باسىمىزدىڭ ءبىز بىلە بەرمەيتىن قىرلارى
بىلگەنگە اللا ءبار سەزىم مۇشەلەرىن، ادام دەنەسىن باسقارۋ «پۋلتىن»، اعزاعا قاجەتتى «جانار-جاعارمايدى» قابىلدايتىن قاقپانى دا وسى باستىڭ ۇلەسىنە بەرىپ قويعان. ءبىرى كەمىستىك ەتسە، بۇكىل دەنە اقسايدى. دەسە دە، باستىڭ قادىرىنە بارىپ ءجۇرمىز بە؟ كوز، قۇلاق، مۇرىن، ءتىل، ءتىس - قاي-قايسىسىنىڭ دا قىزمەتىن مولىنان پايدالانعانىمىزبەن، كۇتىمىنە كەلگەندە، كەرجالقاۋلاۋمىز. قادىرىن قويىپ، ونىڭ قۇپيالارىن دا بىلە بەرمەيمىز-اۋ وسى. ەندەشە، بۇگىنگى اڭگىمەنى ءوزىمىز ءومىر بويى وڭگەرىپ جۇرەتىن باسىمىزدىڭ ءبىز بىلە بەرمەيتىن قىرلارى جايىندا جالعايىق...
سىزدە قانشا قۇلاق بار؟
القيسسا، اڭگىمەنى قۇلاقتان باستالىق. ءبىزدى ۇيدە دە، مەكتەپتە دە «قوس قۇلاعىڭ بار» دەپ ۇيرەتكەن، البەتتە كوزگە كورىنىپ تۇرعان اقيقات بۇل. ساماي تۇسىڭنان سالبىراعان ەكى قالقان كورىنسە، «قوس قۇلاعىم بار» دەمەي، نە دەرسىز؟ ال ەگەر تەرەڭىرەك ۇڭىلسەڭىز، ءاربىر قۇلاعىڭىزدىڭ ءوزى - ءۇش قۇلاقتان تۇرادى: سىرتقى، ورتاڭعى جانە ىشكى. بىزگە تەك سىرتقىسى - سالبىراعان قالقان عانا كورىنەدى. ال ورتاڭعى مەن ىشكى قۇلاقتىڭ ءبارىن دابىل جارعاعىڭىز اۋىرىپ، نە قۇلاعىڭىز بىتەلگەندە عانا سەزىنەسىز. جا، ىشكىنى قويىپ، كوزگە كورىنىپ تۇراتىن قۇلاق قالقانىن ءسوز ەتەلىك. باجايلاپ قاراعان ادامعا بۇل قالقان - انانىڭ قۇرساعىندا تومەن قاراپ جاتقان بالانىڭ بەينەسىنە ۇقسايدى. سىرعالىعى - بالانىڭ باسى دا، جارعاعى قول-اياعىن باۋىرىنا الىپ جاتقان بالا سەكىلدى. ەندى، مىنا قىزىقتى قاراڭىز، ادام دەنەسىنىڭ ەڭ نەگىزگى سەزىمتال مۇشەلەرى ءدال وسى باستا ورنالاساتىنى سىقىلدى، قۇلاقتىڭ دا مەديسينالىق بەلسەندى نۇكتەلەرىنىڭ ءبارى - بالانىڭ باسىنا ۇقساتقان سىرعالىقتا ورنالاسقان. ادام اعزاسىنداعى ەڭ ۇساق سۇيەكتەر دە - وسى قۇلاقتا. عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنشە، وڭ قۇلاقتىڭ سول قۇلاقتان گورى ەستۋ قابىلەتى جوعارى كەلەدى ەكەن. سونداي-اق عالىمدار ادامداردىڭ اڭگىمەنى وڭ قۇلاعىمەن، مۋزىكانى سول قۇلاعىمەن تىڭدايتىنىن دالەلدەگەن. بۇعان قۇلاقتار قابىلدايتىن دىبىستاردىڭ ميدىڭ ءارتۇرلى بولىگىندە تالداناتىنى سەبەپ. ماسەلەن، وڭ قۇلاقتان جەتكەن دىبىستار ميدىڭ سول جاق جارتى شارىنا كەلىپ تالداناتىن بولسا، كەرىسىنشە، سول قۇلاقتىڭ قابىلداعان دىبىستارى ميدىڭ وڭ جاق جارتى شارىنا جول تارتادى ەكەن.
