تاشكەنت ءۇشىن تالاس
سوعان قاراماي، اۋمالى-توكپەلى زاماندا قىزۋ ايتىس-تارتىستىڭ ورتاسىندا بولىپ، جاي-كۇيدى كوزبەن كورىپ، كۋا بولعانداردان ەستىپ-بىلگەندەرىمدى كەيىنگى ۇرپاققا امانات رەتىندە ايتۋعا قۇمبىلمىن.
وتكەن عاسىردىڭ 17- جىلىندا قازان توڭكەرىسى بولىپ، كەڭەس وكىمەتى ورناعانى ايان. ميلليونداعان ادامداردىڭ قانى توگىلىپ، شىبىن جاندارىن قيعان اتالمىش توڭكەرىستەن كەيىن قۋىرشاق رەتىندە كوپتەگەن دەربەس رەسپۋبليكالار ءوز الدارىنا شاڭىراق كوتەرىپ، ءبىرتۇتاس كەڭەس وكىمەتىنىڭ قاراۋىنا بىرىكتى. قىرعىزستان، تاجىكستان، تۇركىمەنستان، وزبەكستان، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ايماقتارى تۇركىستان اۆتونومياسىنا توپتاسىپ، ءبىراز جىل تاشكەنت قالاسىنان باسقارىلدى. انىعىراق ايتقاندا، بۇل اكىمشىلىك ورتالىققا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وبلىستارى ەنىپ، قالعان (ۇلان-بايتاق) بولىگى ءوز الدىنا جەكە اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا دەلىندى. استانا رەتىندە (كەيىن رەسەي قۇرامىنا وتكەن) قازاقتاردىڭ ەجەلگى مەكەندەرىنىڭ ءبىرى - ورىنبور قالاسى بەلگىلەندى. (ورىنبور وبلىسى قازاق جەرى بولماسا، ورىنبوردىڭ استانا بولۋى مۇمكىن ەمەستىگى ايتپاسا دا ايان).
تۇركىستان ولكەسىنىڭ استاناسى - تاشكەنت قالاسىندا قازاقتاردىڭ ادەبي، مادەني، وقۋ-اعارتۋ سالالارىندا ىقپالى مول بولدى. ولكە باسشىلارىنىڭ دەنى قازاقتار ەدى (سۇلتانبەك قوجانوۆ، نازىر تورەقۇلوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ ت.ب.). جوعارى جانە ورتا دارەجەلى وقۋ ورىندارىنىڭ كوبىندە قازاق تىلىندە ءدارىس ءجۇرىپ، گازەت-جۋرنالدار شىعىپ تۇردى. احمەت بايتۇرسىنوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، مۇحامەتجان تىنىشبايەۆ، مۇحتار اۋەزوۆتەي تۇلعالار وسىندا جەمىستى قىزمەت اتقاردى. قىسقاسى، سول كەزدەگى تاشكەنت قالاسىن قازاقتىڭ مادەني ورتالىعى دەۋگە تولىق نەگىز بار-تىن. ونىڭ ۇستىنە، قالانى قورشاعان اينالا توڭىرەكتەگى حالىقتىڭ باسىم بولىگى قازاقتار بولعاندىقتان، تاشكەنت قالاسى رەسمي تۇردە وزبەكتەرگە قارامايتىن (ولاي دەپ ەشكىم ويلامايتىن).
راس، قالاداعى وزبەكتەر سان جاعىنان قازاقتاردان مولداۋ ەدى. الايدا، ءبارىبىر قازاق وكىلدەرىنىڭ يەلىگىندەگى كاسىپورىن، زاۋىت-فابريكا، ءىرى ساۋدا مەكەمەلەرى از ەمەس-تى. سولاردىڭ ىشىندە جامال وماروۆانىڭ اكەسى وماردىڭ ءبىر وزىندە قانشاما تابىس كوزدەرى بولعانى باسقا بولماسا دا جاقىن تۋىستارى بىزگە بەس ساۋساقتاي بەلگىلى-تىن (ومار كەيىن قالاداعى ءبىر دۇكەن مەن باۋ-باقشاعا بولەنگەن سالتاناتتى تۇرعىن ۇيىنەن باسقاسىن ءوز ەركىمەن مەملەكەت قاراۋىنا وتكىزىپ جىبەردى، ءبىراق وعان قاراماي، 1937- جىلى حالىق جاۋى رەتىندە رەپرەسسيا پىشاعىنان امان قالعان جوق).
