قازاق ءتىلىنىڭ قوعامداعى ىقپالىن زەرتتەپ جۇرگەن شوتلانديالىق تارا مەتيۋس
ءتول مادەنيەتىمىز بەن تىلىمىزگە قىزىعاتىن ولاردىڭ ءبىرازىنىڭ ءبىزدىڭ ەلدە ءتىپتى جىلعا جۋىق زەرتتەۋ جۇرگىزگەنى تۋرالى بۇعان دەيىن گازەتىمىزدە جازعان بولاتىنبىز. بۇل جولى جاس عالىم تارا مەتيۋستىڭ الەۋمەتتىك جەلىلەردە جۇمىس ورىندارىنداعى قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسى تۋرالى ساۋالناما جۇرگىزىپ جاتقانىن بايقاپ قالدىق. شوتلانديادا تۋىپ- وسكەن ول بۇل تىڭ تاقىرىپتى تاڭداۋعا بىرنەشە سەبەپ بولعانىن ايتادى. زەرتتەۋ جۇمىسىنا بەل شەشە كىرىسكەن ءارى قولى قالت ەتكەندە الماتى مەكتەپتەرىنىڭ بىرىندە تەگىن ساباق بەرەتىن تاراعا حابارلاسىپ، اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
- الەۋمەتتىك جەلىلەردەن قازاق ءتىلىنىڭ جۇمىس ورىندارداعى قولدانىسى تۋرالى ساۋالناما جۇرگىزىپ جاتقانىڭىزدى كوزىمىز شالىپ قالدى. قازاقستانعا ارنايى كەلىپ زەرتتەۋ جۇرگىزىپ ءجۇرسىز بە؟ الدە وسىندا وقيسىز با؟ جالپى، قاي ەلدەن بولاسىز؟
- مەن - شوتلانديا ەلىنىڭ پەرزەنتىمىن. ناقتىراق ايتسام، ونداعى داندي قالاسىندا تۋىپ-ءوستىم. كەيىن ەدينبۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە قىتاي ءتىلى جانە لينگۆيستيكا ماماندىعى بويىنشا جوعارى ءبىلىم الدىم. سول ارالىقتا قىتايدا ءبىر جىلداي تۇرىپ كەلدىم. سوسىن شوتلانديانىڭ تۋريزم يندۋسترياسىندا ءبىراز ۋاقىت جۇمىس ىستەدىم. سودان سوڭ الەمدى تانيىن ءارى ءوزىم دە جەتىلە تۇسەيىن دەگەن ماقساتپەن گرۋزيا ەلىنە جۇمىسقا بارىپ، وندا اعىلشىن ءتىلى پانىنەن ساباق بەردىم. بۇل مەن ءۇشىن قىزىق تا قاجەت تاجىريبە بولدى. ودان كەيىن جۇمىسىمدى ازەربايجان ەلىندە جالعاستىردىم. سوسىن شوتلاندياعا قايتا ورالىپ، ماگيستراتۋرادا ءبىلىمىمدى ۇشتاي تۇسكەندى ءجون كوردىم. ءسويتىپ، Erasmus Mundus باعدارلاماسى ورتالىق جانە شىعىس ەۋروپا، رەسەي جانە ەۋرازيا زەرتتەۋلەرى ماماندىعى بويىنشا وقۋعا ءتۇستىم. باعدارلاما ەرەجەسىنە سايكەس، ءبىرىنشى سەمەستردى ەستونيانىڭ تارتۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىسام، ەكىنشى سەمەستردى شوتلانديانىڭ گلازگو ۋنيۆەرسيتەتىندە جالعاستىردىم. ماگيسترانتتارعا كەلەسى جىلدى تاعى باسقا ەلدە وقۋعا مۇمكىندىك بەرىلەدى. سول كەزدە بىرەۋلەرى پولشاعا، ەندى بىرەۋى ۋكرايناعا بارىپ وقۋدى قۇپ ساناسا، مەن قازاقستاندى تاڭدادىم. قازاقستاندا، سونىڭ ىشىندە الماتىدا تۇرىپ جاتقانىما جۋىردا ەكى جىل بولادى. الەمدى جايلاعان پاندەمياعا بايلانىستى زەرتتەۋ جۇمىستارى ۇزاققا سوزىلىپ كەتتى. دەگەنمەن پروتسەستىڭ وسىنشالىق ۇزارىپ، ناتيجەسىندە وسىندا ۇزاق ۋاقىتقا قالعانىما قۋانىشتىمىن.