كوزىڭىز مۇزداعان كەز بولدى ما؟
قاقاعان قىستا دەنەگە تون، اياققا بايپاق، باسقا - مالاقاي، قولعا - قولعاپ كيىپ، بەتكە - شارف وراعاندا دا، ادەتتە قورعانسىز بولىپ كورىنەتىن كوزىمىزگە ەشقانداي كيىم كيمەيتىنىمىزدىڭ سىرىن ويلانىپ كوردىڭىز بە؟ «قايتەيىن، كوزىمدى جاپسام، جولىمدى كورمەي قالام عوي» دەرسىز، ال نەگىزىندە ادامنىڭ جانارى - مۇلدە مۇزدامايدى. كىرپىگىڭىزگە قىراۋ ىلىنەر، قاباعىڭىزعا مۇز قاتار - ال كوزگە ءبارىبىر. ول سۋىقتى سەزبەيدى، ونىڭ بويىندا تەمپەراتۋرانى سەزەتىن رەسەپتور اتىمەن جوق. ءبىزدىڭ ايازدى قىستا دا جانارىمىزدى جابۋمەن جاسىرمايتىنىمىزدىڭ سىرى - وسىندا جاتىر. دەسە دە، سۋىقتى سەزبەۋىنە قاراماستان، كوز - ادامنىڭ ەڭ سەزىمتال مۇشەسى بولىپ تابىلادى. ادامنىڭ بۇكىل دەنەسىندەگى سەزىم رەسەپتورلارىنىڭ 70 پايىزى - وسى كوزدىڭ قاراشىعىندا ورنالاسقان. ايتا كەتۋ كەرەك، كوزدە تەمپەراتۋرانى سەزەتىن رەسەپتورلاردىڭ بولماۋى، ونىڭ، ياعني كوزدىڭ تەمپەراتۋراسى وزگەرمەيدى دەگەن ءسوز ەمەس. ەڭ قىزىعى كوز تەمپەراتۋراسىنىڭ وزگەرۋىنە - ادامنىڭ وتىرىك ايتۋى اسەر ەتەدى ەكەن. ياعني ادام جالعان سويلەگەن كەزدە، جانارىنىڭ ىستىعى جوعارىلايدى. وسىنى اڭعارعان عالىمدار دا «وتىرىك دەتەكتورىن» جاساردا بۇل قۇبىلىستى باستى نازارعا العان. كوزدەن بولىنەتىن سۇيىقتىقتىڭ - جاس ەكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز، دۇنيەگە بالا جىلاپ كەلگەندە، «جىلاماسا ەكەن» دەپ ايايتىنىمىز تاعى بار. ال راسىندا، بالانىڭ 1،5 ايعا دەيىنگى جاسى - «ەرەكشە جاس» اتالادى ەكەن. بۇل جاس ءسابيدىڭ كوزىنىڭ اينالاسىن جۇمسارتىپ، ونى ءتۇرلى ينفەكسيادان قورعايدى. دەمەك، بالا جىلاۋ ارقىلى دا ومىرمەن كۇرەسىپ جاتىر دەگەن ءسوز. ال ءبىز ونى ايايمىز...
مۇرىننىڭ ەڭبەگىن ەلەي ءجۇرىڭىز
ادامنىڭ مۇرنى 10 مىڭنان استام الۋان ءتۇرلى ءيىستى اجىراتادى. ال ونىڭ قانداي ءيىس ەكەنىن ايىرۋ - ميدىڭ ۇلەسىندەگى شارۋا. قىزىعى، ادەتتە تاماق جەپ، «ءدامدى ەكەن» دەپ جاتقانىمىزدا، بار قوشەمەتتى سول ءدامدى ايىرعان تىلگە بەرىپ جاتاتىنىمىز ادىلدىك ەمەس ەكەن. ويتكەنى ءتىلدىڭ ءدام سەزۋ بۇرتىكتەرى تەك ءتورت ءتۇرلى نارسەنى - ءتاتتىنى، تۇزدى، قىشقىلدى جانە اششىنى عانا ايىرا الادى. ال ءبىزدى تاماقتىڭ «كايىبىنە» ءتۇسىرىپ، ونىڭ سان الۋان ءتۇرلى ءدامىن سەزىندىرەتىن - سول باياعى مۇرىن ەكەن. ويتكەنى مۇرىن تەك سىرتقى قوس تەسىك ارقىلى عانا ءيىس سەزىپ قانا قويمايدى، سونىمەن بىرگە ءىش جاقتان دا - اۋىز قۋىسىنىڭ ارتقى جاعىنان كەلگەن ءيىستى سەزىپ، سول ارقىلى تاماقتىڭ ناعىز ءدامىن سەزىنۋىمىزگە ىقپال ەتەدى. ادەتتە، تۇماۋراتىپ قاپ، تاماقتىڭ ءدامىن سەزىنبەيتىنىمىزدە «ءتىلىم ءدام سەزبەي قالدى» دەۋىمىز دە جالعان بوپ شىقتى. بۇل جاعدايدا ءتىل ەمەس، مۇرىن ءيىس سەزبەي قالادى دا، تاماقتىڭ ءدامىن تۇسىنە الماي قالادى ەكەنبىز...