ارادان بەس-التى جىل وتەر-وتپەستە تۇركىستان ولكەسى تاراپ، قىرعىز ءوز الدىنا، وزبەك ءوز الدىنا رەسپۋبليكاعا اينالىپ، قىرعىزدىڭ استاناسى - فرۋنزە، وزبەكتىڭ استاناسى - سامارقان قالاسى بولدى. تاجىك پەن تۇركىمەن رەسپۋبليكالارى (وزبەكستانعا قارامايتىن) بۇقار اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى قۇرامىنا كىردى.
مىنە، وسى شاقتا اياقاستىنان تاشكەنت قالاسىن وزبەكتەردىڭ استاناسى ەتۋ جونىندە اڭگىمە كوتەرىلىپ، ونى بۇكىل حالىقتىق رەفەرەندۋم وتكىزۋ ارقىلى شەشۋ قولعا الىندى.
تاشكەنت ءۇشىن تالاس-تارتىس باستالدى. ونى قولدان شىعارماۋ ءۇشىن قازاق، وزبەك، سارت (وزبەك ەمەس) - ءۇش حالىقتىڭ وكىلدەرى شايقاستى. باسى-قاسىندا كەيىن ر س ف س ر مينيسترلەر كەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولعان تۇرار رىسقۇلوۆ، سونداي-اق كەيىن وزبەكستان مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بولعان (ۇلتى قازاق) سۇلتان سەگىزبايەۆ جانە ءوزىن سارت دەپ سانايتىن اكمال يكراموۆ تۇردى. العاشقى ەكى توپتىڭ باسشىسى قازاق پەن وزبەكتەن بولسا، تاشكەنت ءۇشىن تايتالاسقان سارتتاردىڭ ءجونى مۇلدە باسقا-تىن. ورىستاردىڭ مەششاندارى سياقتى، وزدەرىن وزبەك دەۋگە ارلاناتىن سارتتار تاشكەنتتى يەلەنىپ، سول ارقىلى بۇكىل وزبەكستانعا بيلىك جۇرگىزگىسى كەلدى. سارت اتانۋدىڭ ءۇش شارتى: قالانىڭ كورنەكتى جەرىندە ساليقالى مەكەنجايى، مول تابىس اكەلەتىن ساۋدا دۇكەنى نەمەسە كاسىپورنى بولۋى، مىندەتتى تۇردە وزبەك تىلىندە سويلەۋى ەدى. وسى ۇشەۋىنە يە ادام عانا سارت دەلىندى. جانە ولار وزدەرىن ماحاللا شايحانالارىندا باسقا جۇرتقا اقىل ايتىپ، كوسەمسۋگە ءتيىسپىز دەپ سانادى.
ال دالا قازاقتارى اۋىل-اۋىلدى ارالاپ، ۇساق ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىساتىن، تۇرمىسقا قاجەتتى زاتتاردى قىمبات باعاعا ساتىپ، كوپ الىپ، از بەرەتىن وزبەكتەردى دە سارتقا بالاپ، ولاردى كورگەندە كىرپىدەي جيىرىلاتىن، جاقتىرمايتىن، جالپى «سارت» دەگەن ءسوز قازاقتارعا ۇنامايتىن. ولاردان ساقتاناتىن، كۇدىك-كۇمانمەن قارايتىن. ءبىر قىزىعى، قازاقتاردىڭ ىشىندە دە سارت اتانعان سابازدار بولدى.
