الاش ءھام ازاتتىق يدەيا

استانا. قازاقپارات - الاشتى تانۋ - مۇرات، الاشتىق تانىمعا جەتۋ - پارىز. «الاش قوزعالىسى» توقسان جىلدا، ياكي بولماسا ءجۇز جىلدا عانا ءبىر ايتىلاتىن ناۋقاندىق شارا ەمەس.

قازاق قايراتكەرلەرى جايلى اي، ءتىپتى اپتا سايىن ايتىلۋى قاجەت. ويتكەنى «الاش» - ۇلت بارومەترى. الاش الەمىنىڭ ايتىلعانىنان اشىلماعان سىرى ءالى كوپ. ءبىز تومەندەگى ماتەريالدى سول ماقسات جولىندا ارنايى جاريالاپ وتىرمىز.

XX عاسىر قازاق حالقى ءۇشىن ەڭ قانقاساپ عاسىر رەتىندە تاريح پاراعىندا قالدى. مەشىن جىلعى دالانى اقسوڭكە سۇيەككە تولتىرعان گەنوتسيت، 1938 جىلعى رەپرەسسيا (XX عاسىردىڭ وزگە دە قاسىرەتتەرىن جىپكە تىزبەگەندە وسى قوس تراگەديانىڭ ءوزى) ءبىر ۇلتتى تۇبىرىمەن تىپ- تيپىل ەتۋگە جەتكىلىكتى فاكتورلار ەدى.

ءبىز وسى ورايدا 1938 -جىلعى رەپرەسسيا توڭىرەگىندە ءسوز ساباقتاپ كورمەكپىز. ۇلت كوسەمىنەن اۋىل مۇعالىمىنە دەيىنگى ارالىقتى قامتىعان «كوكجوتەل» ناۋقان شىندىعىندا حالقىمىزدىڭ تەگىنە، ياعني رۋحاني گەنولوگياسىنا سىلتەنگەن بالتا بولاتىن. بۇل قاسىرەت قازاق حالقىنىڭ قايماعىن سيىرىپ، قانىن بۇزدى. تۇتاس ءبىر تەكتى بۋىن جەر قويناۋىنا ساپار شەكتى. ناتيجەسىندە «جابىدان تۇلپار، جاپالاقتان سۇڭقار» شىققان زامان بولدى.

سودان بولار كەمەل زيالىعا اۋاداي ءزارۋ «كوپ شۋىلداق» ءالى كۇنگە اداسۋمەن ءجۇر. ءبىز بۇل ارادا «اداسۋ» ءسوزىن جايدان- جاي قولدانىپ وتىرعانىمىز جوق. قازاق مەملەكەتىن تۋرالىققا ءھام تولىققاندى ۇلت بولۋعا جەتەتەلەيتىن جالعىز- اق جول، ول «الاشتىڭ» جولى. «الاش» - اقيقات پەن بوستاندىق جولى. ءبىز «الاشتى» جەتە تانىعاندا عانا ازات ساناعا قول جەتكىزەتىن بولامىز. «الاش» پەن ازات سينونيم، ياعني ءبىر ءسوز. وسىنى بىلمەيىنشە بىزگە تاۋەلسىزدىك پەن ەركىندىكتىڭ، بوستاندىق پەن ازاتتىقتىڭ قادىرىنە جەتۋ قيىن.

ەڭ وكىنىشتىسى، «الاش» تانىمى الاشتانۋشىلار ءۇشىن عانا قاجەت سەكىلدى بولىپ بارادى. انىعىندا «الاش» بىزدەن گورى بيلىكتەگى شەنەۋنىكتەرگە ءبىر تابان جاقىن بولۋى ءتيىس. نەگە دەسەڭىز، ولار ەل باسقارىپ، ءدۇيىم جاميعاتتىڭ تاعدىرىن شەشىپ وتىر. حالىقتىڭ بولاشاعى مەن كەلەشەگى سولارعا تىكەلەي قاتىستى. ولاي بولسا ءار لاۋازىم يەسىنە «الاش» مۇراتىن تانۋ ءسوزسىز مىندەتتەلۋى كەرەك. سەبەبى، حالقىڭدى قالايشا ءسۇيىپ، قايتىپ قىزمەت ەتۋدى ۇيرەتەتىن سارا جول دا وسى الاشتىڭ جولى. جان -جاعىڭنان جاۋ انتالاعان مىناداي ۇرىمتال كەزەڭدە ازاتتىقتىڭ نە ەكەندىگىن بىلمەيتىن لاۋازىم يەسى قازاق قوعامى ءۇشىن ەڭ قاۋىپتى ادام ەكەندىگىن ۇدايى جادىمىزدان شىعارماعانىمىز ابزال. ال بۇگىندە الاش جولىن مۇرات تۇتقان بيلىك يەلەرى بار ما؟ بار بولسا، ءبىز بيلىكتە جۇرگەن مىڭداپ سانالاتىن شەنەۋنىكتەردىڭ ءبىرىنىڭ اۋىزىنان «احاڭ (احمەت) ءبۇي دەپتى، جاقاڭ ء(مىرجاقىپ) ءسۇي دەگەن ەكەن» دەگەن سەكىلدى ءبىر اۋىز ءسوزدى نە سەبەپتەن ەستي الاماي كەلەمىز؟ الدە ولار ءۇشىن الاش ارىستارىنىڭ ەشقانداي قۇنى جوق پا؟