- دەمەك، كوپ شەتەلدىك قىزىعاتىن الماتى سىزگە دە ۇناعان بولىپ تۇر عوي…
- البەتتە! الماتىدا تۇرۋ وڭاي ەكەن. وسىعان تاڭعالدىم. بۇعان دەيىن ايتقانىمداي، وقۋ، جۇمىس بارىسىمەن بىرنەشە ەلدە تۇردىم. دەسە دە، الماتىدا ءوز ۇيىمدە جۇرگەندەي سەزىنەمىن. مۇندا مىناداي بالانس بايقالادى: الماتىدا زاماناۋي ۇلگىدەگى مەيرامحانا مەن دۇڭگىرشەك كوپ. سويتە تۇرا، ءداستۇرلى نارسەلەر دە جەتەرلىك. جەرگىلىكتى مادەنيەتتەن حابار بەرەتىن دۇنيەلەردى اڭعارۋعا بولادى. مۇندا وسى ەكەۋى ارالاس، مەن وسىعان تاڭ-تاماشا بولدىم. سوندىقتان دا ماعان وسىندا تۇرعان ۇنايدى. الماتىدان بولەك، الماتى وبلىسىنىڭ توڭىرەگىنە كوپ ساياحات جاسادىم. سونىمەن قاتار، اقتاۋ قالاسىنا باردىم. وزبەكستانعا بارا جاتقان كەزدە شىمكەنتتە جارتى كۇن بولدىم. استاناعا ەكى رەت باردىم. باس قالانىڭ كوزدىڭ جاۋىن الاتىن اسەم عيماراتتارى ۇنادى. ول قالاعا تۋريست رەتىندە بارعان دۇرىس سەكىلدى. ال ءبىراق وندا ۇزاق ۋاقىت تۇرا المايتىن سياقتىمىن (كۇلىپ). ماعان الماتىدا تۇرعان كوبىرەك ۇنايدى. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، شوتلانديادا دا تاۋ كوپ، قاراساڭ كوزىڭ تويمايتىن ادەمى جەرلەر دە جەتەرلىك. ءبىراق جەكە كولىگىڭ جوق بولسا، ول جەرلەرگە جەتۋ قيىن. ال الماتىدا ۇنايتىنى، تاۋ ەتەگىنە دەيىن، ءتىپتى تاۋ شاڭعى كۋرورتىنا دەي اۆتوبۋسقا ءمىنىپ بارا الاسىڭ. ءارى ول جولدى جارتى ساعات نەمەسە 40 مينۋت قانا جۇرەسىڭ. وتە وڭاي.
ال شوتلانديادا ەگەر كولىك جۇرگىزە الماساڭ، تابيعاتتى زەرتتەۋ قيىنعا سوعادى. دەگەنمەن الماتىداعى جول كەپتەلىسى مەن اۋانىڭ لاستانۋى الاڭداتادى. كوپ تانىسىم، اسىرەسە شەتەلدىكتەرمەن الماتى تۋرالى اڭگىمەلەسە قالساق، مۇنى باسا ايتادى. ەگەر قالاداعى كولىك قوزعالىسى دۇرىس رەتتەلىپ، اۋانى لاستايتىن زياندى زاتتار ازايسا، الماتى - ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن تاماشا ورىن.
- سۇرايىن دەگەنىم، ماگيسترلىك ديسسەرتاتسياڭىزدىڭ تاقىرىبى تەك قازاق تىلىمەن بايلانىستى ما؟ الدە تۇركى تىلدەر توبىنا كىرەتىن بارلىق ءتىلدىڭ قولدانىسىن ءجىتى زەردەلەپ ءجۇرسىز بە؟
- ديسسەرتاتسيامنىڭ تاقىرىبى - قازاقستانداعى ءتىل ساياساتى، تىلگە دەگەن كوزقاراس جانە ءتىلدىڭ جۇمىسقا تۇرۋدا جانە جۇمىس ورىندارىندا قولدانىلۋى اراسىنداعى بايلانىس. بايقاعانىڭىزداي، جۇمىسىم ءتىلدى زەرتتەۋگە بايلانىستى بولعاندىقتان، مەنى قازاق ءتىلىنىڭ، سونداي-اق ورىس ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسى قىزىقتىردى. كوپشىلىكتىڭ قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە نە تۇرتكى نەمەسە نە كەدەرگى بولعانىن بىلگىم كەلەدى. تىلدەن بولەك، مۇندا يسلامنىڭ تارالۋى، سونداي-اق ونىڭ باسقا دىندەردەن ايىرماشىلىعى قىزىقتىرادى. ال ءبىراق مەنى نەگىزىنەن جۇمىس ورىندارداعى، بيزنەستەگى جانە جۇمىسقا تۇرۋ كەزىندە ءتىلدىڭ قولدانىلۋىن زەرتتەپ ءجۇرمىن.