ءبىر مىسال. انامنىڭ اجەسىنىڭ تۋعان ءىنىسى مانگەلدى تاشكەنتتىڭ سابان بازارىن باسقارىپ، قالانىڭ اتاقتى سارتىنىڭ (ساۋداگەر) قىزىنا ۇيلەنگەن-دى. اۋىلداستارى ونى «مانگەلدى سارت بوپ كەتتى» دەپ ءاجۋالايتىن. سوندىقتان دا بارشا تۋما-تۋىس ونىمەن ات قۇيرىعىن كەسىپ، ۇيىنە ەشكىم بارمايتىن، ءوزىن دە، بالا-شاعاسىن دا كەلتىرمەيتىن. اشتىق بەلەڭ العان جىلداردا دا ودان ەشكىم جاردەم كۇتىپ، قول جايىپ بارعان ەمەس. مانگەلدىمەن تەك مەنىڭ اكەم ءابدىراحمان عانا جىلى قارىم-قاتىناس جاساپ، ۇيگە كەلسە قۇشاق جايا قارسى الاتىن. انامنىڭ سالقىن قاباق كورسەتۋىنە قاراماي، ەكەۋى وڭاشا بولمەدە ىڭ-شىڭسىز اراق ءىشىپ، تاڭ اتقانشا اڭگىمە-دۇكەن قۇراتىن. اكەم قازاقتىڭ ەسكى ادەت-عۇرپىنا پىسقىرمايتىن، سودان با، الدە بوتەلكەلەس بولعاندىقتان با، ايتەۋىر، مانگەلدىنى ءبىر كىسىدەي قۇرمەتتەيتىن. ءبىر جولى ىشىمدىككە قاتتى قىزعان مانگەلدى «ءما، ال» دەپ ءبىر ۋىس اقشا تىقپالاعاندا، اكەمنىڭ ونى شاشىپ جىبەرگەنىن كوزىم كورگەن. سول سەبەپتى، اكەمدى مانگەلدىنىڭ اقشاسىنا قىزىقتى دەپ ايتا المايمىن.
ءوڭى جيرەن، ساپ-سارى، كوك كوزدى مانگەلدى ۇزىن بويلى، تولىق دەنەلى ادام ەدى. ۇيگە ءجيى كەلەتىن. انام ول وتىرعان جەرگە اياق باسقىسى كەلمەيتىندىكتەن، اكەم ەكەۋىنە شاي-سۋدى مەن بەرەتىنمىن. مانگەلدى كەلگەن سايىن اكەم ماعان: «كوردىڭ بە، مىنە، مانگەلدى تاعاڭ (ناعاشى دەگەنى) كەلدى. بۇل - مانگەلدى ەمەس، اناڭنىڭ اكەسى ءجۇنىس اتاڭ»، - دەيتىن. «سارت بوپ جۇرگەنى ۋاقىتشا نارسە، قازاقتار بوسقا جازعىرادى، ءتۇبى قازاق بولعان سوڭ ءبىتتى، ەشقايدا كەتپەيدى»، - دەيتىن. بۇل سوزگە ءماز بولاتىنىم سونشا، ىنتى-شىنتىممەن قىزمەت كورسەتەمىن. تاماقتارىن بەرىپ، شايلارىن قايتا-قايتا ىسىتىپ، زىر جۇگىرەمىن.
