امانگەلدى ايتالى: ۋاقىت وتكەن سايىن، ءبىز الەمدەگى قازاقتى جوعالتا بەرەمىز
«كوشتىڭ باسەڭسۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟» دەگەن سۇراق وزىنەن-ءوزى تۋىپ وتىر. ءبىر جاعىنان، شەتەلدەردە تۇراتىن جاعدايى جاقسى، ءوزىنىڭ سۇيىكتى كاسىبىمەن اينالىساتىن دياسپورا وكىلدەرى قازاقستانعا كەلمەس بۇرىن، بىزدەگى كاسىپكەرلىكتى، ينتەلليگەنسيا مەن قاتارداعى ادامنىڭ كۇنكورىسىن ءوزىنىڭ ەۋروپاداعى نەمەسە قىتايداعى احۋالىمەن سالىستىرادى.
جاسىراتىنى جوق، جاسى ۇلعايعان ادامدار تاريحي وتانىنداعى جانە شەتەلدەگى زەينەتاقىنى سالىستىرادى. مىسالى، قىتايدا تۇراتىن قازاقتاردىڭ زەينەتاقىسى قازاقستانداعىدان ەكى ەسەگە كوپ. سوندىقتان، كەيبىرەۋلەرى قازاقستاندا تۇرىپ، قىتايداعى زەينەتاقىسىن الىپ كەلىپ جاتادى. مىنە، سانانى تۇرمىس بيلەيدى دەگەن وسى. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلىندا 1 ميلليونعا جۋىق قانداسىمىز ەلگە قونىس اۋداردى دەسەك تە، قازاقستانداعى الەۋمەتتىك جاعداي (اسىرەسە، جەرگىلىكتى قازاقتىڭ تۇرمىس، ءبىلىم، دەنساۋلىق، جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىلۋ دەڭگەيى) جاقسارماي، شەتتەگى قازاق ۇدەرە كوشپەيدى. سودان سوڭ، كاسىپكەرلىك احۋال جاقسارماي، جەمقورلىق پەن بيۋروكراتتىق پسيحولوگيا جويىلماي تاعى كەلە المايدى. شىندىعىن ايتساق، بەلگىلى ءبىر جاعدايدا ەلىمىزگە دەگەن سەنىمسىزدىك، ۇرەي بار. كوشى-قوننىڭ سايابىرسۋىنىڭ ءبىرىنشى توسقاۋىل - وسى.
ەكىنشى توسقاۋىل - ەلدەگى قازاقتاردىڭ ءبىرازى باسپاناسىز، جۇمىسسىز جۇرگەندە، شەتەلدەن قازاق نەگە اكەلەدى، دەگەن رەنىش بار. بۇل قازاق ۇلتى ءالى دە بولسا: «وسى ەلدىڭ يەسى - ءبىز»، «قازاق ءتىلىنىڭ يەسى - ءبىز»، «قازاق مادەنيەتىنىڭ مۇراگەرىمىز»، «قازاقتىڭ تاريحى - ءبىزدىڭ تاريحىمىز» دەپ ايتاتىنداي جوعارى دەڭگەيدەگى ۇلتتىق ساناعا كوتەرىلمەي تۇرعانى.
سوندىقتان، شەتتەن كەلگەن قانداستارىمىزدى ءالى دە بولسا، ۇلتتىق تۇرعىدان جاتسىنۋ بار. ولارعا كادىمگى ءبىر ەنشىسى بولىنبەگەن باۋىرى رەتىندە قولعابىس بەرەيىك دەمەيدى. بارلىعى بىردەي بولماعانىمەن، سول كوشىپ كەلىپ جاتقان قازاقتاردىڭ بىرەۋىنە وزبەك، بىرەۋىنە قالپاق، بىرەۋىنە قىتاي، بىرەۋىنە موڭعول ت.س. ات قويىپ جاتۋ - ءبىزدىڭ قازاق رەتىندە دە، ازامات رەتىندە دە ءالى دەڭگەيىمىزدىڭ تومەندىگىندە. وسى ءبىر فاكتور ءارى شوشىتادى، ءارى ويلاندىرادى.
