ەجەلگى نوعايلى

استانا. قازاقپارات. «نوعاي ۇلىسى»، «نوعايلى جۇرتى»، «نوعاي ورداسى» ءتارىزدى اتاۋلار تاريحىمىزعا جاقسى بەلگىلى. بۇلار شىن مانىندە ءبىر حالىقتىڭ وركەندەۋىندەگى جالعاسقان ەتنوتاريحي كەزەڭدەردى سيپاتتايدى.

قازاق ەپوسىنا كىرەتىن ءبىرقاتار جىرلار «نوعايلى جىرلارى» دەگەن اتپەن دە بەلگىلى.

قىپشاق دالاسىنداعى، اسىرەسە، قازىرگى باتىس قازاقستان ايماعىنداعى قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ ءبىرازىنىڭ نوعايلار قۇرامىندا بولعاندارىن دا بىلەمىز. وسىلاي بولا تۇرسا دا، نوعايلى تاريحىنىڭ قازىرگى قازاقستان تاريحىنان ءوزىنىڭ لايىقتى ورنىن يەمدەنە الماي كەلە جاتقان جايى بار. مۇنىڭ باستى سەبەبى نوعاي ۇلىسىنىڭ قازىرگى قازاقستان ايماعىنان تىسقارى جاتۋىندا بولىپ وتىر. دەسەك تە، نوعايلى تاريحى دا قازاق تاريحىنىڭ قۇرامداس بولىگى ەكەنى كوپشىلىككە بەلگىلى.

بۇل ەلدىڭ جەكە تاريحي تۇلعا، بەكتەردىڭ بەگى (بەكلەربەك) بولعان نوعاي ەسىمىنەن باستاۋ الاتىنى بەلگىلى جاي. راس، نوعاي ورداسىن كەيىنگى ХІV عاسىردىڭ ورتاسىندا ءومىر سۇرگەن جانە شاعىن حاندىقتى باسقارعان جوشىنىڭ ۇلى توقاتەمىردىڭ تۇقىمى قارا نوعاي اتتى تاريحي تۇلعادان باستاۋدى ۇسىناتىندار دا بار. الايدا وعان قاراعان جۇرتتىڭ «نوعايلار» ەمەس، «قارانوعايلار» دەپ اتالعانىن ۇمىتۋعا بولماس. مۇنىڭ ءوزى ەۋرازيا كەڭىستىگىندە «نوعاي» اتاۋىنىڭ دەگەنمەن دە نوعاي تورەدەن باستاۋ الاتىنىن بايقاتادى. ول - ايگىلى جوشى حاننىڭ شوبەرەسى.

نوعاي قىپشاق ەلىنىڭ (التىن وردانىڭ) بەركە (بەرەكە) (1257-1266)، موڭكە تەمىر (1266-1282)، تۋدا موڭكە (1282-1285)، تۋلا بۇعا (1285-1290)، توقتا (1290-1312) ءتارىزدى حاندارىمەن ۇزەڭگىلەس جانە زامانداس بولعان، ولارعا بىردە بەكلەربەك لاۋازىمىندا بەلسەندى قىزمەت جاساسا، بىردە قارسى تۇرىپ جاۋلاسقان كۇردەلى تاريحي تۇلعا. وسىعان بايلانىستى، ەۋرازيا تاريحىن جازعاندا نوعايدى ەسكەرمەي، اينالىپ ءوتۋ قيىن. سوندىقتان دا ول تۋرالى باسى ن.كارامزين مەن ۆ.بارتولدتان باستاپ، بۇگىنگى ۆ.ترەپاۆلوۆ، ز.قينايات ۇلى، ا.يسين، ا.كۇزەمباي ۇلى ءتارىزدى زەرتتەۋشىلەر ەلەۋلى ەڭبەكتەر جازدى. ەسكەرەتىنىمىز، نوعاي جانە نوعايلى جۇرتى تۋرالى اركىمنىڭ كوزقاراسى ءارتۇرلى. بىلەتىنىمىز، نوعاي تاتار ۇلى دۇنيەگە 1230- جىلى كەلگەن. ول، ارينە، موڭعوليادا ەمەس، قىپشاق دالاسىندا دۇنيەگە كەلدى.

