قىپشاق ەلىنىڭ (التىن وردانىڭ) ورلەۋى
بەركە حاننىڭ قايتىس بولعانىن ەستىگەن مىسىر پاتشاسى سۇلتان از-زاهير بەيبارىس 1267- جىلدىڭ قازان-قاراشا ايلارىندا قايىر (كاير) قالاسىنان قىپشاق دالاسىنا ارنايى ەلشىلىك اتتاندىردى. بۇل ەلشىلىك قۇرامىنا بۇرىن بەركە حاننان قايىرعا كەلگەن قىپشاق دالاسىنىڭ ەلشىلەرى دە ەنگىزىلدى. سارايعا كەلىپ جەتكەن ەلشىلەر موڭكە تەمىرگە بەركەنىڭ قايتىس بولۋىنا بايلانىستى كوڭىل ايتىپ، سونىمەن قاتار ءوزىن قىپشاق ەلىنىڭ تاعىنا وتىرۋىمەن قۇتتىقتادى. مىسىر ەلشىلەرى، سونداي-اق جاڭا حاننىڭ تاققا وتىرۋىنا بايلانىستى بەيبارىستىڭ جىبەرگەن سىيلىقتاردى وعان تابىس ەتتى.
ۆ.بارتولد ءوزىنىڭ زەرتتەۋلەرىندە موڭكە تەمىردىڭ ورتا ازياداعى كۇردەلى ساياسي احۋالدارعا قالاي ارالاسقانىنان ءبىرشاما ناقتى حاباردار ەتەدى. ول 1269- جىلى وسىندا سايىن (باتۋ) مەن بەركەنىڭ باۋىرى بەركەجاردىڭ باستاۋىمەن 50000 ادامنان تۇراتىن قارۋلى قولدى جەتىسۋعا اتتاندىردى. بۇل اسكەر ءدال وسى جىلى تالاس بويىندا قۇرىلتاي وتكىزىپ، وسىندا ءوزىنىڭ بيلىگىن نىعايتا ءتۇسۋدى كوزدەگەن ۇگەدەيدىڭ نەمەرەسى قايدۋدى قولداۋ ءۇشىن جىبەرىلسە كەرەك.
قايدۋدىڭ كەزىندە بەركەنىڭ جاۋى بولعان شاعاتايدىڭ نەمەرەسى العۇيعا قارسى سوعىسقان ارىق بۇقا اسكەرلەرى قۇرامىندا بولعانى بەلگىلى. ءوزىنىڭ اعاسى بەركەنىڭ جولىن جالعاستىرعان موڭكە تەمىردىڭ، سوندىقتان دا قايدۋعا قولداۋ جاساۋىن تۇسىنۋگە بولادى. موڭكە تەمىردىڭ ورتا ازيا بيلەۋشىسىنە اينالعان قايدۋدى قولداۋى بۇدان كەيىنگى وقيعالاردا دا كورىنىس بەردى. مىسالى، 1277- جىلى ۇلى حان قۇبىلايدىڭ ەكى بىردەي ۇلى قايدۋعا قارسى سوعىس كەزىندە تۇتقىنعا ءتۇسىپ قالدى. قايدۋ حانزادالاردى ەلىنە قايتارۋدىڭ ورنىنا ءوزى اسا قۇرمەتتەيتىن موڭكە تەمىردىڭ سارايىنا جىبەردى. ول بولسا ۇلى حانمەن جانجالدى اسقىندىرماۋ ءۇشىن بالالاردى اكەسىنە قايتاردى. بۇل موڭكە تەمىردىڭ بەيبىتشىلىكتى كوزدەگەن ساياساتىنىڭ ناقتى كورىنىسى ەدى.
