قازاق كەلىسى تۋرالى تۇسىنىك

استانا. قازاقپارات - كەلى - قازاق حالقىنىڭ ءداندى داقىلدار - بيداي، تارى، ارپا، بۇرشاقتاردى قاۋىزىنان ارىلتىپ، اقتاپ قىزىلدايتىن، تارىنى قارالايتىن، ناۋات تاعى باسقا دا قاتتى زاتتاردى تۇيگىشتەپ، ءتۇيىپ ۇنتاقتايتىن تۇرمىستىق، وتباسىندىق ءدان داقىلدارعا قولداناتىن، ءوز قولدارىمەن جاساپ العان ىدىس، قۇرالى.

قازاق شەبەرلەرى كەلىنى - قارعاي، قايىڭ، سامىرسىن، قاراعاش سىندى قاتتى اعاشتاردان، تاس، تەمىر، شويىن ماتەريالداردان جاسايدى. كەلىنىڭ ءىشى قۋىس بولادى، ءداندى تۇيۋگە ارنالادى.

قازاق شەبەرلەرى اعاش كەلىنى - قاتتى اعاشتىڭ جۋان ءدىڭىنىڭ ورتاسىن وتىز دا وتىز بەس سانتيمەتر تەرەڭدىكتە ۇڭعۋىرمەن ويىپ قاشاپ جاسالادى. ەكى نە ءبىر كەلى ءدان داقىلى سىياتىنداي مولشەرمەن ەسەپتەپ ويادى.

قازاق كەلىنىڭ جاسالىۋ پىشىنىنە قاراي: شۇڭعىل كەلى، تاقتا كەلى، نار كەلى، قىز كەلى، ورتا كەلى، ويۋ كەلى، بالا كەلى، بالاپان كەلى، قىناما بەل كەلى، ءسۇيىر كەلى، قاتىن كەلى ، وراما كەلى، تاباق كەلى، استاۋ كەلى، قۇراما كەلى ت. ب. تۇرلەرگە بولەدى.

شۇڭعىل كەلىنى - تارىنى قارالاۋعا، بيدايدى اقتاۋعا پايدالانادى. تاقتا كەلىنى بيدايدى جارمالاپ، ۇنتاقتاۋعا قولدانىلادى. سودىقتان تاقتا كەلىنىڭ ءتۇبى تەگىس كەلەدى دە، كەلساپ ءدال ءتيىپ، تارى، بيداي، جۇگەرى، بۇرشاقتاردى مايدالاۋعا، ۇنتاقتاۋعا قولايلى ەتىپ جاسايدى.

كەلىنىڭ تۇيگىش اعاشى بولادى، ونى قازاق «كەلساپ» دەپ اتايدى. كەلساپتىڭ كەلىنى تۇيەتىن باسىن سالماقتى ەتىپ ، جۇمىرلاپ جاسايدى. قولعا ۇستاۋعا قولايلى قوس تۇتقا شىعارادى.

كەلساپتىڭ ۇزىندىعى 1,2 - 1,3 مەتر شاماسىندا بولادى. ال قىز بالالارعا ارنالعان كەلى مەن كەلساپ كىشىلەۋ كەلەدى. ونى بالالاردىڭ بولاشاقتا كەلى ءتۇيۋ شەبەرى ەتىپ دايىنداۋ ءۇشىن ارنايى جاساپ دايىندايدى. ونى قازاق«بالا كەلى»نەمەسە «قىز كەلى» دەپ اتايدى.

بەلى قىنامالانىپ جاسالعان كەلىنى- «قىناما بەل كەلى» دەپ اتايدى.

بويىن سۇيىرلەۋ ەتىپ جاساعان كەلىنى - «ءسۇيىر كەلى» دەيدى.

جالپاق تاباققا نە استاۋعا ۇقساعان ءتۇرىن- «تاباق كەلى» نە «استاۋ كەلى» دەپ تە جاتادى.

قازاق شەبەرلەرى جاساعان - نار كەلىنى - «ۇلكەن كەلى»نەمەسە«تۇيە كەلى» دەپ تە اتايدى. ونىڭ بيكتىگى 80 - 85 س م گە دەيىن ، ىشكى قۋىسى 40- 45 س م-عا دەيىن كەڭ ويىلادى. ونى كوبىندە توي- تومالاقتاردا ايەلدەردىڭ كەلى ءتۇيۋ شەبەرلىك جارىسىن وتكىزگەن كەزدە قولدانادى. ەكى كەلىنشەك ءبىر نار كەلىنىڭ ەكى جاعىندا تۇرىپ، ەكۋى قولدارىنا ەكى كەلساپ الىپ، ءدۇيىم جۇرت ورتاسىندا كەلىگە تارى سالىپ، كەزەك - كەزەك ، بىرنەن سوڭ ءبىرى ءتۇيىپ، جارىسقا تۇسەدى. كەيدە ەكى كەلىنى قاتار قويىپ، ەكى جاقتا قاتار تۇرىپ، كەلى ءتۇيىپ تە جارىسقا تۇسەدى. ەرلەر مەن ايەلدەر دە كەلىنى تۇيە بەرەدى.