ورىسشا عانا سويلەيتىن ەتنيكالىق ورىستاردىڭ قازاق تىلىنە دەگەن كوزقاراسى، سونداي-اق قازاق تىلىندە سويلەي الماسا جۇمىس تابۋ قانشالىقتى قيىن ەكەنىن زەرتتەپ-بىلگىم كەلەدى. مۇندا جاقسى جۇمىسقا ورنالاسۋ ءۇشىن ورىس ءتىلىن ءبىلۋىڭ كەرەك ەكەنى ايدان انىق. دەي تۇرعانمەن قازىر قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قولدانۋ اياسى كەڭەيدى، ماڭىزى ارتا ءتۇستى. ازاماتتاردىڭ كوزقاراسى وڭ باعىتقا وزگەردى. قازىر قازاق ءتىلى ۇلكەن سۇرانىسقا يە. سەرۆيستەر مەن ونىمدەر ازىرلەۋدە دە قازاق تىلىنە باسىمدىق بەرىلەتىنى بايقالادى. دەگەنمەن كەي مەيرامحانالاردا…
- ءيا، بىزدە مەيرامحانالار مەن كافەلەردە اس ءمازىرىنىڭ قازاقشا جازىلمايتىنىنا بايلانىستى داۋ ءالى تىنشىماي تۇر.
- مەن دە وسىنى بايقادىم. الماتى مەكتەپتەرىنىڭ بىرىندە ۆولونتەر بولىپ جۇمىس ىستەيمىن. وندا وقۋشىلارعا اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتەتىن مامانعا كومەكتەسەمىن. وقۋشىلار ءوزارا قازاقشا كوپ سويلەسەدى. كۇنى بويى مەكتەپتە قازاقشانى كوپ ەستيمىن، سوسىن كافەلەر مەن باسقا ورىندارعا بارسام، قازاقشانى مەكتەپتەگىدەي كوپ ەستىمەيمىن. ءبىراق كەيىنگى كەزدە مەن بارعان مەكەمەنىڭ ءبىرازى الدىڭا قازاق تىلىندە ازىرلەنگەن ءمازىردى الىپ كەلەتىن بولدى. ارينە، ءالى از، ءبىراق وزگەرىس بار. سوسىن جۋىردا قازاقستانعا بەلگىلى بانكتىڭ تەرمينالىن قولدانعان كەزدە ءبىر بايقاعانىم، بۇعان دەيىن وندا باستى ءتىل رەتىندە ورىس ءتىلى تۇراتىن، ال قازىر باتىرمانى باسساڭ، بىردەن قازاق تىلىندەگى نۇسقاۋلىقتار شىعادى. سونداي-اق بۇرىن كوپشىلىك مەنىمەن ورىسشا كوپ سويلەسەتىن-دى. اكسەنت بار ەكەنىن بايقاعان سوڭ مەنىمەن اعىلشىنشا سويلەسەتىن بولدى.
قازىر جاستار ورىسشادان گورى اعىلشىنشا سويلەۋگە كوپ قىزىعۋشىلىق تانىتادى. ءارى قازاقشانى بارىنەن بيىك قويادى. مۇنداي قارقىنمەن الداعى ون جىلدا ءبارى باسقاشا بولادى دەپ ويلايمىن.
- «مەكتەپتە ۆولونتەرمىن» دەيسىز بە؟ سوندا ءسىز مەكتەپتە تەگىن ساباق بەرەسىز بە؟
- ءيا، قول بوس كەزدە كومەكتەسەمىن. اعىلشىنشا ايتسام، بۇل - first-hand experience. بىرىنشىدەن، ماعان مۇنىڭ پايداسى زور. مىسالى، گرۋزيادا ساباق بەرۋىم ول ەلدىڭ مادەنيەتىنە جاقىن بولۋعا كوپ كومەكتەستى. وسىنداعى مامانداردىڭ كوبىمەن ارالاسامىن. ولار مەنىڭ قۋانا-قۋانا كومەكتەسكەنىمە وتە ريزا بولادى. مەن دە ولاردان كومەك سۇرايمىن. قازىر قازاق ءتىلىنىڭ جۇمىس ورىنداردا جانە جۇمىس بەرۋدەگى قولدانىسىنا بايلانىستى ساۋالنامانى تاراتۋدى دوستارىما، ۋنيۆەرسيتەت وكىلدەرىنە ايتىپ ءجۇرمىن. نەگىزى، مەن ساۋالنامانى ءبىر اپتا بۇرىن عانا باستاعانمىن. ونى ءبىر اي بويى جۇرگىزۋىم كەرەك. سودان سوڭ بۇل تاقىرىپقا قىزىعاتىن مامانداردان سۇحبات الامىن. قازىر سۇحباتقا بەرۋگە كەلىسكەن ماماندار جەتەرلىك. جالپىلاما ايتسام، ساۋالناما جۇرگىزۋ كەزىندە 80-100 رەسپوندەنتتەن جاۋاپ الۋىم قاجەت جانە 5-10 ادامنان سۇحبات الۋ جوسپاردا بار. دەگەنمەن مەن ءالى ءبىرىنشى كەزەڭدەمىن. بۇل - تەك باستاماسى. ناتيجەسى تۋرالى ءسوز ەتۋ ءالى ەرتە.