وسىندايدا ايتا كەتەر تاعى ءبىر ماسەلە، مۇنداي ساياساتتى ورىس كنيازدەرى دە وزدەرىنىڭ مۇددەلەرىنە پايدالانىپ قالۋعا تىرىستى. ۆ.بارتولد وسىنىڭ ناقتى مىسالى رەتىندە كنياز لەۆ گاليسكيدىڭ ليتۆالىقتارعا قارسى سوعىس كەزىندە موڭكە تەمىردەن كومەككە اسكەر شاقىرتقانىن، ياعني اسكەري قولداۋ العانىن ايتا كەتەدى. دەگەنمەن دە ورىس كنيازدەرى قىپشاق ەلىنىڭ (التىن وردانىڭ) اسكەري كومەگىنە جۇگىنۋگە ىنتىزارلىق تانىتا قويعان جوق. ويتكەنى ولار جاۋدى قيراتىپ عانا قويماي، وزدەرىنە وداقتاس ورىستاردىڭ ەلدى مەكەندەرىن دە جولاي-جولشىباي سىپىرا توناپ، ءارتۇرلى زورلىق-زومبىلىقتارعا بارىپ، «ءبورى ازىعى جولدا» دەگەن كوشپەلىلەرگە ءتان پيعىلمەن جولدارىندا كەزدەسكەندەردى قان قاقساتىپ كەتەتىن ەدى. وسىدان ورىستار قاتتى قايمىقتى.
الايدا موڭكە تەمىر دە ءوز كەزەگىندە ورىس كنيازدەرىن دە قىپشاق ەلىنىڭ مۇددەسىنە سايكەس پايدالانا ءبىلدى. مىسالى، 1277- جىلى ول كاۆكازداعى الاندارعا قارسى سوعىسقاندا ورىس اسكەرلەرىن قاۋىپتى جەرلەرگە پايدالاندى. ءوزى يسلامدى ۇستانعاندار جاعىندا بولا تۇرسا دا، موڭكە تەمىر شىڭعىس باباسىنان بەرى داستۇرگە اينالعان باسقا دىندەگىلەرگە توزىمدىلىكپەن قاراۋ جانە ولاردىڭ ءدىني سەنىمدەرىن قۇرمەتتەۋ ساياساتىن جالعاستىرا بەردى. ول ساراي باسقاراتىن ايماقتا گرەكتىڭ پراۆوسلاۆيە ءدىنىن ۇستاناتىندارعا ارتىقشىلىقتار بەردى. ال سارايدا ەپيسكوپ بولىپ جۇرگەن فەوگنوستتى كونستانتينوپولعا ەلشى ەتىپ اتتاندىردى. وسى ايتىلعاندار موڭكە تەمىردىڭ ءدىني ۇستانىمداردى ۇلكەن ساياساتتا ءتيىمدى پايدالانا بىلگەنىن تاعى دا دالەلدەي تۇسەدى.
وسىنىڭ ارقاسىندا ول باسقارعان تۇستا قىپشاق ەلى (التىن وردا) ىشكى تارتىستاردان مۇلدە تازارىپ، اۋىزبىرلىگى بەرىك مىقتى مەملەكەتكە اينالدى. بەركە حاننىڭ كەزىندە-اق تاۋەلسىزدىككە باعىت ۇستاعان قىپشاق ەلى ەندى، شىن مانىندە - دەربەس، موڭعول يمپەرياسىنا باعىنبايتىن ءوزىنىڭ جەكە ءمورى بار ۇلى مەملەكەتكە اينالدى. ەگەر دە ودان بۇرىنعى قىپشاق ەلىنىڭ حاندارى بولعار قالاسىندا سوققان وزدەرىنىڭ تەڭگەلەرىندە ۇلى موڭعول حانىنان اسا الماي، وزدەرىنىڭ ەسىمدەرىن جازا الماعان بولسا، ال موڭكە تەمىر ءوزى سوقتىرعان تەڭگەلەرگە باتىل تۇردە ءوزىنىڭ ەسىمىن جازىپ، دەربەس ءمورىن باستىردى.
سول تۇستا قالىپتاسقان كۇردەلى جاعداي موڭكە تەمىر باسقارعان قىپشاق ەلىن مىسىر ەلىمەن جاقىنداستىرا ءتۇستى. 1271- جىلى موڭكە تەمىر حان سۇلتان از-زاحير بەيبارىسقا ەلشى جىبەرىپ، پەرسيانى بيلەۋشى قۇلاعۋعا قارسى بىرىگىپ كۇرەسۋگە ۇگىتتەپ، ونىڭ قول استىندا قالعان مۇسىلمان ەلدەرىن ازات ەتۋگە جانە ولاردى مىسىرعا قوسىپ الۋعا شاقىردى.