بۇل ۇلكەن سىناق جارىس. ءبىر جاعىنان شەبەرلىكتى، ەكىنشى جاعىنان ەپتىلىكتى، ءۇشىنشى جاعىنان مەرگەندىكتى، ءتورتىنشى جاعىنان شىدامدىلىق پەن تاباندىلىقتى، بەسىنشى جاعىنان ءال، قۋاتتى، التىنشى جاعىنان ار-نامىستى، جەتىنشى جاعىنان دەنە شىنىقتىرۋدى ناق مايداندا كورسەتەدى. تارى اقتالىپ بولعانشا ەكى كەلىنشەك توقتاماي تۇيە بەرەدى. كەلىنىڭ ەرنەۋىنە كەلساپتى تيگىزىپ الماي ءتۇيۋ شارت. كەلىنى قۇلاتپاي ءتۇيۋ كەرەك. وسى شارتى ورىنداي الماي، تەز شارشاپ توقتاپ قالسا، سول جەڭىلەدى. وسى شارتى تولىق ورىنداعانى جەڭەدى دە كەلى مەن كەلساپتى سىيعا الادى. مۇنى قازاق «كەلى جارىسى» نەمەسە «قوس ءتۇيۋ»، «كەلىن سىناق» دەپ تە اتايدى.

باياعى زامانداردا اتا-بابالارىمىز جەردى ويىپ، جەردەن دە كەلى جاساعان. ويعان جەردىڭ ىشىنە اق داستارحان نەمەسە مىقتى ماتا سالىپ، وعان ءداندى داقىل توگىپ، ونى سوپاق تاس قۇرالدارمەن كەلساپ ەتىپ ءتۇيىپ بيداي ، تارىنى اقتاپ الاتىن بولعان. بالىكىم سول زامانداعى «جەر كەلى» وسى كۇنگى «اعاش» جانە «تەمىر كەلى» مەن «شويىن كەلىنىڭ» باستاۋى بولۋى عاجاپ ەمەس.

قازاق قونىستانعان بارلىق وڭىرلەرىندە كەلىنىڭ ولشەمى مەن ءپىشىنى بىركەلكى ەتىپ جاسالعان. ەرتىس بويىن مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ كەلىسى مەن كەلساپبى ءسال بيىكتەۋ ، شۇڭعىلى تەرەڭدەۋ كەلەدى. باسقا وڭىرلەردە قۇراما كەلىلەر ءجيى كەزدەسەدى.

قازاق ۇستالارى قۇراما كەلىنى - ەكى نە ءۇش تە ءتورت اعاش كەسىندىسىن قيۋلاستىرىپ، تۇيە تەرىسىمەن تارتىپ، قاپتاپ بەرەك ەتىپ جاسايلى. بۇل كورەر كوزگە وتە ادەمى بولادى. قاپتالعان كەلىنى قازاقتىڭ اشەكەيلى ويۋ ورنەگىمەن اسەمدەك مانەرلەپ قويادى. باي، ماناپتار مۇنداي كەلىنى ءاتۋارلاپ، تاعان جاعىنا التىن، كۇمىستەن قوس شىعىرىق سالىپ قويادى. كەلىنىڭ اۋزىن دا كۇمىسپەن كۇتەپ، التىنمەن اپتاپ، ورتان بەلىنە دە كۇمىس شىعىرىق سالادى. ول ءبىر جاعى اسەملىك بولسا، ەكىنشى جاعى ءۇستاۋعا ، كوتەرىپ الىپ جۇرۋگە قولايلى ، ءۇشىنشى ءتىل- كوزدەن حالاس بولادى دەپ ءۇيعارادى.

ال كەلىنىڭ تەمىردەن جاسالعان ءتۇرىن قازاق «تەمىر كەلى» دەپ اتايدى. قازاقتىڭ تەمىر ۇستالارى قارا تەمىر نە شويىنداردان دا ، مىقتى كەلى سوققان. ول كەلى ءۇزاققا شىدايدى، جارىلمايدى، ءبولىنىپ ءتۇسىپ قالمايدى. ونداي كەلىلەر اۋىر بولعاندىقتان كەلىنىڭ ەكى جاقتاۋىنا شىنجىر تۇتقا سالىپ ، بولماسا ۇستايتىن ساپ جاسايدى. ول كەلىنى ارى- بەرى جوتكەگەندە قولايلى بولادى.