10 كۇن سايىن - جاڭا «ءتىل»
ءدام سەزۋدە مۇرىننىڭ ەڭبەگىنە «بازىنالىق» جاسايتىن ءتىلدىڭ دە وزىندىك ءبىز بىلە بەرمەيتىن قىرلارى كوپ. ماسەلەن، قازاق حالقى «ءارى ءتاتتى، ءارى اششى» دەپ باعا بەرگەن ءتىلدى ءومىر بويى وزگەرتپەي وڭگەرىپ وتەمىن دەسەڭىز، قاتەلەسەسىز، ءتىل جاسۋشالارى ءاربىر 10 كۇن سايىن جاڭارىپ وتىرادى. دالىرەك ايتقاندا، تىلدە بولاتىن 5 مىڭداي ءدام سەزۋ بۇرتىكتەرى جاڭارادى. 10 اق كۇندىك عۇمىرى بار بۇل بۇرتىكتەردىڭ ءولىپ، جاڭاسى پايدا بولىپ جاتقانىن الايدا ءبىز سەزە قويمايمىز. تاعى ءبىر قىزىعى، ءتىل - ادامنىڭ ەڭ يىلگىش، يكەمدى مۇشەسى بولىپ تابىلادى. ءبىر قاراعانعا، جالعىز عانا بۇلشىق ەت كورىنگەنىمەن، ول 16 بۇلشىق ەتتەن قۇرالادى ەكەن.
ادام تاعدىرى ماڭدايىنا جازىلعان با؟
قازاق حالقى ءدال وسى ءسوزدى ءجيى ايتادى. البەتتە، ماڭدايعا ءۇڭىلىپ، تاعدىرىنىڭ نە بولارىن وقي المايسىز، دەسە دە وقىلاتىن دۇنيەلەر بار ەكەن. ماسەلەن، جازىق، كەڭ ماڭدايلى ادام - اقىلدى، ويلى كەلەدى. ءدال وسىنداي ماڭدايدى شاشتىڭ ەتەگى دوڭگەلەنە جيەكتەپ تۇرار بولسا، سول ماڭداي يەسى تۋراشىل، تاباندىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى ەكەن. ماڭدايدىڭ تارلىعى - اقىل-ويدىڭ دا كەمدىگىنىڭ كورىنىسى، ءبىراق بۇل ادامدار ساۋىسقانداي ساق كەلەتىن كورىنەدى. اڭداماي، ارتىق قادام باسپايدى، ءوز شارۋاسىنا پىسىق كەلەدى. جالپاق ماڭدايلى ادامنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى جوعارى بولسا، سونىمەن بىرگە سەزىمتال، قىزبا دا كەلەدى ەكەن. ءدال وسى سەكىلدى ادامنىڭ بەتىنە قاراپ تا، مىنەزىنىڭ حابارىن الۋعا بولادى. ايتالىق، دوڭگەلەك ءجۇزدى جان - مەيىربان، اقجارقىن، قاراپايىم كەلەدى دە، سوپاق بەتتى، بيىك جاقتى ادامدار - جان-جاعىن جاپىرىپ، بيلەپ-توستەپ تاستاۋعا دايىن تۇرادى ەكەن. بەتىڭىزدىڭ ءپىشىنى ءۇشبۇرىشتانىپ كەلسە، قۋانا بەرىڭىز، بۇل - ءسىزدىڭ اقىل-ويىڭىزدىڭ جوعارىلىعىنىڭ بەلگىسى، ال ءتورتبۇرىشتانىپ كەلسە، بىربەتكەي، تاباندىسىز...
شاشتىڭ ءتۇسۋى ونىڭ تۇسىنە دە تاۋەلدى
ادام باسىنداعى قۇپياسى ەڭ كوپ اشىلعان نارسە - شاش بولسا كەرەك. دەسە دە، ونىڭ عىلىمعا بەيمالىم سىرلارى ءالى دە كوپ. ورتا ەسەپپەن العاندا، ادامنىڭ باسىندا 100 مىڭنان 120 مىڭعا دەيىن شاش بولادى ەكەن. ءاربىر شاش اپتاسىنا 3-3،5 ميليمەترگە ۇزارادى. شاش ادام 20-30 جاسقا كەلگەندە دە اعارا باستايدى. ال اعارعان شاش جىڭىشكەرە تۇسەتىنى بەلگىلى. دۇرىس كۇتىلمەسە نەمەسە شاشتىڭ يەسى سوزىلمالى اۋرۋعا ۇشىراسا دا، شاش تۇسەدى. الكوگولدەن، تەمەكىدەن سوزىلمالى ۋلانۋ دا شاشقا وتە زيان. شاشتىڭ ءتۇسۋى ونىڭ قۇرامىنداعى بوياعىش زات - مەلانين پيگمەنتىنىڭ مولشەرىنە دە تاۋەلدى. ەڭ قىزىعى، قاراتورى ادامداردىڭ شاشىندا بۇل پيگمەنت كوپ تە، سارى شاشتىلاردا - ازداۋ كەلەدى ەكەن. ال اققۇبا، سارى شاشتىلاردا - پيگمەنت ءتىپتى دە از. ەگەردە شاشتا تەمىرلى پيگمەنت كوپ بولسا، وندا ول جيرەن ءتۇستى بولادى.
نۇربولات امانجول
دەرەككوزى:«ايقىن» گازەتى