ات جالىن تارتىپ مىنگەن كەزىنەن باستاپ ەرجۇرەكتىگىمەن ەرەكشە كوزگە تۇسكەن ول جيىرما التى جاسىندا بەركە (بەرەكە) حاننىڭ پارسى جەرىن بيلەگەن قۇلاعۋعا قارسى ۇرىسىندا قول باستاپ، داڭققا بولەندى. وسى ۇرىستا كوزىنەن ايىرىلعان ونى جۇرت «جالعىز كوزدى باتىر» اتاندىردى. ونىڭ ەرلىگىن قۇرمەتتەگەن بەرەكە حان ەدىل مەن جايىقتىڭ جاعالاۋىن مەكەندەگەن حالىققا باسشى ەتتى. الشىن تايپالىق بىرلەستىگىنە قارايتىن تايپالاردىڭ ءبىرازى، قىپشاق رۋلارىنىڭ كەيبىرى وسى تۇستا-اق نوعايعا باعىنىشتىلىققا ءتۇستى. قىپشاق ەلىنىڭ (التىن وردانىڭ) كەلەسى حانى موڭكە تەمىر دە نوعايدى اسپەتتەۋمەن، كوتەرمەلەۋمەن بولدى. ەندى ول باسقارعان ايماق بىردە «نوعاي ۇلىسى» اتانسا، بىردە «ماڭعىتتار ەلى» اتالاتىن بولدى.

سوڭعى اتاۋ تۋرالى ءارتۇرلى پىكىرلەر بىلدىرگەن تاريحشىلار اراسىندا كوڭىلگە قونىمدىسى - زادىحان قينايات ۇلىنىڭ جازعاندارى. ونىڭ «ماڭعىت» اتاۋى و باستا نوعايدىڭ مىڭدىقتارىن سيپاتتاعانى (مينگ-مىڭ دەگەندى بىلدىرەدى) تۋرالى پىكىرى دالەلدى ەستىلەدى. كەزىندە، ХІІ عاسىردا ونون وزەنى بويىندا مەكەندەگەن موڭعولدىڭ ماڭعىت تايپاسىنىڭ قىپشاق دالاسىنا قونىس اۋدارعانى تۋرالى دەرەكتەر جوق. بالكىم، بۇل رۋدان شىققاندار باتۋدىڭ باتىس جورىعىنا قاتىسىپ، تەرىستىك قىرىم ايماعىندا قالىپ قويعان بولار. ماڭعىتتاردىڭ كەيىنىرەكتە، ەدىگە زامانىندا مينگتەردەن ءبولىنىپ بەش ۇلى-ماڭعىت، يسابيي-ماڭعىت، قارا-ماڭعىت، شيعاسان-ماڭعىت اتانىپ كەتكەندەرى بەلگىلى. ХІV عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنا دەيىن ماڭعىت جۇرتى ءامۋداريا جاعالاۋىن قونىس ەتكەن. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇلار موڭعول تىلدەستەر ەمەس، كەزىندە نوعاي مىرزانىڭ قايتىس بولۋىنان كەيىنگى كەزەڭدە توقتا حاننىڭ زورلىقپەن نوعاي ۇلىسىن وزىنە قوسۋىنان قاشقان جانە كەزىندە بەكلەربەك نوعايدى بەلسەندى قولداعان ونىڭ «مينگتارى (ماڭعىتتارى)» بولىپ تابىلادى. ХІV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا بۇلاردىڭ ەدىل-جايىق ايماعىنا قايتا قونىس اۋدارۋلارى دا وسىنى دالەلدەيدى. و باستا ازعانا موڭعول رۋلارى باسقارعان بۇلار كەيىننەن قىپشاق جانە الشىن تايپالىق بىرلەستىكتەرىنە ءسىڭىسىپ، ءبىرجولاتا قىپشاقتانىپ كەتتى. وسىلايشا نوعاي «مينگتارى (ماڭعىتتارى)» 15- عاسىرعا قاراي، ەدىگەنىڭ تۇسىندا دۇيىم دە قۋاتتى ەلگە اينالدى.