اعاش كەلىنى - كوپ جىلعا شىداۋى ءۇشىن، تاندىر پىسىرەتىن توناردى ابدەن قىزدىرىپ الىپ، ونىڭ ىشىندەگى ىستىق قوزعا قاقتايدى، كەلىنىڭ ءىشى-سىرتىنا قويدىڭ قۇيرىق مايىن، نە تۇيە وركەشىنىڭ مايىن سىڭىرە جاعادى. سوسىن كەلى جارىلىپ كەتپەۋى ءۇشىن، ونىڭ ءيىنى مەن تاعانىن تۇيەنىڭ يلەنبەگەن شيكى تەرىسىمەن نە جىلقىنىڭ ، سىيردىڭ باس تەرىسىمەن قاپتاپ تاستايدى. شيكى تەرى كەپكەن سايىن كەلىنى قاتتى قىسىپ مىقتاپ ۇستاپ قالادى. مۇنداي تەرىمەن قاپتالعان اعاش كەلىنىڭ عۇيىرى ءۇزاققا كەتەدى.

ال كەيبىر ءوڭىردىڭ شەبەرلەرى ويىلعان كەلىنىڭ ىشىنە قۇم تولتىرىپ، جەرگە جەتى كۇن ۋاقىت كومىپ تاستايدى. كەلى ىشىندەگى، سىرتىنداعى قۇرعاق قۇم اعاش بويىنداعى ىلعال مەن تۇزدى سورىپ الادى دا، قۇمنان العان سوڭ، ءبىرقالىپتى تەمپەراتۋرادا جىلى جەردە قاىق كەپتىرەدى. باي ، پاتشالار كەلىنىڭ سىرتىن كۇمىستەلگەن ويۋ- ورنەكپەن اشەكەيلەتىپ، كەلسابىنىڭ باس جاعىن كۇمىسپەن اشەكەيلەپ جاساتادى.

كەلساپتىڭ دا ەكى تۇتقاسىن، ادەمىلەپ ۇستاعاندا قولعا باتپايتىنداي ەتىپ تەرىمەن قاپتاپ قويادى. سابىنا ويۋ-ونەك باسادى. راۋاعاشتىڭ نىلىمەن بويايدى. سوندا كەلەپ اجارلى بولىپ كوزدىڭ جاۋىن الىپ تۇرادى.

قازاق كەلىنى - كيەلى ىدىستار قاتارىنا جاتقىزادى. سودىقتان كەلىنى اياققا پاسبايدى، كەلى مەن كەلساپتان اتتامايدى، قۇيرىققا قويىپ وتىرمايدى. كيەسى سوعادى. كەدەيشىلىك باسالى. اتتانعان ادامنىڭ اياعى تارتىلادى، كەم بولىپ قالادى. ۇيدەن ىرىزىق تارتىلادى. جاماندىق باسادى. ءدان سارقىلادى دەپ ىرىم ەتەدى.

كەلساپتىڭ تۇيەر باسىن جوعارى قاراتىپ قويادى. تومەن قاراتىپ قويسا، ءىس ىلگەرى باسپايدى، جۇمىس ماندىمايدى دەپ ۇيعارادى.

كەلساپتى سۇيرەتپەيدى، تۇندە دالاعا قويمايدى. ۇيگە قويعاندا كەلى مەن كەلساپقا اق ماتا جاۋىپ قويادى.

كەلى مەن كەلساپتى قىز جاساۋىنا بەرمەيدى. قايىن ەنەسى بولسا، ونى كەلىنىنە ەستەلىك مۇرا ەتىپ قالتىرادى.

كەلىنى ساتپايدى قالاۋ جولىمەن الادى. مالعا نەمەسە باسقا اسىل زاتقا ايرباستاپ الادى. كەلى ساتسا، باق ساتقان دەپ ەسەپتەيدى.

قورتا ايتقاندا كەلى بۇگىنگى تاڭدا قولدانىستان قالىپ قويعان قازاقتىڭ كوزىندەي كونە جادىگەر دەۋگە بولادى. ونى تەك ولكە تانۋ ءمۇراجايلارىنان عانا كورىپ ءجۇرمىز. الىس شەتەلدە تۇراتىن ، اۋىلدى جەردە كوشپەندى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقتاردا، كەلى ءالى دە قولدانىستا بار بۇيىم. بازارلاردا سۋبنەر رەتىندە ساتىلادى.

كەلى- «تۇيمەگەن كەلىن ، تۇك بىلمەگەن كەلىن» دەگەن ءسوز بار. «جاقسى جەرگە تۇسكەن كەلىن - كەلىن، جامان جەرگە تۇسكەن كەلىن - كەلساپ» دەپ بۇرىنعى اتا-انالارىمىز ايتىپ كەتكەن ەكەن. «كەلىن كەلساپ بولماي، پىسپەيدى» دەپ تاعى ايتادى.

كەلى - تۇيگەن كەلىننىڭ قۇرىس-تىرىسى جازىلىپ، قولتىعى سوزىلىپ، جاۋىرىنى جابىسپاي دەنساۋلىعى مىقتى، ەكى بىلەگى كۇشتى بولادى. كەلى ارەكەتى- ۇلكەن دەنە شىنىقتىرۋدىڭ تاپتىرماس ءادىسى ەدى. امال قانشا قازىرگى كەلىندەر كەلىدەن قول ءۇزىپ، كوز جازىپ قالدى...

ەتونوگراف جازۋشى: بولات بوپاي ۇلى