ءبىر جولى مانگەلدى ءبىزدىڭ ۇيگە ۇزىن بويلى، اياق-باسى كەلىستى، جاسى ءبىرازعا بارعان تۇڭعىش قىزىن ەرتىپ كەلدى. قىزى دا اكەسى سياقتى، ءوڭى دە، شاشى دا ساپ-سارى، كوزى كوك، فرۋنزە قالاسىندا شۋ اڭعارىنداعى جەرگىلىكتى شيكىزاتتان ءدارى-دارمەك جاسايتىن كومبيناتتىڭ باس ينجەنەرى ەكەن. مۇنىڭ سىرىن مەن كوپ جىلدار وتكەن سوڭ ءتۇسىندىم. «سابان بازاردىڭ قوجاسى» دەگەندى دە كەيىن ۇعىندىم. سالىستىرىپ-سارالاپ، تالداۋ جاساعاندا، مۇنىڭ بۇگىنگى نارىقتىق ەكونوميكانىڭ كورىنىسى ەكەنىنە كوزىم جەتتى. ءبىر قىزىعى، كەڭەستىك كەزەڭ تۇسىندا سول مانگەلدى ناعاشىنىڭ ءبىر ۇلى وزبەكستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىندە بايلانىس جانە ترانسپورت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، بايلانىس ءمينيسترى، ك س رو بايلانىس ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى سەكىلدى جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقاردى. ءوزىن قازاقپىن دەيتىن. ءبىراق ەلدەگى جاقىن-جۋىق اعايىن-تۋىستار ءبارىبىر سالقىن قاباق كورسەتىپ، ەشكىممەن جاقىن ارالاسقان جوق. سول بويى كەتتى. قازىر ويلايمىن: ۇتقان كىم، ۇتىلعان كىم دەپ. مەنىڭشە، مانگەلدى ناعاشىم سارت بولىپ، ەشتەڭە بۇلدىرگەن دە، بىرەۋ-مىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاپ، كىسى اقىسىن جەگەن دە ەمەس. بار جازىعى قامسىز-مۇڭسىز عۇمىر كەشۋ ءۇشىن بايۋدىڭ جولىن جاقسى بىلگەنى، تىنىمسىز تىپىرلاعانى-اۋ دەيمىن.
سونىمەن، قازاقتاردىڭ سول ۋاقىتتارداعى ءىرى مادەني ورتالىعى بولعان تاشكەنت ءۇشىن تالاس باستالىپ، تۇرار رىسقۇلوۆ قازاقتار، سۇلتان سەگىزبايەۆ (سەمەيلىك قازاق) وزبەكتەر، اكمال يكراموۆ سارتتاردىڭ ءسوزىن سويلەپ، ءۇشەۋى ءۇش جاققا تارتتى. سان جاعىنان باسىم قازاقتاردا تاشكەنتتى قولدان شىعارماۋ ءۇشىن مۇمكىندىك مول ەدى. سوندىقتان، ولار كوپ الاڭداماي، ناقتى جاعدايعا ونشا نازار اۋدارمادى. ناقتى جاعداي بىلاي-تىن. سۇرحانداريا ءۋالاياتىنان تاشكەنت اڭعارىنا قونىس اۋدارعان قىرعىز، قازاق تايپالارىنىڭ كوبى وزدەرىن وزبەكپىز دەپ، سولارعا قوسىلدى. سارتتار دا وزبەككە قوسىلعىسى كەلدى. وركوكىرەكتەۋ سۇلتان سەگىزبايەۆ: «ءبىز سەندەرمەن ەشقاشان بىرىكپەيمىز»، - دەپ كەۋدەمسوقتىق تانىتقانمەن، سارتتار قۇپيا تۇردە شارت جاساسىپ، ولار دا وزبەككە قوسىلدى. سارتتار: «بۇدان بىلاي ءبىز ءوزىمىزدى ەشقاشان سارت دەمەي، وزبەكپىز دەيمىز، سارت دەگەندى اۋىزعا المايمىز»، - دەپ انت-سۋ ءىشتى. ءسويتىپ، وزبەكتەر سان جاعىنان كوبەيدى. رەفەرەندۋمدا جەڭىپ شىقتى. قازاقتار مۇنىڭ ءبارىن كەش ءتۇسىنىپ، سان سوعىپ قالدى. وزبەكستان استاناسى تاشكەنت دەپ جاريالانىپ، سامارقاننان جەدەل تۇردە سوندا اۋىستى.