دەگەنمەن دە مىنانى دا ايتپاۋعا بولماس، ماڭعىت اتانعانداردان تارالعاندار كەيىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلدى. ХІХ عاسىردا كۋندروۆ تاتارلارىندا ماڭعىتتار بىرنەشە رۋعا بولىنسە، وزبەك-ماڭعىتتار اق-ماڭعىت، تۇك-ماڭعىت جانە قارا-ماڭعىت رۋ تارماقتارىنا، ال قاراقالپاق-ماڭعىتتارى اق-ماڭعىت، قارا-ماڭعىت، ءۇشتاي، شۋيت، يامانچا ءتارىزدى رۋلار تارماقتارىنا ءبولىنىپ كەتتى. ماڭعىتتاردىڭ وسىلايشا ءارتۇرلى تۇركىتىلدەس حالىقتار قۇرامىنا ىدىراپ كەتكەندەرىنە قاراپ، ەجەلگى نوعايلىنىڭ (ماڭعىت جۇرتىنىڭ) بىرتىندەپ قالاي بولشەكتەنگەنىن دە بايقاۋعا بولادى.

ءوزى بيلەگەن ايماقتى جەكە ەتنوساياسي بىرلەستىككە اينالدىرىپ العان نوعاي، العاش موڭكە تەمىر حاننىڭ قىپشاق ەلىندەگى بيلىگى كەزىندە، ونان سوڭ تۋلا بۇعا حاننىڭ تۇسىندا مىسىر بيلەۋشىسى ءال-زاهير بەيبارىسقا ءوزىنىڭ اتىنان ەلشىلىكتەر اتتاندىرعانى تۋرالى دەرەكتەر بار. مۇنىڭ ءوزى وسى زاماندا نوعايدىڭ التىن وردا حاندارىمەن تايتالاسىپ، ولاردىڭ قولىنداعى بيلىككە قول جەتكىزۋگە تالپىنا باستاعانىن ايقىن دالەلدەي تۇسەدى. شىندىعىندا دا، نوعاي قىپشاق ەلىندە اسا بەدەلدى تۇلعا ەدى. ول حان تاعىنا وتىرماسا دا ءوزىنىڭ ەسىمىن ۇلىسقا عانا ەمەس، تۇتاس حالىققا ەتنونيم رەتىندە قالدىرىپ كەتكەن تاريحي تۇلعا.

نوعاي تۋلا بۇعانىڭ تۇسىندا ءوزىنىڭ التىن ورداعا تاۋەلسىز دەربەستىككە ۇمتىلىپ وتىرعانىن اشىقتان-اشىق اڭعارتا باستادى. بۇل 1287- جىلى التىن وردا اسكەرلەرىنىڭ باتىسقا جورىعى كەزىندە ايقىن كورىنىس بەردى. ءوزىنىڭ اسكەرىمەن بۇل جورىققا قاتىسقان نوعاي كراكوۆ قالاسىن باسىپ العان سوڭ قايتار جولدا تۋلا بۇعا حان باسقارعان التىن وردا اسكەرلەرىنەن رۇقساتسىز ءبولىنىپ، ءوزىنىڭ يەلىگىنە قايتىپ كەتتى. ال جولدان اداسقان حان اسكەرلەرى قارلى بورانعا كەزدەسىپ، ولاردىڭ سان مىڭداعانىن ۇسىك شالىپ، قىرعىنعا ۇشىرادى.

تۋلا بۇعا بۇل اپاتتىڭ باستى سەبەبىن نوعايدىڭ ءىس-ارەكەتىنەن ىزدەستىردى. مۇنداي جاۋلىق پيعىل نوعايعا تىپتەن دە ۇناعان جوق. ەكى اراداعى وسىنداي تەكەتىرەس اقىرى نوعايدىڭ پايداسىنا شەشىلدى. ونىڭ ارانداتۋىمەن توقتا تۋلا بۇعانى جانە ونىڭ بەس باۋىرىن قىرىپ سالدى. وسىلايشا 1291- جىلى تاققا توقتا وتىردى. الايدا نوعايدى التىن وردا قۇرامىنداعى جەكەلەگەن ايماقتاردى بيلەۋ ەشقاشاندا قاناعاتتاندىرعان جوق. ال التىن وردا تاعىنا وتىرۋعا، اسا قۋاتتى جانە بەدەلدى بولا تۇرسا دا، ونىڭ ساياسي قۇقىعى بولمادى. مۇنىڭ باستى سەبەبى - نوعايدىڭ تۋعان اتاسىنىڭ جوشىنىڭ نەكەسىز ايەلىنەن تۋۋى ەدى.

