جاپوننىڭ ءۇي شارۋاسىنداعى ايەلدەرىنىڭ ءوزى عالامدىق ماسەلەنى ويلايدى

استانا. قازاقپارات. نۇربوسىن جانپەيىسوۆ، جاپونياداعى توحوكۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى.

- ءوزىڭىز اينالىسىپ جۇرگەن عىلىم سالاسى بويىنشا قانداي جاڭالىق اشتىڭىز نەمەسە جاپون عىلىمىنا، تەحنولوگياسىنا قانداي عىلىمي ادىستەمەلەر ەنگىزدىڭىز؟

- بۇل ساۋالىڭىزعا قىسقاشا عانا جاۋاپ بەرەيىن. نەگىزى، عىلىم تەك بۇگىنگى كۇنگە عانا ەمەس، ادامزاتتىڭ كەلەشەگىنە جۇمىس ىستەۋى كەرەك. جاراتىلىستانۋ سالاسىندا وتكەن عاسىردىڭ 20-جىلدارىنىڭ ورتاسىنان باستاپ كۆانتتىق حيميا مەن كۆانتتىق فيزيكا ءوز ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى. مەنىڭ تىكەلەي اينالىسىپ جۇرگەن عىلىمىم - كۆانتتىق حيميا مەن كۆانتتىق فيزيكا سالاسى. بۇل، باسقاشا ايتقاندا، جىلدام ەسەپتەيتىن سۋپەر كومپيۋتەردى پايدالانىپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى عىلىمي جەتىستىكتەردى، جاڭالىقتاردى تۇپكىلىكتى ءتۇسىنۋ ارقىلى (اتومدى مولەكۋليارلىق ءارى ەلەكتروندىق تۇرىندە) تىڭ جاڭالىقتار مەن ادامزاتقا كەرەك جاڭا ماتەريالدار، قوسىلىستار الۋ جولدارىن اشۋ بولىپ تابىلادى. اتاپ ايتقاندا، كۇردەلى قوسىلىستار مەن جەكە الىنعان حيميالىق ۇدەرىستىڭ مەحانيزمىن ءارى قاسيەتتەرىن تولىق زەرتتەۋ ارقىلى جاڭاشا ءادىس نەمەسە جاڭا ماتەريالداردى الۋ جولدارىن ەسەپتەۋ دەسەك قاتەلەسپەيمىز. وسى رەتتە مەن ءوزىمنىڭ كۆانتتىق حيميالىق كلاستەر ءادىسىمدى ءتۇزىپ شىعاردىم. بۇل ءادىستى پايدالانۋ ارقىلى، ماسەلەن، تابيعي گازدى تەك جاعۋ ءۇشىن عانا پايدالانباي، ودان باسقا دا جانارماي (تەك مۇنايعا عانا قاراپ قالماي) جانە جاساندى زاتتار الۋعا بولاتىنى جايلى، تيتان قوس توتىعى نەگىزىندە جاڭادان (قاسيەتى الدىن الا بەلگىلى) قوسىلىس الۋ ارقىلى اۋانى جانە سۋدى تازارتۋعا، كۇن ساۋلەسى ەنەرگياسىن تولىعىراق ءارى ۇنەمدى پايدالانۋ جولى جايلى جانە باسقا دا جاريالانعان عىلىمي جۇمىستارىمدى ايتا كەتەر ەدىم.

- جاپونيا عىلىمى مەن تەحنولوگياسىندا كەڭەستىك عالىمداردىڭ ۇلەسى، سونىڭ ىشىندە قازاق عالىمدارىنىڭ ۇلەسى قانشالىقتى؟

