شىڭعىس حان زامانىنان جەتكەن قۇندى قولجازبا قازاق تىلىندە جارىققا شىقتى
بۇل اتاقتى تاريحي جازبانى داو جولىن ۇستانعان چاڭچۋن اۋليەنىڭ قاسىندا ەرىپ جۇرگەن كومەكشىسى جازعان. وندا چاڭچۋن اۋليەنىڭ باتىستا، حورەزمدە جورىقتا جۇرگەن شىڭعىس حاننىڭ شاقىرۋىمەن قىتايدىڭ شاندۋن تۇبەگىنەن حيندۋكۋش تاۋى باۋرايىنداعى قاعان ورداسىنا دەيىن كەلگەن ساپارى بايان ەتىلەدى.
«كىتاپ قازىرگە دەيىن ورىس، اعىلشىن، جاپون، فرانسۋز، نەمىس مونعول تىلدەرىنە اۋدارىلىپ باسپادان شىعىپ، دۇنيە جۇزىنە كەڭىنەن تارالعان. تانىمال تاريحشى، ايگىلى جازۋشى مۇحتار ماعاۋين ءوزىنىڭ «شىڭعىس حان» اتتى دەرەكتى حيكاياتىنىڭ 1- تومىنىڭ قىتاي دەرەكتەرى تاراۋىندا «اۋليە چاڭچۋننىڭ باتىسقا ساپارىن» تانىستىرا كەلىپ: «قايتكەندە دە بۇل ەسكەرتكىش نۇسقالاردان ۇلى قاعاننىڭ بيىك رۋحى ايقىن اڭعارىلادى»، - دەيدى.
ەندەشە، اتالمىش قولجازبا نەسىمەن قۇندى، نەسىمەن قىزىقتى؟
ءبىرىنشى، «اۋليە چاڭچۋننىڭ باتىسقا ساپارى» شىڭعىس قاعان اسا جاۋىز، جۇرگەن جەرىن ورتەپ كۇيرەتىپ، قىرىپ جوياتىن جابايى يمپەراتور دەگەن جالعان دا جالالى دەرەكتەردى تەرىسكە شىعارادى. شاندۇڭ جەرىنەن ساپارعا شىققان چاڭچۋن سول كەزدەگى قىتايدىڭ كوپ قالاسىن ارالاي ءجۇرىپ يەحۋلين اسۋىنان اسىپ بۇگىنگى مونعول ءۇستىرتىن وراي ءوتىپ، ودان باتىسقا قاراي جول ءجۇرىپ، ورتا ازيانىڭ بۇگىنگى قازاقستان، وزبەكستان جەرلەرىن باسىپ ءوتىپ اۋعانستان جەرىندەگى حيندۋكۋش تاۋىنىڭ باۋرايىنا جەتەدى. وسىنداي ۇزاق جولدىڭ بويىنان جۇزدەگەن قالانى كوزدەن كەشىرەدى. شىندىعىنا كەلەر بولساق، سول زامانداعى سول قالالاردان شىڭعىس قاعان ءبۇلدىرىپ كەتكەن بىرەۋىن دە تاپپايسىڭ، ءبارى امان- ەسەن تىنىش تۇرعانى ەستەلىكتە ايقىن جازىلادى. ءتىپتى، ءار ەلدىڭ، ءار قالانىڭ حالقى ءوز دىنىمەن، ءوز سالتىمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقانى دا تايعا تاڭبا باسقانداي انىق كورسەتىلەدى.
اسىرەسە، شىعىس تۇركىستان جەرىندەگى ەجەلگى بەسبالىق، جانبالىق ودان بەرگى ىلە اڭعارىنداعى المالىق قالالارىنىڭ حالقىمەن بىرگە ءدىن امان تۇرعانى، ودان بىلايعى شۋ القابىنداعى ەجەلگى سۋياب قالاسى، ودان ارعى سايرام، تاشكەنت، سامارقان، بالح قالالارىنىڭ ءدىن امان تۇرعانى، حالقى ءوز داستۇرىندە تىرلىك ەتىپ جاتقانى انىق جازىلادى.
ەكىنشى، «اۋليە چاڭچۋننىڭ باتىسقا ساپارى» ەجەلگى ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ گەوگرافياسىن زەرتتەۋدە تاپتىرماس تاريحي دەرەك. سوناۋ شاندوڭ جارتى ارالىنان بۇگىنگى اۋعانستانعا دەيىنگى ارالىقتاعى كەرۋلەن وزەنى القابى، قاڭعاي تاۋلارى، گوبي ءشولى، التاي تاۋلارى، جوڭعار ويپاتى، تيانشان تاۋلارى، حيندۋكۋش تاۋى، ۋلياستاي وزەنى، بۇلعىن وزەنى، ىلە وزەنى، شۋ وزەنى، سىرداريا وزەنى، ءامۋداريا وزەنى سياقتى تاريحي جەر- سۋلاردىڭ ەرەكشەلىكتەرى، كليماتى سول زامانداعى بەينەسى كورسەتىلەدى. وسى اۋماقتارداعى حالىقتاردىڭ سول كەزدەگى تۇرمىسى، شارۋاشىلىعى، سالت- ءداستۇرى تانىستىرىلادى.
