كەرەيت (كەرەيلەر) حاندىعى
باتىس موڭعوليا ايماعىندا قۇرىلعان بۇل مەملەكەتتى ءالى كۇنگە دەيىن قازاق تاريحىنا كىرگىزبەي جۇرگەن تاريحشىلار بار. ادەتتە، كەرەيلەر مەن كەرەيتتەردىڭ قازاق حالقىن قۇراعان تايپالار ەكەندىگىن مويىندايمىز دا، ال ولاردىڭ بايىرعى باتىس موڭعوليا ايماعىندا ومىرگە كەلگەن العاشقى مەملەكەتىن مويىندامايمىز. ناعىز پارادوكس وسى ەمەس پە؟بۇل ماسەلە قىتاي دەرەكتەرىمەن بەلسەندى جۇمىس جاساعان نىعمەت مىڭجاننىڭ زەرتتەۋلەرىندە ءبىراز قاراستىرىلعان. ول بويىنشا كەرەي مەملەكەتتىگىنىڭ باستاۋىن جوڭعاريا ايماعىنداعى بۇرىنعى تەلە تايپالار وداعىنا جاتقان شەپ، سەپ، بايلاۋ، قويلاۋ ءتارىزدى تۇركى تىلدەس تايپالار نەگىزدەگەن. بۇلار نەگىزىنەن تۇرگەشتەر (سارى ۇيسىندەر) ۇلىسىمەن بىرگە باتىس تۇرىك قاعاناتى تۇسىندا-اق بەس تۇرىك دۋلۋ بىرلەستىگى قۇرامىنا كىرگەن، شۋ وزەنىنەن شىعىسقا قارايعى ايماقتاردى مەكەندەيتىن تۇركىلەر ەدى. سارى كەرەيدەن تارايتىن اباق كەرەيدىڭ رۋلىق تاڭباسىنىڭ سارى ۇيسىندەرمەن (تۇرگەشتەرمەن) بىردەي بولىپ كەلەتىنى وسىنداي تۋىستىققا بايلانىستى.
ءابىلعازىدا قارا دەگەن كىسىنىڭ بالالارىنان تاراعاندار رەتىندە كورسەتىلەتىن كەرەيلەردىڭ بابالارى كەزىندە جەتىسۋداعى ون وق ۇلىسىن بيلەگەن اشىنا قارا يابعۋدىڭ قاراۋىنداعى شەپ-شاد تايپالىق وداعىنان باستاۋ العان. بۇل تايپالىق بىرلەستىك كورشى تۇرگەشتەرمەن بىرگە بەس تۇرىك دۋلۋ وداعىنا مۇشە ەدى. وسى شەپ تايپاسىنان كەيىنگى كەرەيلەردى بيلەيتىن حاندار اۋلەتى شىقتى. ال اشىنا قارا كىم ەدى دەگەنگە توقتالار بولساق، ول ىستەمي قاعاننىڭ جۇرەجاتى ەدى. سوندىقتان دا تۇرىك قاعان ونى تالاس وڭىرىندەگى تايپالارعا ياعبۋ ەتىپ تاعايىندادى. وسى تۇستا ونى شەپ-شاد، شومەكەن، باب، قارلىق، نۇشبە ءتارىزدى ارىستار بەلسەندى قولدادى. قىتاي پاتشاسى قارا باسقاراتىن ايماقتى ىقپالىنان شىعارماۋ ءۇشىن وسىندا 649- جىلى بىرنەشە تۇتىقتارعا باعىناتىن دۋاندار قۇردى. ەندى بۇرىنعى قارا ۇلىسى قارا دۋانى دەپ اتالاتىن بولدى. دەگەنمەن دە قىتاي پاتشاسى قاراعا سەنىمسىزدىكپەن قاراپ، ونىڭ كوزىن ءبىرجولاتا جويماق بولدى. قىتايلىقتار مەن ۇيعىرلاردىڭ بىرىككەن جورىقتارىنا توتەپ بەرە الماعان قارا قىتاي پاتشاسىنا باس ءيىپ، سوندا، جات جەردە، 659- جىلى قايتىس بولدى دا، ول بيلەگەن ون وق ەلى قوجىراپ كەتتى.