- جاپون ەلى مەن جاپون قوعامى باسقا ەلدەرگە قاراعاندا ءبىرشاما وزگەشەلىگى بار ەل. ونى كوپشىلىك ەستىپ تە، ءبىلىپ تە جاتقان بولار. مەن مۇنى قايتالاماي-اق قويايىن. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە عىلىم مەن تەحنولوگيا سالاسىنداعى قارىم-قاتىناس ەكى ەل اراسىنداعى عىلىمي كونفەرەنسيالار مەن سيمپوزيۋم وتكىزۋمەن عانا شەكتەلسە، كەيىنگى ۋاقىتتا بۇل بايلانىس دەڭگەيى ءبىرشاما كوتەرىلدى دەسەك بولادى. ونىڭ نەگىزىندە جاپون ەلىنىڭ وقىعان، ءبىلىمدى ادامداردى سىيلايتىندىعى جاتىر. ولار كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگى تەرەڭ وقىتۋ، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن جوعارى باعالايدى جانە بەلگىلى عىلىمي باعىتىن جالعاستىرىپ كەلە جاتقان عالىمدارمەن ساناسادى. دەگەنمەن جاپون عىلىمي قوعامى عالىمداردىڭ بۇرىنعى جەتىستىكتەرىن ەسكەرە وتىرسا دا، بۇگىنگى كۇنگە ۇلەس قوسا الاتىن ءبىلىمى بارىن عانا وزدەرىنە ۋاقىتشا مەزگىلگە جۇمىس ىستەۋگە شاقىرادى. ال جاپون ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە تۇرعىلىقتى قىزمەت ەتەتىن ساناۋلى عانا شەتەلدىك عالىمدار بار. سوندىقتان قازىرگى كەزدە قازاق عالىمدارىنا قويىلىپ وتىرعان تالاپ وتە تومەن دەڭگەيدە دەسەك تە بولادى.

- ەگەر قازاقستانعا جۇمىسقا شاقىرسا، اتامەكەنىڭىزدە قىزمەت ەتۋگە كەلىسەر مە ەدىڭىز؟

- مەن قازاقستاننان كەتكەلى، ياعني ءوز ەلىمدە ەڭبەك ەتپەگەلى 30 جىلعا جۋىقتاپ قالدى. ارينە، ەلگە بارىپ تۇرامىن. الدىندا رەسەيدە 12 جىل بولىپ، ارتىنان گەرمانيا، ا ق ش، جاپونيانىڭ ءتۇرلى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە جۇمىس ىستەدىم. بۇرىنعى كەزدە قازاقستاندا ساناۋلى عانا ۋنيۆەرسيتەت بار ەدى. قازىر ولاردىڭ سانى ارتقانىمەن، ساپاسى تومەندەگەنىن ەستىپ جاتىرمىن. دەگەنمەن ەلدىڭ كوركەيۋىنە، قازاق عىلىمىنىڭ دامۋىنا دا ۇلەس قوساتىن ۋاقىت كەلەر دەپ ويلايمىن. ءبىراق ءبىر ايتا كەتەرلىگى، بۇل - ەلگە شاقىرۋ نەمەسە شاقىرماۋعا بايلانىستى ەمەس.

بالالارىم جات ەلدە وسسە دە، انا تىلىنە قۇرمەتپەن قارايدى

- قازاقستان عالىمدارىمەن، قايراتكەرلەرىمەن بايلانىس ورناتقانسىز با؟ ورناتساڭىز، قاي دارەجەدە؟

- ورتا مەكتەپتى جانە ۋنيۆەرسيتەتتى الماتى قالاسىندا ءتامامدادىم. وقۋ بىتىرگەن سوڭ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ حيميا فاكۋلتەتىندە ءتورت جىل جۇمىس ىستەدىم. ەلگە بارعان سايىن رەتىن تاۋىپ، ءوزىم وقىعان، ەڭبەك ەتكەن ءبىلىم ورداسىنا بارىپ سالەم بەرىپ تۇرامىن. 1995- جىلى كيوتو ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىمدە ق ر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى، مارقۇم ءومىرزاق سۇلتانعازينمەن تانىسقان ەدىم. بەرتىنگە دەيىن حابارلاسىپ، سويلەسىپ جۇردىك.