وسى ەلشىلىك مىسىرعا بارا جاتقان جولىندا فرانكتەردىڭ مارسەلدەن شىققان كەمەسىندەگى جۇگەنسىزدەر تاراپىنان توناۋعا ۇشىرادى. بۇعان اشۋلانعان سۇلتان بەيبارىس ارنايى بۇيرىقپەن ەلشىلەردى بوساتتىرىپ، تونالعان زاتتاردى ايلاقتاردان ىزدەستىرىپ، يەلەرىنە قايتارتقىزدى. ارادا ءبىر جىل وتكەن سوڭ، 1272- جىلى سۇلتان از-زاهير بەيبارىس موڭكە تەمىرگە جاڭا ەلشىلىك اتتاندىردى. وسى ەلشىلىكپەن جىبەرگەن ءوزىنىڭ حاتىندا سۇلتان بەيبارىس قۇلاعۋدىڭ ۇلى اباعانىڭ مىسىرعا قارسى ارانداتۋ ارەكەتتەرىن ايىپتادى جانە ونىڭ جەڭىلىسكە ۇشىراعانىن اڭگىمەلەدى.
ايتا كەتەر ءبىر نارسە، سۇلتان از-زاهير بەيبارىس موڭكە تەمىردى و باستان-اق بەركەنىڭ ساياساتىن جالعاستىرىپ، اباعاعا قارسى سوعىستى باستاۋعا شاقىرعان ەدى. الايدا ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتىندە ماسەلەنى بەيبىت جولمەن رەتتەۋگە ءارقاشان دا بەيىمدىلىك تانىتقان موڭكە تەمىر بۇل ۇسىنىستى قابىلداي قويعان جوق جانە كەرىسىنشە اباعامەن بەيبىت كەلىسىم-شارت جاساسىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن پەرسياعا قارسى سوعىس قيمىلدارىنا بارا قويمادى. مىسىردان شىققان اتالعان ەلشىلىك موڭكە تەمىرگە ءارتۇرلى قىمبات سىيلىقتار، سونىمەن قاتار ناۋقاستانىپ جۇرگەن وعان ءوزى سۇراتقان ءارتۇرلى دارىلەر مەن دارىلىك شوپتەردى الا كەلدى. 1280- جىلى موڭكە تەمىرگە قايىردان ماملۇك امىرلەرى شامس اد-دين سۇڭقار مەن سايف اد-دين بالبان باستاعان جاڭا ەلشىلىك اتتاندى. ونى 1279- جىلى سۇلتان بايبارىستىڭ ورنىنا تاققا وتىرعان سايف اد-دين قالاۋىن سۇلتاندى اتتاندىردى. ەلشىلىك تەڭىز ارقىلى كەلىپ جەتكەندە موينىنا جاسالعان ءساتسىز وتادان موڭكە تەمىر قايتىس بولىپ كەتكەن ەدى. ولار سارايدا تاققا وتىرعان جاڭا حانعا تۋدا موڭكەگە جولىقتى. تۋدا موڭكە ەلشىلەردى وتە جاقسى قابىلداپ، ءوزىنىڭ ەكى ەل اراسىنداعى بايلانىستاردى جەتىلدىرۋگە مۇددەلى ەكەندىگىن بايقاتتى. وسىنىڭ ناقتى دالەلى ونىڭ مىسىر بيلەۋشىسى سايف اد-دين قالاۋىنعا 1283- جىلى ءوزىنىڭ اتىنان ارنايى ەلشىلىك اتتاندىرۋى بولدى. بۇل ەلشىلىكتى سول تۇستا قىپشاق ەلىندە يسلامدى ناسيحاتتاپ جۇرگەن، قۇران قاعيدالارىنا جەتىك مادجيد اد-دين اتا مەن نۋر اد-دين اتا باستاپ باردى.
وسى ەلشىلىك تۋدا موڭكەنىڭ يسلامدى قابىلداعانى تۋرالى حاتىن دا مىسىر بيلەۋشىسىنە الىپ باردى. ونىڭ وتىنىشىمەن قىپشاق ەلىنىڭ اتالعان ەكى ءدىندارلارى مەككە مەن ءماديناعا بارىپ، قاجىلىق جاساپ قايتتى. مۇنىڭ ءوزى تۋدا موڭكەنىڭ دە قىپشاق ەلىندە يسلام ءدىنىن وركەندەتۋگە تىكەلەي مۇددەلىلىك تانىتقانىنان حاباردار ەتەدى. وداقتاستىقتى نىعايتا ءتۇسۋ ماقساتىندا تۋدا موڭكە ءوزىنىڭ ەلشىلەرى ارقىلى ءوزىنڭ حاليفتىڭ جانە قالاۋىن سۇلتاننىڭ جاۋلارىنا قارسى سوعىسۋعا دايىن ەكەندىگىن دە مالىمدەدى.
