلىك قاتىناپ، ولاردىڭ 11 وزبەك حاننىڭ تاراپىنان اتتاندىرىلعان ەكەن. وزبەك مىسىر سۇلتانى ان-ناسىر يبن قالاۋىنعا التىن وردانى وزىنەن بۇرىن بيلەگەن توقتاي حاننىڭ قىزىنا ۇيلەنۋدى ۇسىنىپ، ارادا ءبىراز جىلدان سوڭ، 1319- جىلى كەلىن قىمبات سىي-سيياپاتتارمەن، 60 كۇڭىمەن جانە 3000 ماملۇكتەرىمەن مىسىرعا كەلىپ جەتەدى. الايدا قۇدالاسۋ ءبىرجاقتى سيپات الىپ، وزبەك حاننىڭ ەلشىلەرىنىڭ مىسىرعا 27000 التىن دينار اقشانى قالىڭ مال رەتىندە الىپ بارعاندارىنا قاراماستان، مىسىر سۇلتانى ءوزىنىڭ قىزدارىنىڭ ءالى جاس ەكەندىگىن ايتىپ، وزبەك حانمەن قۇدالاسۋعا اسىعا قويماعان.
سونداي-اق وزبەك حاننىڭ يراك جەرىندەگى ەلحان مەملەكەتىنىڭ سۇلتانى ءابۋ سايدقا قارسى سوعىسۋ تۋرالى ۇسىنىسى دا مىسىر سۇلتانى ان-ناسىر يبن قالاۋىننىڭ تاراپىنان قولداۋ تابا قويمادى. دەگەنمەن دە وزبەك كورەگەن مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندە كەزىندە قىپشاق دالاسىنان كەتكەن مىسىردى بيلەۋشى ماملۇك سۇلتاندارىمەن قارىم-قاتىناستاردى نىعايتا تۇسۋگە بارىنشا كۇش سالدى. ونىڭ وسى باعىتىن بالاسى جانىبەك جالعاستىرىپ، 1342- جانە 1356- جىلدارى سۇلتان ان-ناسىر قالاۋىننىڭ بالاسى يماد اد-دين يسمايلعا ەكى ەلشىلىك اتتاندىردى. بۇل ديپلوماتيالىق ءداستۇردى كەيىننەن التىن وردا تاعىنا وتىرعان توقتامىس حان دا جالعاستىردى.
مەملەكەتتىڭ ىشكى جاعدايىنا توقتالار بولساق، يسلام ءدىنىنىڭ، ونىڭ ىشىندە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ نانىم-سەنىمدەرىنە بەيىمدەلگەن ياساۋي جولىنىڭ ىقپالىنىڭ كۇشەيۋىنە بايلانىستى ەل باسقارۋ ىسىنە اۋليەلەر مەن قوجالار بەلسەندى ارالاسىپ، ولاردىڭ قۇقىعى ەل بيلەۋشى تورەلەر قۇقىعىمەن تەڭەستىرىلىپ، قىپشاق دالاسىندا جاڭا رۋلىق-تايپالىق قۇرىلىمداردى ومىرگە اكەلدى. ال مۇنىڭ ءوزى التىن وردا ايماعىندا اراب مادەنيەتىنىڭ تارالا تۇسۋىنە ۇلكەن مۇمكىندىكتەر جاسادى. مۇنداي رۋحاني ۇردىستەردىڭ وزبەك ۇلىسىنا قالاي كۇشتى ىقپالدار جاساعانىن وزبەك حاننىڭ ءوزىنىڭ جەكە يمامى بۋرحان ءال-ديننىڭ 1319- جىلى كايىرعا ەلشىلىك قۇرامىمەن بارىپ، سوندا مەككەگە بارىپ قاجىلىق جاساۋ ماقساتىمەن قالىپ قويۋىنان دا بايقاۋعا بولادى. ەگەر بۇرىن مەملەكەتتىك ساياساتتا ەدىل بۇلعارلارى، ەجەلگى حازارلار ۇرپاقتارى، سلاۆياندار مەن ارمياندار ەداۋىر ىقپالدى بولسا، بىرتە-بىرتە التىن وردانىڭ شىعىس بولىگى اق وردادا جوشى ۇرپاقتارىنىڭ ساياسي ساحنادا تۇلعالانا تۇسۋلەرى جانە وزبەك ۇلىسىندا قىپشاقتان، قوڭىراتتان، كەرەيدەن، ادايدان، ارعىننان، ۋاقتان، نايماننان، قاڭلىدان شىققان تاريحي تۇلعالاردىڭ بەدەلىن كوتەرە ءتۇستى. دەگەنمەن دە بۇلاردىڭ ءبارى ساياسي تۇرعىدان تورەلەرگە، ال رۋحاني تۇرعىدان قوجالارعا تاۋەلدى جاعدايدا بولدى. ەندى جاڭا رۋلىق تايپالىق قۇرىلىمداردى ۇيىستىرۋ جانە توپتاستىرۋ ىسىمەن وسى اۋلەتتەردەن شىققاندار بەلسەندى تۇردە اينالىستى. مۇنىڭ ءوزى وزبەك ۇلىسىندا ءدىني ۇستانىمدى باسشىلىققا العان جاڭا ەتنيكالىق قۇرىلىمداردى ومىرگە كەلتىردى.
وسىلايشا، قىپشاق تىلدەس جاڭا تايپالىق وداقتاردىڭ بىرلەستىكتەرىنىڭ نىعايا تۇسۋلەرى بولاشاق قازاق، وزبەك، نوعاي، تاتار، باشقۇرت، قاراقالپاق سياقتى حالىقتاردىڭ قالىپتاسۋ ۇدەرىسىن تەزدەتە ءتۇستى. ءارتۇرلى ۇلت بولۋ جولىن تاڭداعان ولار، وزبەك حاننان قالعان ۇلى رۋحاني مۇرانى مۇسىلماندىقتىڭ ءابۋ حانيفا مازحابى اياسىندا وزدەرىنىڭ ورتاق سەنىم تۋىستىعىنان ءبارىبىر قول ۇزبەي، مۇنداي قاسيەتتى تۇتاستىقتى سانداعان عاسىرلار بويى ساقتاپ قالدى.
تالاس وماربەكوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
دەرەككوز: «انا ءتىلى» گازەتى. 2011-جىل