- بالالارىڭىز انا ءتىلىن قانشالىقتى مەڭگەرگەن، ءوز وتباسىڭىزدا ەل تۋرالى اڭگىمە ءجيى بولا ما؟

- بالالارىم رەسەيدە دۇنيەگە كەلسە دە، ورىس بالاباقشاسىنا نەمەسە مەكتەبىنە بارعان جوق. بوگدە ەلدە تۇرساق تا، بالالارىممەن قازاق تىلىندە سويلەسەمىن. دەگەنمەن ءار ەلدىڭ، ءار جەردىڭ ءوز سالتى، مادەنيەتى بولاتىندىقتان، ولار كوبىنەسە ءوزارا جاپون تىلىندە سويلەسىپ كەتەدى. بۇل وزدەرىنە جەڭىل ءارى ىڭعايلى بولۋى مۇمكىن. قازىر 21- عاسىردا ءومىر سۇرىپ جاتىرمىز عوي. سوندىقتان عالامتور مۇمكىندىكتەرى ارقىلى ەلىمىزدىڭ مەديارەسۋرستارىن قاراپ، مۇمكىندىگىنشە ەل جاڭالىقتارىن ۇيدە ايتىپ وتىرامىز.

كەڭەس وداعى ءبىر كەزدەرى ماسكەۋدەگى عىلىم اكادەمياسىنىڭ بولىمشەسى رەتىندە نوۆوسيبيرسك قالاسىنا 40 شاقىرىم جەردە اكادەميكتەر قالاشىعى قۇرىلعان بولاتىن. وندا 26 عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى مەن ءبىر ۋنيۆەرسيتەت بار. وسى جولمەن 25 جىلدان كەيىن جاپون ەلى دە توكيودان 120 شاقىرىم جەردە اكادەميكتەر قالاشىعىن قۇردى. ول قالانىڭ اتى سۋكۋبا دەپ اتالادى. سونداعى اتاقتى سۋكۋبا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ 3-كۋرسىندا ورتانشى ۇلىم وقيدى. سوڭعى كەزدەرى اتالعان ۋنيۆەرسيتەتتە 30 شاقتى قازاقستاندىق ستۋدەنت وقىپ جاتىر. سول بالالارمەن دوستاسىپ، ارالاسىپ، حابارلاسىپ، ءوزىنىڭ قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ دەڭگەيىن ءبىرشاما جوعارى كوتەردى.

وتكەندە ەلگە كەلگەندە الماتى اۋەجايىندا ۇلىم كەدەندىك تەكسەرۋ كەزىندە قازاق تىلىندە سويلەسسە، ۇلتى قازاق قىزمەتكەر قىز ورىس تىلىندە جاۋاپ بەرگەن ەكەن. ۇلىم ورىس ءتىلىن جاقسى بىلسە دە، بۇعان نامىستانىپ، اعىلشىن تىلىندە سويلەستى. الگى قىزمەتكەر قىز جاۋاپ قاتا الماي قالعاندا، بالام وعان: «نەگە ءوز انا تىلىڭدە سويلەمەيسىڭ؟»، - دەپ ۇيالتىپ تاستادى. سوندىقتان بالالارىم شەتەلدە تۋىپ-وسسە دە، ءوز انا تىلىنە قۇرمەتپەن قارايدى.

جاپون ارالدارى ءتورت تەكتونيكالىق قاباتتىڭ ۇستىندە ورنالاسقان

- جاپونيانىڭ ءزىلزالا مەن سۋناميدەن كەيىنگى بۇگىنگى احۋالى قانداي؟

- وتكەن ايداعى ءزىلزالا، ونىڭ سوڭىنان كەلگەن مۇحيت داۋىلى (سۋنامي) جاپون ەلىنە ءبىرشاما اۋىرتپالىق اكەلگەنى راس. ءبىراق كوپتەگەن قيىندىقتار بىرتىندەپ قىسقا مەرزىم ارالىعىندا ءوز ورنىنا كەلىپ جاتىر. سەنداي مەن توكيو، وساكا قالالارى اراسىنداعى اۋە جولىنىڭ قاتىناسى قالپىنا كەلتىرىلدى، وعان قوسا، جىلدام جۇرەتىن شينكانزەن پويىزى دا قايتا جۇرە باستادى. اپاتتان كەيىن بۇل قالالار اراسىندا تەك رەسمي تۇردە بەكىتىلگەن قالا ارالىق اۆتوبۋستارمەن عانا بارىپ-كەلۋگە مۇمكىندىك بولاتىن. قازىرگى كەزدە جىلدام جۇرەتىن كولىك جولدارىنىڭ بارلىعى دەرلىك قايتا اشىلدى. دەگەنمەن وتە اۋىر زارداپ شەككەن ءارى سۋنامي تولىق الىپ كەتكەن مۇحيت جاعالاۋىنا جاقىن ايماقتاردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ءبىرشاما ۋاقىت كەرەگى راس. بۇل جۇمىستاردىڭ جوسپارى قابىلدانىپ، ىسكە اسىرىلىپ جاتىر. الدىڭعى قاتارلى دامىعان مەملەكەت بولعاندىقتان، جاپونيا قىسقا مەرزىم ارالىعىندا قايتا قالپىنا كەلەدى. وعان كۇمان جوق.

