نايمان حاندىعى
نايمانداردىڭ ارعى بابالارى ІV-V عاسىرلاردا بايىرعى حۇنداردىڭ ۇرپاقتارى بولىپ تابىلاتىن تەلە تايپالىق وداقتارى قۇرامىندا كوشىپ-قونىپ ءجۇردى. ال VІІ عاسىردا ولار قىپشاقتاردىڭ بايىرعى بابالارى ۇستەمدىك جاساعان سىر-ەندا (سەيانتو) حاندىعىنا باعىندى. بۇل حاندىق كۇيرەگەن سوڭ VІІІ عاسىر باسىندا 17 تايپانى بىرىكتىرگەن بايىرقۋ كونفەدەراسياسىنا كىرىپ، وسىندا سەگىز وعىزدار بىرلەستىگىن تۇزەدى. بايىرقۋ كونفەدەراسياسى - تاريحىمىزدا ايتىلماي كەلە جاتقان ماڭىزدى ماسەلەنىڭ ءبىرى.
شىندىعىندا دا، نايمان كونفەدەراسياسى VІІІ ع. ورتا كەزىنەن باستاپ ەرتىستىڭ جوعارعى اعىسى مەن ورحون وزەنىنىڭ ارالىعىن مەكەندەگەن تۇركىتىلدەس «سەگىز وعىز» تايپالارى مەكەندەيتىن ايماقتا قۇرىلدى. كەيىننەن بۇل وداققا قوسىلعان تايپالار ساندارى كوبەيىپ، ون ەكىگە جەتتى. اتاۋى موڭعولشا بولعانىمەن زەرتتەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى نايمانداردى تۇركىتىلدەس تايپالار رەتىندە سيپاتتايدى. راسىندا دا، نايمانداردىڭ بابالارى و باستان-اق تۇركى تىلدەستەر ورتاسىندا قالىپتاستى. «سەگىز وعىزداردىڭ» باتىس جاعىندا ەرتىستىڭ ورتا جانە تومەنگى اعىستارىن قاڭلىلار مەن قىپشاقتار مەكەندەسە، سولتۇستىگىندەگى كورشىلەرى ەنيسەي قىرعىزدارى بولدى. «سەگىز وعىزداردىڭ» شىعىسىندا كەرەيلەر كوشىپ-قونىپ ءجۇردى، ال وڭتۇستىكتە ولار ورتا ازيانىڭ كوپتەگەن تۇركى تىلدەس تايپالارىمەن كورشى بولدى.
Х عاسىردان باستاپ قيداندارعا باعىنعان نايمانداردىڭ مەملەكەتتىك بىرلەستىگى ەكى ۇلكەن تايپالار بىرلەستىگىنەن قۇرالدى. نايمان حاندىعىن بەلگىلى ءبىر رۋدىڭ وكىلى بولىپ تابىلاتىن حان باسقاردى. ءاربىر تايپانى بىرىكتىرگەن ۇلىستىق بىرلەستىكتەر وندىق نەگىزدە اسكەري جۇيەمەن ساربازدار جاساعىن جاساقتادى. مەملەكەتتەگى ءىس ۇيعىر جازۋىمەن جۇرگىزىلدى. تاريحي دەرەكتەر ولاردىڭ VІІІ-ІХ عاسىرلاردا-اق ايتارلىقتاي ساۋاتتى بولعاندارىنان حاباردار ەتەدى. ولار العاش بارلىق تۇركى تىلدەستەر ءتارىزدى ورحون جازۋىن پايدالانسا، ال كەيىننەن وعىز بىرلەستىكتەرىنە ۇيعىرلار ۇستەمدىگى ورناعان تۇستا كونە ۇيعىر جازۋىن قولداناتىن بولدى. وسى جازۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى موڭعولداردىڭ ايگىلى دەرەگى «التان-توبچيدا» جانە كونە قىتاي دەرەگى «يۋان-شيدە» مىناداي اڭگىمە ايتىلادى: «شىڭعىسحان نايمانداردى تالقانداعان تۇستا ولاردىڭ حانى تاياننىڭ باس ءۋازىرى، قازىناشىسى جانە حاتشىسى تاتاتوڭعا امالسىزدان موڭعولدار قولىنا تۇتقىنعا ءتۇسىپ قالادى. شىڭعىسحاننىڭ توڭىرەگى ودان ەكى ماڭىزدى نارسەنى ۇيرەنەدى. ولار - مەملەكەتتىك ماڭىزدى قۇجاتتاردى مورمەن بەكىتىپ وتىرۋ جانە ۇيعىر جازۋىن وقىپ-ءبىلۋ».
1125- جىلى قيداندار مەملەكەتىن چجۋرچجەندەردىڭ (شۇرشىتتەردىڭ بابالارىنىڭ) تالقانداۋى نايمانداردىڭ تاۋەلسىزدىك الۋلارىنا جول اشتى.
