قازاق تىلىندەگى ماقال-ماتەل جانە ءتامسىل سوزدەردىڭ پارقىن بىلە جۇرىڭىزدەر
مەن ءار قايسىن سالىستىرا ەگىزدەۋ ارقىلى ءوز الىمشە تالداپ كورەيىن.
ماقال مەن ماتەل قۇرىلىسى، ءتۇرى، ءسوز قولدانۋ اياسى، ويدى، وبرازدى ايتۋ، ءپىشىنى جاعىندا تەتەلەسىپ تەڭ ماعىنادا تۇرادى. تەرەڭ ءۇڭىلىپ تالداپ تالعاعاندا عانا ولاردىڭ ايقىن پارقى، وزىنە ءتان قاس ەرەكشىلىگى كوزگە كورىنەدى، كوڭىلگە ۇيالايدى. مىسالى:
1. ماقال - ءبىر نەمەس ءبىر نەشە تولىق سويلەمنەن قۇرالادى. كەي ءبىرى ولەڭ جولدارىنداي ۇندەسىپ، ۇيقاسىپ كەلەدى.
ال ماتەل - تولىق سويلەم تۇرىندە قۇرالماي، قالىپتاسقان ءسوز تىركەسى، ناقىشتى قىسقا- قىسقا بەيەلى سويلەم تۇرىندە جاسالادى.
2. ماقالداعى ايتىلاتىن وي-پىكىر تولىق بىلدىرىلەدى. اشىق ايتىلادى. سويلەم تولىق اياقتالادى. قورىتىندى انىق كورسەتىلەدى.
ال ماتەلدە ايتىلاتىن ويدىڭ سىلەمى تۇسپالى عانا بولادى. وزىنە قاتىستى سوزبەن قوسىلىپ ايتىلعاندا تولىقسىپ تولىعىپ تولىق ۇعىم بەرەدى.
3. ماقالدىڭ مازمۇنىندا شارت پەن قورىتىندى پىكىر قاتار بىردەي كەلىپ وتىرادى. سونىڭ بىرەۋى كەم بولسا، ول ماقال بولۋ شارتىن جوعالتادى.
ال ماتەلدە بۇل ەكەۋىنىڭ ءبىرى عانا ايتىلادى. نەگىزىنەن شارت ايتىلادى دا، قورىتىندى كورسەتىلمەيدى. ماتەلدە كوبىنەسە، ايتىلاتىن وي تۋراسىنان ايتىلماي، توتەسىنەن بىلدىرىلمەي، كەي ءسوزىن تىڭداۋشىنىڭ ءوزى اڭعارىپ ءتۇسىنىۋى ءۇشىن ادەيى قالتىرىپ كەتەدى.
ماقال مەن ماتەلدىڭ ارا-جىگىن ارى قاراي ارشىپ، اشالاپ ۇعۋ، اڭعارۋ ءۇشىن دە، جوعارىدا ايتىلعان ۇعىمداردى سارالاپ كورەيىك.
1. اتالى سوزگە ارسىز جاۋاپ قايىرادى. مىناۋ ماقال - مۇندا شارت تا قورىتىندى دا بار. سويلەم تولىق اياقتالعان، «اتالى ءسوز» ماقالدىڭ شارتى. «ارسىز جاۋاپ قايىرادى» ماقالدىڭ قورىتىندىسى.
2. الدىڭا كەلسە، اتاڭنىڭ قۇنىن كەش. بۇل ماقال - «الدىڭا كەلسە»، ماقالدىڭ شارتى، «اتاڭنىڭ قۇنىن كەش» قورىتىندىسى. مىنە، وسى ەكى ماقالدا شارت تا قورتىندى دا بار. تولىق قاندى ماقال دەۋگە بولادى. قاراڭىز ەكى ماقالداعى شارت تا، قورىتىندى دا تولىق سويلەم تۇرىندە قۇرالعان، توق ۇعىم بەرىپ تۇر.
1. ۇزىن ارقان كەڭ تۇساۋ.
2. اپەكەمە جەزدەم ساي،
ساسىعان ەتكە بورسىعان ماي.
3. اۋىردىڭ ۇستىمەن،
جەڭىلدىڭ استىمەن.
4. ساپتاياققا اس قۇيىپ، سابىنا قاراۋىل قويۋ.
جوعارىداعى ءتورت ماتەلدە تولىق سويلەم تۇرىنەن قۇرالماي، تەك ىستەلەتىن ءىستىڭ شارتى عانا ايتىلعاندا، قورتىندى وقىرمان نازارىنا تۇسپالداپ قالتىرىلعان. ونى وقىرمان ويلانىپ ءوزى تابادى، قورتىندى شىعارادى. مىنە وسىنداي تۇراقتى ءسوز تىركەسىن ماتەل دەپ ايتادى.
ماتەلدەگى تاعى ءبىر ايقىن ەرەكشەلىك، ماقالداعىداي قوس تارماقتى بولىپ كەلۋ شارت ەمەس. ەگەر ماتەل ءسوزدىڭ ۇستىنە ءسال ءسوز ۇستەمەلەنە قوسىلسا، وندا ول ماتەل ماقالعا اينالىپ شىعا كەلەدى. مىسالى: «اساتپاي جاتىپ قۇلدىق دەپ» كەلسە، ماتەل بولادى دا، «اساتپاي جاتىپ قۇلدىق ۇرما» بولسا، ماقال بولادى. ۇيتكەنى «ۇرما» دەگەن بولمسىز ەتىستىكتىڭ ءتۇرى ماتەل سوزىنەن قورتىدى شىعارىپ تۇر. سەبەبى باسقى سويلەمدى بۇتىندەپ، ۇعىمدى دا تولىق اياقتاپ تۇر.