مۇنى نە ءۇشىن ايتىپ وتىر دەيسىز عوي؟! وسى وتكەن جىلعى «الاش قوزعالىسىنىڭ» 90 جىلدىعىنان جوعارىداعى كەلەڭسىزدىكتەردى كوزىمىزبەن كورگەنىمىز ءۇشىن ايتىپ وتىرمىز. ەكى كۇن بويى ەلوردادا وتكەن «الاش قوزعالىسىنا» قاتىستى حالىقارالىق كونفەرەنتسيا مەن مەرەكەلىك شارالاردىڭ ىشىنەن بىردە ءبىر مينيستر مەن دەپۋتاتتىڭ توبەسىن كورە المادىق. بۇل ەلدىگىمىزگە، قالا بەردى قازاقى نامىسىمىزعا سىن ەمەس پە؟! اتالعان وسى كەلەڭسىزدىكتەر بىزدەردىڭ الاش مۇراتى مەن ازاتتىق يدەيانى جەتە بىلمەيتىندىگىمىزدى، «الاش» دەسە ات تونىمىزدى الا قاشاتىن قۇلدىق پسيحولوگيادان ءالى كۇنگە دەيىن ارىلا الماي كەلە جاتقانىمىزدى كورسەتەدى.

ءسوز جوق، بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان - «الاش اۆتونومياسىنىڭ» زاڭدى مۇراگەرى. «الاشتىڭ بالاسى بۇل جولى ەل بولماسا، جاقىن ارادا ءوز تىزگىنى وزىندە بولەك مەملەكەت بولار» دەگەن ءاليحان ارمانىنىڭ ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسقان كەزى. بۇلاي دەيتىنىمىز ازاتتىق يدەياسىنىڭ العاشقى ءدانىن الاش ازاماتتارى ەكتى. سول ءدان بۇگىن ءوسىپ-ءونىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەگەن پارمەندى مەملەكەتكە اينالدى. راس، ۇلت مۇددەسى مەن ۇلتتىق مۇرات پاتشالىق رەسەيدىڭ بودانىندا جۇرسەك تە ەش سايابىرلاعان ەمەس.

ەركىندىككە ىنتىزار پەيىل مەن پەشەنە ءاربىر تۇلعانىڭ ءىس- ارەكەتتەرى مەن ولەڭدەرىندە ورەكپىپ جاتتى. ماسەلەن، مۇرات موڭكە ۇلى «ەدىلدى تارتىپ العانى، ەتەككە قولدى سالعانى» دەپ ەڭىرەسە، دۋلات باباتاي ۇلى «وكسىگىڭدى ويلاسام، ۇيقى بەرىپ قايعى الام» دەپ نالىدى. ال، اباي ءحاھىم بولسا «قالىڭ ەلىم، قازاعىم قايران جۇرتىم» دەپ كۇڭىرەندى. باسقاسىن ايتپاعاندا وسى ءۇش ولەڭنىڭ وزىندە عانا، ۇلتتىق مۇراتقا سۋساعان ۇلتشىلدىق سارىن جوق دەپ ەشكىمدە ايتا الماسى انىق.

ءبىراق، ءبىر انىعى، اناۋ باتىستاعى مۇرات پەن شىعىستاعى ابايدىڭ باسى ەلدىك ماقساتتىڭ ءبىر پۇشپاعىنا بىرىگە العان جوق. جالعىز كۇيىنىپ، جالعىز كۇڭىرەندى. جەكەشە عۇمىر كەشتى. «ەلىم دەپ ەڭىرەگەن» مۇنداي تۇلعالاردىڭ ينتەللەكتۋالدىق قۋاتى ءبىر ارناعا قۇيىلىپ اساۋ وزەنگە اينالا المادى. ويتكەنى، جەكە ادامنىڭ جالعىز ءوزى قوعام ومىرىنە ەشقانداي رەنەسسانس تۋعىزا المايدى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى قازاق قوعامىنىڭ ساياسي ومىرىنە الاعاش رەت رەنەسسانس تۋعىزعان الاش ازاماتتارى دەپ تولىق ايتا الامىز.