زەرتتەۋشىلەر تاۋەلسىز نايمان مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋىن 1143- جىلدان، ياعني ينانش بىلگە حاننىڭ بيلىك جاساعان جىلدارىنان باستايدى. اسىرەسە، كۇشتى قيدان مەملەكەتىن قۇرعان تاريحي تۇلعا ەليۋي داشيدىڭ ءولىمى نايمانداردىڭ تاۋەلسىز حاندىق قۇرۋلارىنا جول اشتى. باسقا دا بۇرىن سزۋبۋ تايپالىق وداعىندا بولعان مەركىت، ونقۇت تايپالارى ءتارىزدى قيدان يمپەرياسىنىڭ قيراندى ورنىندا جاڭا حاندىقتار، سولاردىڭ قاتارىندا نايمان جانە كەرەيت حاندىقتارى ەڭسە كوتەردى. بۇل ەكى تۋىستاس حاندىقتاردى گەوگرافيالىق بەكەت حانعاي (وتىكەن) تاۋلارى بولىپ جاتتى. جاڭا قالىپتاسا باستاعان نايمان حاندىعىنىڭ شىعىستاعى كورشىلەرى كەرەيتتەر بولسا، ال وڭتۇستىك-باتىستا ولار قاراقىتايلارمەن شەكتەستى. سولتۇستىكتەگى نايمان مەملەكەتىنىڭ شەكاراسى بالقاش كولىنە دەيىن سوزىلىپ، شۋ وزەنىن بويلاي جالعاستى.
نايماندار ينانش-بىلگە حاننىڭ تۇسىندا ەداۋىر كۇشەيدى. ودان بۇرىن نايمانداردى كىم بيلەگەنى تاريحقا بەلگىسىز. ءابىلعازى وسىعان بايلانىستى مىناداي دەرەك بەرەدى: «نايمان تايپاسى. بۇل كونە تايپا؛ مالشىلىق بۇلاردا كەڭ اۋقىمدى. ولاردىڭ بۇرىنعى وتكەنىن ءبىز بىلمەيمىز، تەك ەستىگەنىمىز، ولاردىڭ قار-قىش دەگەن پاتشاسى بولعان. ول ولگەن سوڭ ءىنىسى ينات (ينانشتى ايتىپ وتىر -ت.و.) بيلەدى. شىڭعىس كەزىندە ولاردىڭ پاتشاسى تاياڭ حان (كەيبىر دەرەكتەردە - دايان حان - ت.و.) ەدى؛ ونىڭ بالاسى - كۇشلىك. ولاردىڭ تۇراعى موڭعوليانىڭ قاراقورىم دەپ اتالاتىن بولىگىندە». بىزگە بەلگىلىسى، Х ع. اياعىندا جانە ХІІІ ع. باسىندا نايمان حاندىعى ەكى بولىككە ءبولىنىپ، ولاردى ينانش حاننىڭ ەكى ۇلى دايان حان مەن بۇيرىق حان باسقاردى.
موڭعولدارعا باعىنعان نايمانداردىڭ بۇدان كەيىنگى تاعدىرى شاعاتاي ۇلىسىمەن بايلانىستى بولدى. 1223- جىلدىڭ باسىندا شىڭعىس حان ءتورت ۇلىنا ەنشى بولگەندە ءالى دە ايتارلىقتاي قۋاتتى نايمان تايپالىق بىرلىگى شاعاتايعا بەرىلگەن ايماقتا قالىپ قويدى. الايدا جوشىنىڭ ۇلى باتۋدىڭ باتىسقا باعىتتالعان جورىعىنا قاتىسۋعا ءماجبۇر بولعان ولار بىرتىندەپ جوشى ۇلىسىنىڭ شىعىسىن بىرىكتىرەتىن، جوشىنىڭ ۇلكەن ۇلى ەجەن نەگىزدەگەن اق وردا ايماعىنا ويىستى. وسىندا نايماندار بولاشاق التى الاش (جالايىر، الشىن، قوڭىرات، قاراكەسەك (ارعىن)، نايمان، قىپشاق) قاۋىمداستىعىن ۇيىستىرۋشى بەلدى تايپالاردىڭ بىرىنە اينالدى. ياعني تاريحي دەرەكتەردى بايانداعاندا بۇرىنعى نايماندار مەن كەيىنگى الاش قاۋىمداستىعىنا قوسىلعان نايمان رۋلارى اراسىنداعى تاريحي ەتنيكالىق ساباقتاستىقتى تەرىسكە شىعارۋ نەگىزسىز. كەيىنگى نايماندار - العاشقى نايمانداردىڭ تىكەلەي جالعاسى.
تالاس وماربەكوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
(«انا ءتىلى» گازەتى، 2 - ماۋسىم. 2011 - جىل)