جالپى، جاپون ەلى - وتە تازا مەملەكەت. بىزگە كەلگەن وزگە ەلدىڭ ازاماتتارى، ءتىپتى قازاقستاندىقتار شىلىم شەگىپ بولعاننان كەيىن ونى تاستايتىن قوقىس جاشىگىن ىزدەيدى. ءبىراق جاپونيادا كوشە جيەكتەرىندە قوقىس جاشىگى بولمايدى. اركىم ءوزىنىڭ قوقىسىن بىرگە الىپ جۇرەدى. جەر سىلكىنىسى بولعاننان كەيىن سپورت زالداردا تۇنەگەن جاپوندىقتاردىڭ ءوزى ەشقايدا قوقىس تاستاماي، بارلىق قالدىقتاردى جيناپ وتىردى. ءبىز ەلگە كەلگەندە تالدىقورعانداعى ءبىر جاماعايىننىڭ ۇيىنە قوناققا بارا جاتقانبىز. سوندا كولىكتە كەتىپ بارا جاتقاندا ءۇنىمىز شىقپاي قالدى. ويتكەنى جولدىڭ ەكى شەتىندە شاشىلىپ جاتقان قوقىستان جانىڭ تۇرشىگەدى. «سىزدەردە دە سۋنامي وتكەن بە؟»، - دەپ ازىلدەدىم. ءبىراق بۇل ءازىل ەمەس، ۇيات قوي. بالالارىمىزدان قاتتى قىسىلدىق. ولار مۇنداي قوقىستى تۋعاندارىنان كورمەگەن عوي.

جاپون ەلىندە تازالىق ساقتالماسا، حالىق تالاپ قويىپ شىعا كەلەدى. ءتيىستى ورىندارعا مازا بەرمەي قويادى.

تاعى ءبىر ايتاتىن ماسەلە، ءبىزدىڭ ستۋدەنتتەر وقۋدى بىتىرۋلەرىنە ەكى جىل قالعان كەزدە وزدەرىنىڭ جۇمىس ورنىن بەلگىلەپ قويادى. بيىل بۇل 86 پايىز كورسەتكىشتى قۇراپتى. سونىڭ وزىنە اتا-انالار نارازىلىق تانىتىپ، مۇنى تومەن دەپ وتىر.

جالپى، جاپونيا جۋىرداعى ءزىلزالا مەن سۋناميدەن ۇلكەن زارداپ شەكسە دە، بىرلىگى بەكەم حالىق، ەكونوميكاسى وزىق ەل بولعاندىقتان، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى جۇمىلعانىنداي قايتا جۇمىلىپ، دامۋدىڭ جاڭا بيىگىنە شىعادى دەپ ويلايمىن.