وسىلايشا ءبىز الەمدىك دەڭگەيدەگى قازاق ۇلتى بولۋ تۇگىلى، كوشىپ كەلىپ جاتقان ميلليونعا جۋىق قازاقتىڭ ءوزىن «مىناۋ موڭعوليادان كەلگەن قازاق»، «اناۋ قىتايدان كەلگەن قازاق»، «ال مىناۋ وزبەكستاننىڭ قازاعى» دەپ جىككە ءبولىپ جاتىرمىز. رۋلىق جىكشىلدىك دەگەن ءوز الدىنا. شەتتەگى قازاقتىڭ وتانىنا ورالۋىنا ءبىر ۇلكەن پسيحولوگيالىق توسقاۋىل بولىپ تۇرعانى - وسى.
ءۇشىنشى توسقاۋىل - ءبىزدىڭ «كوشى-قون تۋرالى» زاڭىمىز ۇلكەن ايتىس-تارتىستىڭ ناتيجەسىندە شەتەلدەن كەلگەن قازاقتارعا ورىس ءتىلىن ءبىلۋدى مىندەتتەدى. ونىڭ سەبەبى، مەملەكەتتىك قىزمەتتە جۇرگەن قازاقتاردىڭ قازاق ءتىلىن بىلمەۋىنەن. سوندىقتان: «قازاقستانعا كەلدىڭ بە، مەن سەنىمەن ورىسشا سويلەسەمىن! سەن ورىس ءتىلىن ۇيرەن! مەن قازاق ءتىلىن بىلمەيمىن!» - دەيدى ولار. بۇل شىن مانىسىندە - زورلىق. اقمولا وبلىسىندا تۇراتىن ۇلكەن قازاق اقساقالى بىرەر جىل بۇرىن پارلامەنتكە حات جازدى. «مەن بالا-شاعاممەن موڭعوليادان كوشىپ كەلدىم. ءبىراق، تاريحي وتانىما ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋگە كەلگەن جوقپىن. قىزمەتتەگى بالالارىما ورىس ءتىلىن تاڭىپ جاتىر. انا جاقتا موڭعول ءتىلىن تاڭدى، مىنا جاقتا ورىس ءتىلىن ۇيرەن دەپ زورلاۋدا. مەن ەندى قايدا بارامىن؟ ۇرپاعىمدى الىپ، ءۇشىنشى ءبىر ەلگە كوشكىم كەلىپ وتىر»، - دەپتى اقساقال ءوز حاتىندا. «بيتكە وكپەلەپ، تونىڭدى وتقا جاقپا» دەگەن. ەلگە كەلگەن ەكەنسىز، وسىنداي جاعدايمەن ەسەپتەسپەسە بولمايدى»، - دەپ مەن جاۋاپ حات جولدادىم.
مىنا ءبىر دەرەكتى ايتايىن. 2002 - جىلى رەسەيدە حالىق ساناعى ءوتتى. سول ساناقتا قازاقتاردىڭ سانى 800 مىڭنىڭ شاماسىندا بولدى. سوندا رەسەيلىك عالىمدار: «800 مىڭ تەك سان جاعىنان، ساپا جاعىنان بۇل ورىستانعان قاۋىم»، - دەگەندى ايتتى. رەسەيدەگى قازاقتار سول ورتاعا ءسىڭىپ بارا جاتقان دياسپورا. ولاردى نەگىزىنەن ورىستار دەپ، ال كەيبىرەۋلەر «قارا ورىستار» دەپ اتايدى. سوندىقتان، ولار كوشپەيدى. جازۋشى سماعۇل ەلۋبايەۆ ايتقانداي، ۋاقىت وتكەن سايىن، ءبىز الەمدەگى قازاقتى جوعالتا بەرەمىز. ول - شىندىق. بۇل شىندىق - بۇگىنگى جاهاندانۋ زامانىنىڭ ۇلكەن ءبىر زاڭدىلىعى. ول جۇتىپ الا بەرەدى، سىڭىرە بەرەدى. وعان بۇگىنگى كۇنگى حالىقتىڭ الىس-بەرىسى، بارىس-كەلىسى، تۇرلىشە مادەني قۇندىلىقتاردى بويىنا ءسىڭىرۋى يتەرمەلەي تۇسۋدە.
دەرەكوزى: «نامىس» سايتى. 2011 -جىل