ءۇشىنشى، «اۋليە چاڭچۋننىڭ باتىسقا ساپارى» شىڭىس قاعان زامانىنداعى تاريحي تۇلعالاردى انىقتاۋعا ەرەكشە ەسقاتاتىن تاريحي دەرەك. جازباشا دەرەكتە تەمۋگە وتچگىن، جىنحاي، يەلۇي توقاي، يەلۇي اقاي سياقتى تۇلعالاردىڭ تۇرعان جەرلەرى مەن قىزمەتتەرى ايتىلادى.
ءتورتىنشى، «اۋليە چاڭچۋننىڭ باتىسقا ساپارى» ۋاقىتتى وتە ايقىن تاڭبالاپ بەرەدى. شىڭعىس قاعان قاي جىلى قاي ايدا حيندۋكۋش تاۋى ماڭىندا بولدى، سامارقاندا قاشان بولدى، بالالارى قايدا بولدى ت. ب وقيعالاردىڭ جىلى، ايى، كۇنى ناقتى كورسەتىلگەن.
اتالمىش جازباشا دەرەك ەكى بولىمنەن قۇرالادى. ءبىرىنشى بولىمدە چاڭچۋننىڭ شىڭعىس قاعاننىڭ جارلىعىن قابىلداپ ساپارعا شىعىپ، ۇزاق جول ءجۇرىپ حيندۋكۋش تاۋى باۋرايىنداعى قاعان ورداسىنا دەيىنگى جولداعى بارلىق جاعدايلار مەن كورىنىستەر ايتىلادى. ەكىنشى بولىمدە چاڭچۋننىڭ وردادان ءوز مەكەنىنە قايتقان جولىنداعى جاعدايلار مەن كورىنىستەر جانە اۋليەنىڭ ءومىرىنىڭ سوڭى، قايتىس بولۋى، جەرلەنۋى، كەسەنە تۇرعىزۋ سياقتى مالىمەتتەر بەرىلەدى.
وسى ءبىر جازباشا دەرەكتى ⅩⅢ عاسىرداعى ەۋرازيالىق ۇلى دالانىڭ سونىڭ ىشىندە ورتا ازيا جەرىنىڭ جالپى جاعدايىن زەرتتەۋىمىزگە تاپتىرمايتىن دەرەك كوزى دەپ ەسەپتەيمىز، جۇيەدەن سول زامانداعى بۇگىنگى قازاقستان جەرىندەگى قالالار مەن جەر-سۋ جاعدايىن بىلىۋىمىزگە ءوز كومەگىن بەرەرى حاق. وسى ورايدا بۇگىنگى جامبىل وبلسى جەرىندەگى اقىرتاس ساراي كەشەنىنىڭ جاعدايى دا حاتقا تۇسكەنىن ەسكەرتە كەتەمىز.
وتكەن زاماندارداعى ءىرى وقيعالاردىڭ ەش قانداي دەرەگى تابىلماي قالعان جاعدايدا تاريح جەكە ادامداردىڭ تۇسپالداۋىمەن جازىلادى. سونداي- اق، ءبىر ديناستيا نەمەسە يمپەريا كۇيرەتىلگەننەن كەيىن ونى كۇيرەتۋشى ءوز جەڭىسىن اسىرا كورسەتۋ ءۇشىن تاريحتىڭ ەسكىسىن ءوشىرىپ جاڭاسىن جازادى. مىنە وسىدان كەيىن تاريح عىلىمى سالاسىندا بىتپەيتىن داۋ تۋىنداپ، ونىڭ ىلاڭى مىڭداعان جىلدارعا دەيىن سوزىلادى. بۇندايدا ساياساتتان اۋلاق، وردادان وڭاشا جۇرگەن جەكە ادامداردىڭ ءوز كوزىمەن كورگەندەرى بويىنشا جازىپ قالدىرعان ەستەلىكتەرى مەن كۇندەلىكتەرى تاريحتى تىڭنان ويلاۋىمىزعا جول كورسەتەتىنى انىق. «اۋليە چاڭچۋننىڭ باتىسقا ساپارى» انە سونداي جازباشا ەسكەرتكىش»، - دەپ جازادى اۋدارماشى قالبان ىنتىحان ۇلى اتالعان ەڭبەككە شولۋ جاساپ.
اۆتور
باقىتجول كاكەش