جالپى، جاپونياداعى جەر سىلكىنىسى ونىڭ ۇلكەن ءتورت تەكتونيكالىق قاباتتىڭ تۇيىسكەن تۇسىندا ورنالاسقاندىقتان بولىپ وتىر. ونىڭ بىرەۋى امەريكا جاعىنان، بىرەۋى رەسەي جاعىنان، «ازيالىق» اتالاتىن ءبىرى قىتاي، كورەيا جاعىنان كەلسە، تاعى ءبىرىنىڭ اتى «فيليپپين» دەپ اتالادى. ءبىراق اتاۋى عانا بولماسا، بۇل پلاست فيليپپيننەن كەلمەيدى. وسى ءتورت پلاست ءبىر-بىرىمەن قاجالعاندا، ءبىر تاۋ تومەن كەتسە، بىرەۋى جوعارى قاراي ۇيكەلىپ، ۇلكەن يمپۋلس تۋعىزادى. سوندىقتان جەر مەن مۇحيتتى كوتەرىپ تاستايدى. جاپونيا ورنالاسقان پلاست جىل سايىن 10-12 سانتيمەترگە قىتاي ورنالاسقان پلاستتىڭ استىنا قاراي سۇعىنىپ بارادى. شامامەن ميلليون جىلداردان كەيىن جاپونيا سۋ استىنا كەتۋى مۇمكىن.

- قانداي اپات ورىن السا دا، ادامعا ەڭ اۋەلى كەرەگى بۇل - اقپارات. جاپون حالقىنىڭ وسى اپاتتى جاعدايدا اقپاراتتى جەتكىزۋ ءتاسىلى قانداي؟ نەگە جاپوندىقتار ابىرجۋگە جول بەرمەيدى، سابىرلى قالىپتارىنان تانبايدى؟

- وسى جەر ءدۇمپۋى قاتتى بولعان ۋاقىتتا مەن دارىستەرىمدى اياقتاپ، ءوز جۇمىستارىمدى جاساپ، قاعازدارىمدى رەتتەپ، ەندى جينالىس وتكىزەيىن دەپ وتىرعان ەدىم. 11- ناۋرىز كۇنى ساعات 14.48 دە جەر سىلكىنىسى بولدى. نەگىزى، جەر سىلكىنىسى بولعاندا ادامدار ورنىندا وتىرا بەرەتىن. ويتكەنى ۇزاقتىعى ارى كەتكەندە 20-30 سەكۋندقا عانا سوزىلاتىن. ءبىراق بۇل جولعى جەر سىلكىنىسى تولىق 3 مينۋتقا سوزىلدى. ادامداردىڭ تۇرعاندارى تۇرىپ، وتىرعاندارى وتىرىپ، نە ىستەرلەرىن بىلمەي قالدى. ءبىراق ەشقايسىسى ساسقالاقتاپ، ايعاي شىعارىپ، جۇگىرگەن جوق. ءزىلزالانىڭ كىندىگى سەنداي قالاسىنان 110 شاقىرىم جەردە، مۇحيت استىندا بولعاندىقتان، وعان ەڭ جاقىنى ءبىز ەدىك.

جەر سىلكىنىسىنىڭ ماگنيتۋداسى 9 بالعا جەتتى. دەگەنمەن وتە تىعىز سالىنسا دا، بىردە-ءبىر عيمارات، ءۇي قۇلاعان جوق. جاپونيانىڭ دامىعانى سونشالىقتى - جەر سىلكىنىسى بولارعا 6-10 سەكۋند قالعاندا ۇيالى تەلەفونعا، تەلەديدارعا سيگنال جىبەرىلەدى. 6-10 سەكۋند بۇرىن سۋ، گاز، جارىق بارلىعى اۆتوماتتى تۇردە وشەدى. سول 6-10 سەكۋند ىشىندە ساعاتىنا 300 شاقىرىم جىلدامدىقپەن كەلە جاتقان پويىز دا توقتاپ ۇلگەرەدى. ماسەلەن، توكيو مەن سەندايدىڭ اراسى 420 شاقىرىمعا جۋىق. وسى ارالىققا جۇردەك پويىز 90 مينۋتتا جەتەدى. «شينكانزەن» پويىزى تالاي مارتە جەر سىلكىنىسى بولعاندا الگىندەي جىلدامدىقتا كەلە جاتسا دا توقتاپ ۇلگەرەدى.