بۇل سوزىمىزگە 1905 -جىلعى 26-ماۋسىم كۇنى قوياندى جارمەنكەسىندەگى قارقارالى (پەتيتسياسى) قۇزىرحاتىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى دالەل. رەسەي پاتشا ۇكىمەتىنىڭ مينيسترلەر كابينەتىنە جولدانعان قۇزىرحاتتا ءسوز بوستاندىعى، انا تىلىندە وقۋ، ءدىني ەركىندىك سەكىلدى ماسەلەلەردى كوتەرگەن 12 مىڭ 767 قازاق ازاماتىنىڭ قولى قويىلعان. وسى قۇزىرحات «الاش قوزعالىسىنىڭ» العاشقى باستاۋى بولدى دەسەك اسىرا ايتقاندىق ەمەس.

دەمەك، «الاش قوزعالىسى» 1913-1918 -جىلدار ارالىعىن قامتىعان 5-6 جىلدىق قوزعالىس ەمەس، تامىرىن ودان دا بۇرىن جايىپ ۇلگەرگەن، ىشكى ەۆوليۋتسيالىق جولى ابدەن ءپىسىپ جەتىلگەن ۇلى قوزعالىس بولاتىن. ول تەك 1918 -جىلمەن عانا تۇيىقتالىپ قالعان جوق، «الاش قوزعالىسى» 1939-1940 -جىلدارعا دەيىن مۇستافا شوقايدىڭ ءىس-قيمىلدارىمەن پاريج، بەرلين قالالارىندا، 1940-1951 -جىلدارى وسپان باتىردىڭ ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسى ارقىلى شىعىس تۇركىستان توپىراعىندا جالعاسىپ جاتتى.

وسىلايشا جان-جاقتى ءپىسىپ جەتىلگەن ساياسي توپ 1913 -جىلى «قازاق» گازەتىنىڭ توڭىرەگىنە كەلىپ توپتاستى. 1917 -جىلى «قازاق» گازەتىنىڭ №23-سانىندا «الاش پارتياسىنا» كىمدەردىڭ مۇشەلىككە قابىلداناتىندىعى جايلى ماقالا باسىلدى.

وعان: «پارتيانىڭ پروگراماسىن جاقتىرىپ، ءجون كورگەن، پروگرامماداعى ماسەلەلەردى ىسكە اينالدىرۋعا تىرىساتىن كىسى كىرەدى. «الاش» باعىتىنان تايمايتىن، وتىرىك ايتپايتىن، جاقىندىق تۋىسقا بۇيرەگى بۇرمايتىن، دۇنيەگە قىزىعىپ ساتىلمايتىن، شىنشىل، ءادىل، تۋرا كىسى وسى پارتياعا كىرەدى. سىرتىن بەرسە ءىشى باسقا، ءتىلىن بەرسە جۇرەگى باسقا بولاتىن، اۋىرلىق كەلسە بۇلت بەرەتىن قورقاق، اينىمالى مىنەزى بار كىسى مۇشەلىككە قابىلدانبايدى» دەپ شەگەلەپ تۇرىپ كورسەتتى. ولار اقتىق دەمى تاۋسىلعانعا دەيىن وسى سەرتكە قىلداي قيانات قىلعان جوق. سونىڭ ناتيجەسىندە 1921 -جىلى حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ۆ. ي. لەنينمەن مامىلە جۇرگىزگە وتىرىپ مىناداي ءۇش ماڭىزدى ماسەلەگە قول قويعىزدى:

1) 1917 -جىلعى «ۇلتتار دەكلاراتسياسىنا» سۇيەنە وتىرىپ، «ءار ۇلتتىڭ قالاعان كەزدە ءبولىنىپ كەتۋىنە تولىق قۇقىعى بار» ەكەندىگىنە؛

2) قازاق ولكەسىن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنان دەربەس اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا رەتىندە جاريالاۋ. ونىڭ شۇعىل ارادا تەرريتورياسىن بەكىتۋگە (لەنيننىڭ قولى قويىلعان سول قاۋلىنىڭ نەگىزىندە بۇگىنگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تەرريتورياسىنا يە بولىپ وتىرمىز)؛

3) قازاق ۇلتىنىڭ جەرىن جەكە مەنشىككە بەرۋگە جانە قونىستانۋشىلاردى مۇلدە اكەلۋگە بولمايتىندىعىنا.