- سىزگە دەيىن بۇل تاقىرىپ توڭىرەگىندە زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن باسقا عالىمدار بار ما ەكەن؟ سونى بىلە الدىڭىز با؟
- كيمەپ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سوتسيالينگۆيست- عالىمى جۇلدىز سماعۇلوۆا قازاقستاندا وتباسى اياسى مەن مەكتەپتەگى ءتىلدىڭ قولدانىلۋى تۋرالى جەكە زەرتتەۋ جۇگىزىپ، ءجىتى زەردەلەگەن ەكەن. ءبىراق ءتىلدىڭ جۇمىس ورىندارىنداعى جانە جۇمىسقا تۇرۋ كەزىندە قولدانىلۋىن بۇعان دەيىن ەشكىم تەرەڭ زەرتتەمەگەن. جۇلدىزدىڭ زەرتتەۋىندە بۇل تۋرالى ءسوز ەتىلەدى، ءبىراق وعان باسىمدىق بەرمەگەن.
- ال ءسىز زەرتتەۋ نىسانى رەتىندە نەلىكتەن قازاقستاندى تاڭدادىڭىز؟
- ەڭ الدىمەن ماعان تۇركى حالىقتارىنىڭ تىلدەرى ۇنايدى. ولاردىڭ گرامماتيكاسى وتە قىزىق قۇراستىرىلعان. قازاق ءتىلىن بىلسەڭ، قالعان تۇرىك تىلدەر توبىنا كىرەتىن تىلدەردى تۇسىنە الاسىڭ. ۇقساستىق كوپ. قازاق ءتىلى ەڭ كوپ تارالعان تىلدەر قاتارىنا جاتپاسا دا، ول «شاعىن» ءتىل ەمەس. كوركەم ءتىل. مەن ول ءتىلدى زەرتتەۋ ارقىلى ءتىل مادەنيەتىن ءارى ول ارقىلى ادامداردىڭ قالاي جاقىن ارالاساتىنىن تۇسىنگىم كەلدى.
سول كەزدە عانا مەملەكەت تۋرالى تولىق تۇسىنىك قالىپتاستىرا الاسىڭ. مىسالى، گرۋزيادا تۇرعاندا گرۋزين ءتىلىن شامالى بىلەتىن ەدىم. ول تىلدە از سويلەسەم دە، ادامدار جىلى شىراي تانىتىپ، مەيىرىمىن توكتى. قازاقشا سويلەسەم، مەندە ءبىراز مۇمكىندىك بولادى دەپ ويلادىم. زەرتتەۋ جۇمىسىما قاجەت پروتسەستەردى قوسپاعاندا، ەل ءىشىن ساياحاتتاۋعا، دوستار تابۋعا كومەكتەسەدى. نەگىزى، قازاق تىلىنە قىزىعۋىمنىڭ سەبەبى كوپ. ايتپاقشى، ماعان قازاقشا پوپ مۋزىكا ۇنايدى. وتە ادەمى ەستىلەدى. ماعان بارىنەن بۇرىن Ninety One توبىنىڭ شىعارماشىلىعى ۇنايدى. سوسىن «الماتىدا جوق-جوق! استانادا جوق-جوق!» دەپ ايتاتىن ءانشى قىزدىڭ ەسىمى كىم ەدى؟
- ەركە ەسماحان.
- ءيا، ەركە ەسماحان. ونىڭ اندەرى ۇنايدى. ەركەنىڭ ەسىمىن ۇنەمى ۇمىتىپ قالا بەرەمىن (كۇلىپ).