ءسويتىپ، جەر سىلكىنىسىنىڭ ءدۇمپۋى باسىلعاننان كەيىن سىرتقا جۇگىرىپ شىقتىق. مەن 2-قاباتتا وتىرعانمىن. سول ارالىقتا تاعى دا ءبىرشاما دۇمپۋلەر بولىپ جاتتى. سىرتقا كەتىپ بارا جاتقانىمدا كەڭسەدەگى كونديسيونەر، كومپيۋتەر، باسقا دا قۇرىلعىلار ويىنشىق ىسپەتتى ەدەندە دومالاپ جاتتى. دالاعا شىققانىمىزدا اۆتوكولىكتەر دە ويىنشىق سياقتى تۇمسىعىمەن جەر ءسۇزىپ، ءبىر قولدان ەكىنشى قولعا لاقتىرعان سياقتى قاقپاقىلدانىپ تۇردى. تۇرعان جەرىمىزدە تابانىمىزدىڭ استىنداعى جەر ءتۇسىپ كەتە مە دەپ ويلاعان ساتتەر دە بولدى. ارينە، قاتتى قورىققان ادامدار شەتەلدىڭ ادامدارى ەدى. ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە 1570 كە جۋىق شەتەل ستۋدەنتتەرى وقيدى. شامامەن 400 دەي شەتەلدىك جۇمىس ىستەيدى. كوپ قورىققان سولار بولدى. جاپوندىقتار وزدەرىن «ءبىز - بۇل ەلدىڭ قوناقتارىمىز» دەپ ايتادى. سەبەبى بۇل ەلدىڭ ءزىلزالاسى مەن مۇحيتتان كەلەتىن سۋناميى كوپ. سوندىقتان ولار: «ءبىز عيماراتتاردى قانشا كۇشتى سالساق تا، ونى جەر سىلكىنىسىنىڭ ءوزى قيراتىپ، سىندىرا الماسا دا، مۇحيتتىڭ سۋى شايىپ كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان ءبىز - بۇل ەلدىڭ قوناعىمىز» دەپ ەسەپتەيدى. سول سەبەپتى ءزىلزالاعا ءارقاشان سالماقپەن، ەمىن-ەركىن قاراپ ۇيرەنگەن. ال شەتەلدىڭ ادامدارى بۇعان بوي ۇيرەتپەگەندىكتەن ۇرەيلەنىپ، ءزىلزالا بولعان سوڭ ءبىر ساعات وتپەي جاتىپ، سومكەلەرىن ارقالاپ، تايىپ تۇرا باستايدى.

ءبىز جەر سىلكىنىسىن وسىلايشا قارسى الدىق. ارتىنان تەلەديداردان جەر سىلكىنىسى بولعان سايىن 1 سەكۋند وتكەندە اقپارات ءتۇسىپ وتىردى. «مىنا جەردە ماگنيتۋداسى مىناداي جەر سىلكىنىسى بولدى». ەكران بەتىندە بۇكىل جاپون جەرىندە تىركەلگەن جەر سىلكىنىسىنىڭ ءبارى جازۋلى تۇرادى. جاپوندىقتار ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى اقپارات - «سۋنامي بولا ما، بولماي ما؟». سۋنامي بولماسا، ەلدىڭ ءبارى بىردەن تىنىشتالادى. ەگەر سۋنامي بولسا، جاپونيانىڭ كارتاسى تەلەديدار بەتىندە تۇرادى. سۋنامي بولاتىن جاعىن قىزىل تۇسپەن بوياپ قويادى. سۋدىڭ بيىكتىگى 25-35 س م بولادى دەپ بەلگىلەنىپ، ابدەن قاۋىپ سەيىلگەنشە كارتانى تەلەديدار بەتىندە ۇستاپ تۇرادى. «ساق بولىڭىزدار، وسى ايماققا بارماڭىزدار» دەگەن ەسكەرتۋ ءسوزىن جازىپ قويادى. ال بۇل جولعى ءزىلزالادان كەيىن تەلەديدار بەتىندە: «20 مينۋت ىشىندە سۋنامي بولادى، ونىڭ بيىكتىگى 3 مەترگە دەيىن جەتەدى. جاعالاۋعا جاقىن ادامدار جاعالاۋدان كەتىڭىزدەر» دەپ جازىلدى. ەپيسەنتردە باستالعان سۋنامي 110 شاقىرىمدىق جەردەن شامامەن 20 مينۋت ىشىندە جاعالاۋعا جەتەدى. ءبىز سۋناميدى كورگەن جوقپىز. ويتكەنى ءبىز تۇرعان قالا جاعالاۋدان 35 شاقىرىم جەردە بولاتىن. مۇحيت تولقىنى بىزگە جەتپەدى. سەنداي قالاسىنا كەلمەدى.