ىلە-شالا، كەلەر جىلى سۇلتان قالاۋىننان تۋدا موڭكە حانعا ءبىر توپ ماملۇك سۇلتاندارى باستاعان ءىرى ەلشىلىك اتتاندى. ولارمەن بىرگە سۇلتان قالاۋىننىڭ قىرىمدا سالدىرىپ جاتقان ۇلكەن مەشىتىن ماملۇكتەردىڭ اسەم ويۋ-ورنەكتەرىمەن كوركەمدەيتىن تاس قاشاۋشى شەبەرلەر دە اتتاندى. ەلشىلىك قىپشاق حانىنىڭ سارايىنا مول سىيلىقپەن، كوپتەگەن شىت، جىبەك ماتالارمەن، شوپتەن جاسالعان ءارتۇرلى ءدارى-دارمەكتەرمەن كەلىپ جەتتى. ارادا ەكى جىلدان سوڭ، 1286- جىلى تۋدا موڭكە حان سۇلتان قالاۋىنعا جاۋاپ ەلشىلىك جونەلتتى. ونى بۇرىنعى ەلشىلىكتە قاجىلىق مىندەتىن وتكەرگەن مادجيد اد-دين اتا باستاپ باردى. ول سۇلتان قالاۋىنعا تۋدا موڭكە حاننىڭ رازىلىق نيەتىن جانە حاننىڭ الداعى ۋاقىتتا سۇلتاننىڭ بارلىق وتىنىشتەرىن ورىنداۋعا مۇددەلىلىگىن ايتىپ كەلدى. وكىنىشكە قاراي، 1290- جىلى سايف اد-دين قالاۋىننىڭ قايتىس بولۋىنا بايلانىستى ەكى ەل اراسىنداعى قاتىناستار ءبىراز ۋاقىتقا توقتاپ قالدى. تەك 1293- جىلى عانا سۇلتان قالاۋىننىڭ ۇلى ءال-اشراف حاليل كوپتەگەن سىي-سيياپاتتار مەن جاڭا ەلشىلىك اتتاندىردى. الايدا بۇل كەزدە تۋدا موڭكە حان دا قايتىس بولىپ كەتكەن ەدى.
تاريحي دەرەكتەر ونىڭ ورنىنا 1286- جىلدان باستاپ تۋلا بۇعانىڭ حان بولعانىن اتاپ كورسەتەدى. ول 1290- جىلعا دەيىن قىپشاق دالاسىن بيلەدى. ءوزى جاستاي تاققا وتىرعان جانە بيلىكتە دە ۇزاق بولا الماعان ونىڭ تاريحتا ايتارلىقتاي تەرەڭ ءىز قالدىرا الماعانى بەلگىلى. الايدا الدىنداعى حاندار وعان مۇرا بولىپ قالعان قىپشاق مەملەكەتىن ايتارلىقتاي نىعايتىپ كەتكەن ەدى. وكىنىشكە قاراي، جاڭا جاس حاننىڭ السىزدىگىن ءوزىنىڭ مۇدەسىنە پايدالانۋدى كوزدەيتىندەر ەندى باس كوتەرىپ، تاريح ساحناسىندا بوي كورسەتە باستادى. ولاردىڭ اراسىندا اسىرەسە نوعاي مىرزا قىپشاق دالاسىندا ىقپالدى ساياسي كۇشكە اينالۋ جولىندا ەرەكشە بەلسەندىلىك تانىتتى. مۇنىڭ ءوزى، شىن مانىندە، قىپشاق ەلىن ساياسي تۇرعىدان بولشەكتەۋگە الىپ كەلەتىن اسا قاۋىپتى ۇستانىمداردىڭ بەلەڭ الۋىنا جول اشتى.
تالاس وماربەكوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
(«انا ءتىلى» گازەتى،21 - شىلدە. 2011 - جىل)