- ايتۋىڭىزعا قاراعاندا، ءسىز ورىس جانە قازاق ءتىلىن بىلەسىز. سولاي عوي؟
- قازاق تىلىنەن ەكى اي ينتەنسيۆتى ونلاين كۋرس وقىعان ەدىم. وكىنىشكە قاراي، ونى ارى قاراي دامىتا المادىم. زەرتتەۋ جۇمىسىما بايلانىستى ورىس ءتىلىن ءبىرىنشى وقۋىم كەرەك بولدى. ءبىراق قازىر ديسسەرتاتسيا جازۋ ماسەلەسى باستى نازاردا تۇرعاندىقتان، ۋاقىتىم از، جۇمىسىم كوپ. سوندىقتان ەكى ءتىلدى تولىق مەڭگەرۋگە جەتكىلىكتى ۋاقىت بولە الماي ءجۇرمىن. دەگەنمەن الداعى ۋاقىتتا ەكى ءتىلدى دە جەتىلدىرگىم كەلەدى.
- ءبىر قاراعاندا ءتىلدىڭ قولدانىلۋى قارابايىر تاقىرىپ سەكىلدى كورىنەدى. ءبىراق تۇبىنە ءۇڭىلىپ، تەرەڭدەي تۇسسەڭ، ونىڭ قىر-سىرىنا قانىعىپ، تامسانا تۇسەسىڭ.
- سوندىقتان دا مەن وسى تاقىرىپقا قىزىقتىم. ادامدار تىلدەردىڭ كوپ نارسەمەن بايلانىستى ەكەنىن، قوعامنىڭ كوپ اسپەكتىسىنە ىقپالى بار ەكەنىن، ءتۇرلى ورتاداعى جويقىن كۇشكە يە ەكەنىن جەتە تۇسىنە بەرمەيدى. ءارى-بەرىدەن سوڭ بۇل ادامنىڭ بىرەگەيلىگىنىڭ ءبىر بولىگى ەمەس پە؟! ءتىلدى زەرتتەۋ - وتە قىزىق پروتسەسس. سول ءۇشىن ءدال قازاقستانعا كەلگەنىمە قۋانامىن. قازاقستاندا تۇرۋ مەن ءۇشىن وتە جاقسى تاجىريبە بولدى. بۇل - مەن تۇرىپ جاتقان بەسىنشى ەل. ماعان قازاقستاندا تۇرعان بارىنەن دە ۇنادى. ءارى مەن مۇندا ۇزاق ۋاقىتقا تۇراقتادىم. باسقا ەلدەردە كەمى التى ايعا جۋىق تۇرسام، مۇندا تۇرىپ جاتقانىما ەكى جىلعا جۋىقتادى. ءالى جارتى جىل تۇرامىن. سوسىن شوتلاندياعا قايتىپ، جاساعان زەرتتەۋىمنىڭ تۇگەلىن سوندا پىسىقتايمىن. دەگەنمەن مامىر ايىنا دەيىن قازاقستاندا بولاتىنىم كوڭىل قۋانتادى. قولىم بوساعان كەزدە تاۋعا كوپ بارامىن. قازاقستاننىڭ ءىشىن، بالكىم ورتالىق ازيا ەلدەرىن ارالايتىن شىعارمىن.
- الماتىدا تۇرعان ەكى جىل ىشىندە شوتلاندتار مەن قازاقتار اراسىندا الدەبىر ۇقساستىق بارىن بايقادىڭىز با؟
- وتە جاقسى سۇراق (ويلانىپ). ءبىز – ۇلى بريتانيانىڭ ءبىر بولىگىمىز. بريتاندىق مادەنيەتتى ۇستانامىز. اعىلشىن تىلىندە سويلەسەمىز. ءبىراق ءبىزدىڭ دە ءوز مادەنيەتىمىز بار. ەل ىشىندە شوتلاند ءتىلى دە كەڭىنەن قولدانىلادى. سويتە تۇرا، ءبىز - ۇلكەن مادەنيەتتىڭ بولىگىمىز. قازاق جانە ورىس مادەنيەتى دەپ ۇلكەن ۇقساستىق جاساعىم كەلمەيدى، ءبىراق سىزدەردە ورىس ءتىلىنىڭ قولدانىسى كەڭىنەن تارالعان سوڭ سول ورتانىڭ وزىندىك مادەنيەتى بار، سوسىن قازاق مادەنيەتى جانە بار. بۇل - ءبىر-بىرىمەن بىتە قايناسىپ جاتقان ەكى مادەنيەت. وسى تۇرعىدان العاندا شوتلانديامەن ۇقساستىق بايقايمىن. سوسىن، البەتتە ادامداردىڭ مىنەزى دە ۇقساس كەلەدى. قازاقتار دا شوتلاندتار سەكىلدى اق پەيىلدى، مەيىرىمدى، ىزگى نيەت تانىتۋدان جالىقپايدى.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان
ءاليا تىلەۋجان قىزى
turkystan.kz