مىنە، ۇلت جولىنداعى مۇنداي تاڭعاجايىپ ستراتەگيالىق ەرلىكتەرىن ايتپاعاندا، الاش ارىستارى ۇلت نەگىزىنىڭ ءدىڭى بولىپ تابىلاتىن ءدىن، ءدىل، ءتىل سەكىلدى رۋحاني قۇندىلىقتاردى كۇن ءتارتىبىنىڭ باستى ماسەلەسى ەتىپ قويدى. «ءدىن ءىسى» جەكە تاراۋ رەتىندە «الاش پارتياسىنىڭ» باعدارلاماسىنا ەندى. سونداي- اق، ادەبي، مادەني ءومىردىڭ دە تامىرى جاندانىپ سالا بەردى. العاشقى روماندار مەن درامالىق شىعارمالار دۇنيەگە كەلدى. سان ءتۇرلى سالانى قامتىعان وقۋلىقتار جارىققا شىعا باستادى.

ماسەلەن، «قازاق ءتىلى» مەن «ادەبيەت تانۋدان» احمەت بايتۇرسىن ۇلى، «مەديتسينا» مەن «بيولوگيا»، «تابيعات تانۋ» پاندەرىنەن ح. دوسمۇحامەد ۇلى، «ماتەمەتيكادان» م. دۋلاتوۆ پەن ءا. ەرمەكوۆ، «پسيحولوگيادان» ج. ايماۋىتوۆ، «پەداگوگيكادان» م. جۇمابايەۆ، «اۋىلشارۋاشىلىق» سالاسىنان ت. شونان ۇلى مەن ق. كەمەڭگەر ۇلى ارنايى وقۋلىقتار جازدى. ادەبي سىن ماقالالار مەن قاتىناس حاتتار، سول سەكىلدى قۇجات ءتىلىنىڭ جاڭا لەكسيكاسىن دا الاش ۇلدارى قالىپتاستىردى. رۋحاني جاعىنان عانا ەمەس، ساياسي تۇرعىدان كەمەلدەنگەن الاش ارىستارى مىناداي التى ماسەلەنى تۋ ەتىپ كوتەرىپ، ۇلتتىق ۇستانىمى ەتتى:

ءبىرىنشى، «باي، كەدەي، ورتا دەگەن سەكىلدى تاپتىق بولىنۋشىلىك بولماسىن»؛

ەكىنشى، «جەردى ساتۋعا مۇلدە بولمايدى»؛

ءۇشىنشى، «جەردىڭ استى مەن ۇستىندەگى بايلىق قازاقتىڭ ءتول مەنشىگى رەتىندە سانالادى»؛

ء(ا. بوكەيحاننىڭ «قازاق جەرىنىڭ ءاربىر ءتۇيىر تاسى قازاقتىڭ وڭىرىنە تۇيمە بولىپ قادالۋى كەرەك» دەگەنى وسىعا دالەل).

ءتورتىنشى، «ءبىر توقتىنىڭ جۇنىنەن ءبىر جاپىراق بۇل توقىلاتىن بولسا، ول ەڭ الدىمەن قازاقتىڭ ۇستىنەن تابىلۋى قاجەت»؛

بەسىنشى، «قازاق ءتىلى مەمەلەكەتتىك ءتىل بولسىن»؛

التىنشى، «مەملەكەت قۇرۋدا ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى ساقتاي وتىرىپ دامىعان جاپونيا ەلىنىڭ تاجىريبەسى قولدانىلسىن».

مىنە بۇل بۇدان 91 جىل بۇرىنعى الاش ارىستارىنىڭ باعدارلاماسى بولاتىن.

قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتى الاشتىڭ اماناتى بولعان وسى التى باعدارىنا قانشالىقتى ادالدىق تانىتتى؟ مۇنى شىنىمەن-اق جۇزەگە اسىرا الدى ما؟!

الاش ۇلدارى ازاتتىق جولىندا مىڭ ەسە قان توككەن بولسا، بىزدەر بۇگىنگى بوستاندىعىمىز ءۇشىن ودان دا كوپ ەڭبەك ەتۋىمىز قاجەت. ويتكەنى، ازاتتىقتان، ازات سانادان ارتىق ەش نارسە جوق. «ءار ۇرپاق وزىنە ارتىلعان جۇكتى جەتەر جەرىنە اپارىپ تاستاعانى دۇرىس، ايتپەگەندە بولاشاق ۇرپاعىمىزعا اسا كوپ جۇك قالدىرىپ كەتەمىز. كەيىنگى ۇرپاق نە العىس، نە قارعىس بەرەتىن الدىمىزدا زور شارتتار بار» ، - دەپتى ءاليحان بوكەيحانوۆ. الاش كوسەمىنىڭ بۇل جاۋاپكەرشىلىگى ءبىزدىڭ دە الدىمىزعا ءسوزسىز قويىلۋى ءتيىس. ۇرپاق الدىندا بەتىمىزدىڭ قارا نەمەسە جارىق بولماعى وسى مىندەتكە قانشالىقتى مازمۇندى قىزمەت ەتكەنىمىزبەن انىقتالاتىن بولماق...

اۆتور: ىقىلاس وجاي ۇلى

e-history.kz