ويلانباستان وپىق جەپ، قولىن كەش سەرمەگەن قازاقتار ءۇشىن بۇل ۇلتتىق تراگەديا ىسپەتتى بولدى: ولار سۋارمالى، قۇنارلى جەرلەردەن ايىرىلدى، ساۋدا جولدارىنىڭ ماڭىزدى جۇيەلەرى قولدان شىقتى. مۇنىڭ ءبارى وڭتۇستىك وڭىردە «الاشوردا» پارتياسىنىڭ كۇيرەۋى، «حالىق جاۋلارىن» تالقانداۋ، 30-جىلدارداعى ستاليندىك گەنوسيدتىڭ باستاماسى ەدى.
ەندى وسىناۋ قاپىدا قالعان قازاقتاردىڭ باسىنا تۇسكەن مۇڭ-نالا، وكىنىشى مول، جۇرەك سىزداتار اۋىرتپالىقتى ءسال دە بولسا جەڭىلدەتۋ نيەتپەن، سول كۇندەردە ءابدىلدا قاجىبايەۆتىڭ باسىنان وتكەن (ارۋاقتار كەشىرسىن) مىنا ءبىر جاعدايدى ايتا كەتەيىن.
ۇنەمى تاۋىپ سويلەيتىن، سوزگە شەشەن، ويى العىر، كۇلدىرگى، سايقىمازاق ءابدىلدانى جۇرت ءابدىلدا شايتان دەپ اتايتىن. ول ءتىپتى ورتاازيالىق كلۋب دەۋگە بولاتىن شايحانالارداعى وزبەكتەرمەن ءسوز تالاستىرۋ كەزىندە باس-كوزگە قاراتپاي، قاشان دا جەڭىپ شىعاتىن. وزبەكتەردە ونداي ادامداردى «ەسكياشى» دەيدى. ول كوبىنەسە ابدوللا قاديريمەن (كەيىن وزبەكتىڭ كورنەكتى جازۋشىسى بولعان، «مۋشتۋم» ساتيرالىق جۋرنالىنىڭ تۇڭعىش رەداكتورى) ءسوز سايىستىراتىن. ابدوللا قاديريدىڭ «قاماۋداعى شايان» دەگەن كىتابىن وزبەك تىلىندە وقىعانمىن. ەسىل ازامات 1928- جىلى «حالىق جاۋى» رەتىندە تۇتقىندالىپ، اتىلىپ كەتگى.
ءابدىلدا قاجىبايەۆ تا قارا جاياۋ ەمەس، جاڭادان اشىلعان قازاق تەاترىنىڭ ديرەكتورى، «العاباس» گازەتىنىڭ رەداكتورى-تىن. ابدوللا قاديريمەن ءسوز جارىسىندا ەكەۋى الما-كەزەك جەڭىپ، ءبىر-بىرىنە وڭايلىقپەن الدىرمايتىن. ولاردى تىڭدايتىن قازاقتار مەن وزبەكتەردىڭ كۇلكىدەن ەزۋلەرى جيىلماي، اڭىز قىلىپ ايتا جۇرەتىن.
انە، سول ءابدىلدا بىردە مەنىڭ اكەمنىڭ تۋعان ءىنىسى، ۇنەمى جۇپتارى جازىلمايتىن قۇلتاي كوكەم ەكەۋى شايحانتاۋر كوشەسىمەن كەلە جاتادى. ۇلكەن ءبىر شايحانانىڭ جانىنان وتە بەرگەندە الدەكىمنىڭ: «ەي، بالتاباي!» - دەگەنىن ەستىپ قالت توقتايدى. بالتاباي دەگەنى ءابدىلدا نەمەسە قازاق دەگەنى. وزبەكتەر قازاقتاردى اتىن بىلە تۇرسا دا، بالتاباي دەپ ءاجۋالايدى. ءابدىلدا الگى داۋىس شىققان جاققا جالت قارايدى. شايحانانىڭ الدىندا وزىنە قارسى قاراپ تۇرعان ابدوللا قاديري وعان: «ەي، بالتاباي، تەشەبايدى كورمەدىڭ بە؟» - دەيدى. شايحانادا وتىرعاندار كۇتپەگەن جەردەن تۇتانعالى تۇرعان ءسوز سايىسىنا قۇلاق ءتۇرىپ، تىم-تىرىس بولا قالادى. قازاقتار دا كەز كەلگەن وزبەكتى ءازىل رەتىندە ءوز اتىمەن اتاماي، «تەشەباي» دەيدى.