دەربەستىككە ۇمتىلعان كەرەيتتەر وڭتۇستىكتەگى قاۋىپتى كورشىسى التىن پاتشالىعىمەن (قىتايمەن) دە تاتۋ تۇرا المادى. رۋحاني تۇرعىدان العاندا مارقۇز بۇيرىقتىڭ كەرەيتتەردى حريستيان ءدىنىنىڭ نەوحريستياندىق سەنىمىنە كىرگىزگەنى بەلگىلى. دەرەكتەر مۇنى بىلاي تۇسىندىرەدى: اۋىر جورىقتاردىڭ بىرىنەن قالجىراي قايتىپ كەلە جاتقان مارقۇز باسقارعان كەرەيتتەر قولى ءشول دالادا اداسىپ كەتەدى. وسىندايدا ونىڭ كوزىنە ءبىر بەينە ەلەس بەرىپ، ونى دۇرىس باعىتقا باعدارلاپ جىبەرەدى. وسىلايشا كەرەيتتەر ءشول دالانىڭ ورتاسىنداعى شۇرايلى سۋاتقا كەز بولادى. وسىنى پايدالانعان مەرۆتەگى (كەيىنگى تۇركمەنستانداعى) حريستيان ءدىنىن ۋاعىزداۋشىلار وسى اڭگىمەنى ەستىگەن بەتتە مارقۇزعا جاۋشى اتتاندىرىپ، ءشول دالادا ونىڭ كوزىنە ەلەستەپ، وعان دۇرىس باعىت سىلتەگەن سەرگي اۋليە ەكەندىگىن، سوندىقتان دا مارقۇزدىڭ حريستياندىقتى قابىلداۋى قاجەتتىگىن ەسكەرتەدى. بۇعان سەنگەن مارقۇز حالقىن نەوستورياندىق سەنىمگە كىرگىزىپ، ءوزى جاڭا مارك ەسىمىن قابىلدايدى. كەرەيتتەردىڭ جاڭا حريستياندىق ءدىني ۇستانىمى كورشىلەرى تاتارلارعا دا، قىتايلىقتارعا دا ۇنامادى. 1147- جىلى كەرەيتتەر جين اۋلەتى باسقاراتىن يمپەريامەن كەلىسىم جاساسا دا، ەكى ارادا تىعىز ىنتىماقتاستىق ورنىعا قويعان جوق.
كەرەيتتەر بۇل تۇستا ەڭسە كوتەرىپ، ىرگەلى ەلگە اينالا العان جوق. قۇرجاقۇر قايتىس بولعان سوڭ ارتىندا قالعان بەس ۇل كەرەيت ۇلىسىن بولىسە الماي، ءوزارا ارازداستى. بيلىك ءۇشىن جانجال ۇلكەن ۇل تۇعىرىل مەن ەكىنشى ۇل ەركەقارانىڭ اراسىندا ءوربىدى. سوعىستا العاشقىسى جەڭىسكە جەتتى. ەركەقارا بولسا كورشى نايماندارعا قاشىپ كەتىپ، ولاردان قولداۋ تاپتى. بيلىككە قول جەتكىزۋ ارمانى كوكەيىن تەسكەن ەركەقارا اقىرى كورشى نايمانداردىڭ كومەگىمەن اعاسىنان تاقتى تارتىپ الدى. بارار جەر، باسار تاۋى قالماعان تۇعىرىل سولتۇستىكتەگى كورشىسى موڭعول وتەكە قۇرشى بۇيرىقتى پانالادى جانە سونىڭ كومەگىمەن كەرەيتتەر تاعىنا قايتا وتىردى. وسىدان باستاپ كەرەيتتەر مەن موڭعولدار اندا (ايىرىلماس دوستار) بولۋعا سەرتتەسەدى.