ال جاعالاۋداعى وقيعانى ءبىر ساعاتتان كەيىن كوردىك. جاعادان 15 شاقىرىمعا دەيىنگى اۋماقتاعى شاعىن قالالاردى، ۇيلەردى سۋنامي الىپ كەتتى. 9 بالدىق جەر سىلكىنىسىنىڭ وزىنەن امان قالعان ۇيلەردى قاعازدان جاسالعان ۇيلەر سياقتى، كولىكتەردى ويىنشىقتار سياقتى، ۇلكەن تەمىرجولداردى ۆاگوندارىمەن قوسا سىپىرىپ اكەتتى. الىپ كەمەلەردىڭ ءوزىن قالانىڭ ورتاسىنا اكەلىپ تاستاعانىن كوردىك. ءتۇرلى جاعدايلار بولدى...

قانشا اپات بولسا دا، ءومىردىڭ ءوز ىرعاعى بولادى

- جاپونيادا قانشا قازاق بار؟

- جوقتىڭ قاسى دەۋگە بولادى. بۇكىل جاپونيا بويىنشا 100-گە جۋىق قانا قازاق بار. ءبىز تۇراتىن سەنداي قالاسىنا وقۋعا جاڭادان ءبىر قازاق بالاسى كەلگەن ەكەن. ونىمەن ءالى تانىسا قويعان جوقپىز. قازىر كوبىنە جاپوندارمەن ارالاسامىز. ارينە، قازاق بولسا قۋانا قارسى الۋشى ەدىك. ازىرگە ءبىزدىڭ قالادا جوق.

ەلگە، اتامەكەنگە كەلگەنىمىزدە اعايىن-تۋىس ءبىرجولا كەلگەنىمىز تۋرالى سۇرادى. ءبىز جاپونياداعى ءزىلزالا مەن اپاتتان قاشىپ كەلگەنىمىز جوق. كوپ مەكەمەلەردىڭ ءۇزىلىس العانىن پايدالانىپ، ەلگە كەلىپ قايتۋدى كوزدەدىك. الماتىدا قۇدايى تاماق بەردىك. الايدا جۇمىسىمىز جاپونيادا بولعاندىقتان، قايتا قايتتىق. ويتكەنى كوپپەن كورگەن ۇلى توي. مۇندا دا 120 ميلليون حالىق تۇرادى. قانشا اپات بولسا دا، ءومىردىڭ ءوز ىرعاعى بار. اركىم ءوز جۇمىستارىن جالعاستىرادى.

- ەلگە جول ءجيى تۇسە بەرمەيدى. اتامەكەنىڭىزدە قانداي وزگەشەلىك بار؟

- الماتى قازىرگى ۋاقىتتا ءبىراز كوركەيگەن. كوپ وزگەرىسكە ۇشىراعان. ادەمى، ايدىك عيماراتتار بوي كوتەرگەن. ءبىراق اۋاسى، ەكولوگيالىق احۋالى سىن كوتەرمەيتىندەي دەڭگەيدە. ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ كەرەك. مىڭداعان كولىكتەردىڭ بولىپ شىعاراتىن ۋلى گازى ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا ۇلكەن زالال تيگىزىپ جاتقانىن ويلاساق، قالا الەمدىك تالاپقا ساي كوركەيدى دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. سانيتارلىق تازالىق وتە تومەن. بالالارىمىز وزدەرىنىڭ قيالىنداعى اتامەكەنىن كوزبەن كورگەندە كوڭىلدەرى ءسال ءتۇسىپ قالدى. ءبىر بالامىز «مۇندا قوقىس وڭدەيتىن زاۋىت سالۋ كەرەك ەكەن» دەدى. ادامداردىڭ مەنتاليتەتىن وزگەرتۋ كەرەك، ولار تەك بۇگىنگى كۇنمەن عانا ەمەس، كەلەشەكپەن دە ءومىر ءسۇرۋى ءتيىس. ماسەلەن، جاپوننىڭ ۇيدە وتىرعان ايەلدەرىنە دەيىن عالامدىق جىلىنۋعا قارسى قانداي ۇلەس قوسۋ ماسەلەسىن ويلايدى. ماسەلەن، ولار مايلى ىدىستىڭ مايىن شۇبەرەكپەن ءسۇرتىپ الىپ بارىپ قانا جۋادى. ويتكەنى مايلى سۋ، بىرىنشىدەن، قۇبىردى كىرلەتەدى. ەكىنشىدەن، مۇحيتقا بارىپ قوسىلسا، قورشاعان ورتاعا زالالىن تيگىزەدى. سوندىقتان اركىم وزىنشە جەكە تۇلعا رەتىندە عالامدىق ماسەلەگە ءۇن قوسادى.