مۇنى جاقسى بىلەتىن تورەلەر ءالى دە ءتىرى بولعاندىقتان نوعايدىڭ حان تاعىنا بارار جولى ايدان-انىق جابىق ەدى. مۇنداي ءوزى ءۇشىن قولايسىز جاعدايدى تۇسىنگەندىكتەن دە نوعاي باسقا ساياسي جولدى - التىن ورداعا مۇلدە تاۋەلسىز جەكە ۇلىس قۇرۋ جولىن تاڭدادى. ال بۇل جولداعى باستى كەدەرگى - باتۋدان تاراعان ۇرپاق ەدى. سولاردىڭ جانە ولاردى قولداۋشىلاردىڭ كوزىن جويۋ جولىندا جانە كوزىن جويا الماعاندارىن ءوزىنىڭ ىقپالىنا تۇسىرۋدە نوعاي ءارتۇرلى ساياسي ايلا-شارعىلارعا باردى.

دەگەنمەن دە قانشا ايلاكەر بولسا دا نوعاي ۇستانعان ۇستانىم جوشى باباسى قۇرعان قۋاتتى مەملەكەتتىڭ تۇبىنە جەتەتىن، ءوزى سياقتى بيلىككە قۇمار تورە تۇقىمدارىن مەملەكەتتى ىدىراتۋ جولىنداعى ارەكەتكە جاپپاي ارانداتاتىن اسا قاۋىپتى باعىت ەدى. ارينە، بۇل مەملەكەتتىڭ ىدىراۋىن تەك نوعايدىڭ ساياساتىمەن بايلانىستىرۋعا بولماس. جەرگىلىكتى نويانداردىڭ ىقپالىمەن وسى تۇستا بىرنەشە ەتنوساياسي ايماقتار كۇشەيىپ، ولار دەربەس ۇلىستار قۇرۋعا تالپىنىستار جاساي باستادى. ورىس سلاۆياندارى دا سارايعا تاۋەلسىز بولۋدى ارمانداۋمەن بولدى. وسىنىڭ ءبارى التىن وردانى السىرەتە ءتۇستى.

نوعايدان ءبىرجولاتا قۇتىلۋ ءۇشىن توقتا حان وعان قارسى ونىڭ بالالارى مەن ايەلدەرىن ارانداتتى. ءوز كەزەگىندە نوعاي دا توقتا حاننان قۇتىلۋ ءۇشىن ءساتسىز ساراي توڭكەرىسىن ۇيىمداستىردى. مۇنداي ءوزارا جاۋىعۋ اقىرى قىرعىن سوعىستارعا الىپ كەلدى. 1298- جىلعى العاشقى شايقاستا نوعاي جەڭسە، ال 1300- جىلى بولعان كەلەسى ۇرىستا ول جەڭىلىپ، ءوزى اۋىر جارالانىپ قايتىس بولدى. الايدا نوعاي يەلىك جاساعان ايماق (قىرىمنىڭ سولتۇستىگىندەگى دنەپردەن شىعىسقا قارايعى جايىق وزەنىنە دەيىنگە ولكە) نوعايلى جۇرتى اتانىپ تاريحتا قالا بەردى. وعان كىرگەن رۋلار مەن تايپالار كەيىننەن تاتار، قازاق، نوعاي، قاراقالپاق، وزبەك جانە ت.ب. تۇركىتىلدەس حالىقتاردىڭ ەتنيكالىق تۇرعىدان دەربەستەنىپ قالىپتاسۋلارىنا ەلەۋلى ۇلەس قوستى.

تالاس وماربەكوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

دەرەككوز: «انا ءتىلى» گازەتى. 2011