الايدا كەرەيت حاندىعىنىڭ تاعىنا تالاس توقتاماي قويدى. ەندى تۇعىرىلدىڭ اكەسىنىڭ تۋعان ءىنىسى گۇرحان وزىنە قاشىپ كەلگەن ەركەقارانى قولداپ، تۇعىرىلعا قارسى ءوزىن جاقتايتىن رۋلاردان (تەگىندە، قيدانداردان) اسكەر جيناپ، حارۋن قىپشال دەگەن جەردە قاندى شايقاس بولدى. مۇندا جەڭىلىسكە ۇشىراعان تۇعىرىل تاعى دا امالسىزدان موڭعولداردى پانالادى. بۇل كەزدە موڭعولداردا بولاشاق شىڭعىسحاننىڭ اكەسى ەسۋگەي باهادۇر اسا ىقپالدى ەدى. ول تۇعىرىلدى قولداپ، تۋلا ورمانىندا اقسارباس اتاپ، ونىمەن اندا (اينىماس دوس) بولدى. ونىڭ قولداۋىمەن تۇعىرىل تاعى دا جەڭىسكە جەتىپ، وسى شايقاس كەزىندە ەركەقارا ءولدى. تۇعىرىل كەرەيتتەرگە حان بولدى. تۇعىرىل حاننىڭ بيلىگى تۇسىندا كەرەيتتەر اسكەري تارتىپكە نەگىزدەلگەن حاندىق قۇرىلىستىڭ العاشقى ساتىسىنا اياق باسىپ، تاۋەلسىز ەل بولۋعا تالپىنىستار جاسادى. قىتايدى بيلەگەن جين اۋلەتىمەن بەيبىت قاتىناستى ورنىقتىرىپ، الىم-سالىقتى ولارعا ۋاقتىلى تولەپ تۇرعاندىقتان تۇعىرىلعا ولار «ۋاڭ حان» («ۇلىس حانى») لاۋازىمىن دا بەرگەن ەدى.
تۇعىرىلدى ەسۋگەي باهادۇردىڭ بالاسى تەمۋچين دە قولداپ، ونى ءوزىنىڭ اكەسىندەي قۇرمەتتەدى. مۇنىڭ ءوزى تۇعىرىلدىڭ بەدەلىن اسقاقتاتا ءتۇستى. الايدا مانچجۋرلىق جين پاتشاسى بيلەگەن قىتايلىقتاردى كەرەيتتەردىڭ موڭعولدارمەن جاقىنداسۋلارى قاناعاتتاندىرا قويعان جوق. ولار وسى ايماقتا مەكەندەيتىن كوشپەلىلەردى ءوزارا قاعىستىرۋ ساياساتىن جۇرگىزدى. وسىنداي تەكەتىرەستەردە كوشپەلىلەر اراسىندا تەمۋچين ۇستەم ءتۇستى. ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن ونىمەن قارىم-قاتىناستارىن شيلەنىستىرىپ العان ۋاڭ-حان نايماندار ەلىنە قاشىپ، سوندا ءولتىرىلدى. ال ونىڭ ەلىنىڭ ءبىر بولىگى 1203- جىلى تەمۋچين تالقانداعان سوڭ، موڭعولداردان باتىسقا قاشقان مەركىتتەرگە ىلەسىپ، ەرتىس ارقىلى قىپشاق دالاسىنا كەتتى. ولار كەرەيت اتاۋىن بىرنەشە عاسىرلار بويى ساقتاپ، اقىرى كىشى ءجۇزدىڭ جەتى رۋى قۇرامىنا كىرگەن كەيىنگى كەرەيت تايپاسىنىڭ نەگىزىن قالادى. ال موڭعولدارعا باس يگەن كەرەيتتەر بولسا شىڭعىسحان اتانعان تەمۋچيننىڭ باتىستى جاۋلاۋ جورىقتارىنا بەلسەندى قاتىسىپ، امان قالعاندارى كەيىننەن قايتا توپتاسىپ، موڭعولدار تاڭعان بايىرعى «كەرەيت» اتاۋىنان ارىلىپ، «كەرەي» دەگەن جاڭا ەتنونيممەن قازاقتىڭ ورتا جۇزىنە ەنگەن ارىستار قاتارىنان ورىن الدى.
ايتا كەتەر ءبىر نارسە، موڭعولدارعا باعىنىشتىلىققا ءتۇسۋ كەرەيلەردىڭ تايپالىق قۇرىلىمىنا ادام تانىماستاي وزگەرىستەر الىپ كەلدى. كەيىنگى قازاق كەرەيلەرى مەن كەرەيتتەرى سوندىقتان دا جاڭا رۋلىق قۇرىلىمدار نەگىزىندە الاش قاۋىمداستىعى اياسىندا قالىپتاسا باستادى.
تالاس وماربەكوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
دەرەككوز: «انا ءتىلى» گازەتى. 2011