ماسەلەن، سۋناميدەن كەيىن اعاشى دا، اسفالتى دا، تاسى دا، كەمەسى دە ارالاسىپ كەتتى. ءبىراق جاپوندار ونىڭ بارىن ەكسكاۆاتورمەن جيناپ الىپ، كۇرەسىنگە لاقتىرىپ تاستامايدى. ءارقايسىسىن جەكە-جەكە جيناپ الادى. اعاشتى ءبىر بولەك جينايدى، تەمىرىنەن قايتا تەمىر جاساپ شىعارادى. تاسىن ۇگىتىپ، قايتا تاس جاسايدى. اسفالتتارىن جيناپ، قايتا اسفالت جاسايدى. توپىراعىنىڭ ءوزىن قايتا توپىراق قىلۋعا كۇش سالادى. سەبەبى وزىندە مۇنىڭ ءبىرى دە جوق. لاقتىرىپ تاستاۋ ءۇشىن بۇل دۇنيە وزىڭدە بولۋ كەرەك. ولار ءۇيدى قۇلاتسا دا وسىلاي ىستەيدى. ءبىر ءۇيدى 30 جىلعا ارناپ سالادى. كوپقاباتتى ۇيلەردى دە. ۋاقىتى كەلگەندە ۇيلەردى قيراتادى. ونىڭ ورنىنا قايتادان كەلەسى 30 جىلعا ارناپ جاڭا ءۇي تۇرعىزادى. قيراتۋ بارىسىندا قاسىنداعى ۇيلەرگە زاقىم كەلمەسىن دەپ، سۋ سەۋىپ، شاڭداتپاي، بايىپپەن اتقارادى. ارماتۋراسىنا دەيىن، استىنداعى تاسىنا دەيىن قايتادان وڭدەپ، جاڭا ۇيگە سول ماتەريالدى قايتا پايدالانادى.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت.

وقشاۋ وي

ءبىر قىزىق مالىمەتتى ايتايىن. ناگاساكيدىڭ قاسىندا ميازاكي ايلاعى بار. سول جەردە كوپ جىلدار ەڭبەك ەتىپ، سۇرىپتالىپ، بورداقىلانعان سيىرلار ءوسىرىلدى. وسى سيىرلاردىڭ اراسىندا ءۇش سيىردىڭ جۇقپالى تاناۋ قۋىسىنىڭ اۋرۋىنا شالدىققانىنا بايلانىستى 10 جىلدان استام وسىرىلگەن 11 مىڭعا جۋىق سيىردىڭ بارلىعىن ورتەپ جىبەردى. ميازاكي ەلدى مەكەنىنىڭ باستىعى سوندا جىلاپ تۇرىپ: «تىم قۇرىعاندا وسى سيىرلاردىڭ ۇرىعىن مۇزداتىپ قالدىرىپ قويايىق»، - دەپ وتىنگەن. سونىڭ وزىنە جول بەرىلمەدى. ويتكەنى وكىمەت جالپى حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن ويلايدى. ەگەر ەلدە ءبىر ادام جۇقپالى دەرتتەن ولسە، ول حابار مىندەتتى تۇردە جاريالانادى.

اۆتور: دۋمان نۇرلان ۇلى.

(«الاش ايناسى» گازەتى، 21 - مامىر. 2011 - جىل)