ءابدىلدا اداس-اتتاسىنىڭ الگى سۇراعىنا وراي: «تەشەبايدى جاڭا عانا كوردىم، سەنىڭ ءۇيىڭنىڭ ەسىگىنەن ىشقىر باۋىن بايلاۋعا شاماسى كەلمەي، اسىعىپ شىعىپ كەلە جاتىر ەكەن»، - دەپ جاۋاپ بەرەدى. تۇپكى وي تۇسىنىكتى (ايەلىڭنىڭ جانىنان شىقتى دەگەندەي). ابدوللا قاديري: «وي، شەشەڭنىڭ...» دەپ بارىپ، ىركىلىپ قالادى. ويتكەنى، ول ءابدىلدانىڭ اناسى وزبەك ەكەنىن بىلەتىن.
ءابدىلدا دا ءتۇسىندى. ويتكەنى قازاق پەن وزبەكتىڭ ءازىلى قانشاما وتكىر بولعانىمەن، ءبارىبىر جەڭىل، ءزىلسىز كەلەتىن. ەكى جاق تا «ءازىل ءتۇبى - ءزىل» ەكەنىن، ءابدىلدا ارتىق سويلەگەنىن ىشتەي مويىندادى، ۇقتى، وكىندى. وزبەك قانشا ازىلكەش بولسا دا، الگىندەي ءاجۋانى كوتەرمەيدى، توزبەيدى.
قانىنا قارايعان ءابدىلدانى دا تۇسىنۋگە بولادى. قانشاما بايلىق، مال-مۇلىك، بەكزاتتىق، ماراپاتتان ايىرىلدى، ءوز ەلىم، ءوز جەرىم دەپ جۇرەتىن سەنىمنىڭ كۇلى كوككە ۇشتى. بۇل كەزدە جالعىز ءابدىلدا ەمەس، سول توڭىرەكتەگى ميلليونعا جۋىق قازاقتىڭ جانى جابىرقاۋ-تىن. الگى اۋىر ءازىل سولارعا جاۋاپ ىسپەتتى ەدى. ايتسە دە، ءابدىلدا بارماق شاينادى. اناسى وزبەك بولسا دا، قازاقتىق قان باسىنا شاپتى. ابدوللا قاديريدى جەڭدى، جەرگە قاراتتى. شايحاناداعى ۇلكەن-كىشىلەر سوعان كۋا بولدى. قازاق جەڭدى دەستى. مۇنداي جەڭىستىڭ ءابدىلدا كوكەمە كوك تيىندىق قۇنى جوق ەدى. ءبىراق بولار ءىس بولدى. ايتىلعان ءسوز - اتىلعان وق.
وح، شىركىن، بۇل ومىردە نە بولمايدى. ءبارى ارتتا. ءبارى ۇمىتىلادى. جوق، ەشتەڭە دە ۇمىتىلمايدى، ۇمىتىلۋى ءتيىس ەمەس. وندا مەن بۇل ەستەلىكتى جازباعان بولار ەدىم. ايتىڭىزدارشى، بۇلار دا ەل تاريحىنىڭ ءبىر پۇشپاعى ەمەس پە؟ وقىرمان دۇرىس تۇسىنەر دەپ سەنەمىن. دۇرىس تۇسىنىڭىزدەر، اعايىندار.
اباي تۇرسىنوۆ، پروفەسسور
دەرەككوز: «جاس قازاق» گازەتى. 2011- جىل