مىنە، «اساتپاي جاتىپ» ماقالدىڭ شارتى بولىپ كەلسە، «قۇلدىق ۇرما» قورىتىندى ءرولىن اتقارىپ تۇر. بەينە سول سياقتى «بۇل نەدەگەن سۇمدىق» دەپ كەلسە، ماتەل بولادى دا «اساتپاي جاتىپ قۇلدىق ۇرما» بولسا ماقالعا وزگەرەدى.
دەمەك، ءبىز بۇل جەردە ءبىر نارسەنى ەستە ساقتاۋمىز كەرەك. ماتەل ىلعىي دا سىڭار تارماقتى بولىپ كەلە بەرمەيدى. قوس تارماق ءتىپتى ودان دا كوپ تارماقتارمەن جاسالۋى مۇمكىن. ونداي كەزدە دە ماتەل - سول ءوز مازمۇنىن وزگەرتپەيدى. شارتىن عانا ايتادى دا، قورتىندىسىن وقىرماننىڭ ويلانىپ تابۋىنا قالتىرادى. سوندىقتان قوس تارماقتى ايتىلعان ماتەلدەردى ماقال دەۋ ءدۇرىس ەمەس.
ءجا، ماتەل بىتكەندى ماقالعا وزگەرتە بەرۋگە بولادى ەكەن دەپ، كەز كەلگەن ماتەلگە كەلسە- كەلمەس ءسوز ۇستەپ قوسىپ مازمۇنىن وزگەرتە بەرۋگە بولمايدى. ولاي ەتسەك ول تۇراقتى ءسوز تىزبەگىنە جاتپايدى. تۇراقتى ءسوز تىزبەگى اۋەلگى سويلەم قۇرلىسىن تۇراقتى ساقتاپ، مازمۇنىن وزگەرتپەيدى. عاسىرلار بويى قاز قالپىندا ساقتالىپ، قاز قالپىندا ايتىلىپ كەلگەندىگىمەن قۇندى. سودىقتان ونى حالىق دانا سوزدەرىنە جاتقىزعان. ونى بۇزۋ ءتىل نوماسىن بۇزۋ، تىلگە قيانات، حالىق دانالىعىنا قۇرمەت ەتپەۋ بولىپ سانالادى. سوندىقتان قازاق تىلىندەگى ماقال-ماتەلدەردىڭ الار ورىنى ەرەكشە. ءتىلدى ءشۇبارلاماۋ ءۇشىن ءتىل نورمالارىن قاتاڭ ساقتاۋ ءار ازاماتتىڭ ازاماتتىق پارىزى. ءوز ۇلتىنا، ءوز تىلىنە وتە ۇلكەن قۇرمەتپەن قاراۋ كەرەك.
ءتامسىل ءسوز - بۇل دا قازاق تىلىندەگى تۇراقتى ءسوز تىركەسىنە جاتادى. ءتامسىل دەگەن نە؟ ءتامسىل - قىسقا-نۇسقا ايتىلاتىن، ماعىناسىنىڭ استارىندا اڭىز سارىنى بار ماقال مەن ماتەلدىڭ ءسوز قۇرلىسىن ساقتاعان تۇجىرىم ءسوز. ماعىناسىندا جۇمباق ءمانى بار ءسوزدى - «ءتامسىل» دەپ اتايدى. ال ەندى ءتامسىل مەن ماتەل ءسوزدىڭ ايىرماسىن ايتىپ كورەيىك. ماقال مەن ماتەلدىڭ ۇقساپ كەتەنى سياقتى ءتامسىل ءسوزدىڭ دە ەكەۋىنە ۇقساپ كەلەتىن تۇستارى دا، ۇقسامايتىن تۇستارى دا بار. مىسالى:
1. بىتەۋ ىرگەدە ۇرگەن ءيتتىڭ داۋىسى، كورشى ۇيگە ەستىلمەيدى.
2. قارىس جەرگە قان بەرگەن،
تۇتام جەرگە جان بەرگەن.
مىنە، وسى ەكى ءسوز تامسىلگە جاتادى. قۇرلىسى، ءتۇرى، ماعىناسى جاعىنان ماقال مەن ماتەلگە ۇقساپ كەتەدى. ءبىراق ماقال، ماتەل ەمەس. ءتامسىل ءسوز. ونى قالاي پارىقتايمىز. ءتامسىلدىڭ استارىندا مىسقىل بار. نەگە دەگەن سۇراق بار. جۇمباق جاپسارى بار. جوعارىداعى بىتەۋ ىرگەدە ۇرىگەن ءيت دەگەن ۇعىم ءسوز جوق نەگە دەگەن سۇراق تۋدىرادى.
«قارىس جەرگە قان بەرگەن» نەگە، «تۇتام جەرگە جان بەرگەن» نەگە؟ مىنە ءتامسىل ءسوزدىڭ بەلگىلى وقيعامەن قاتىستى تۋعانىن بىلەمىز. ال ماقال مەن ماتەل دە ونداي سۇراق تۋىندامايدى. مىسالى: «اتتىعا ەرىپ جاياۋدىڭ تاڭى ايىرىلىپتى» دەگەن دە، تازا ءتامسىل. بۇداندا نەگە دەگەن سۇراق سۇرانىپ تۇر. مەن ساباقتاستارىم بىلە ءجۇرسىن دەپ، ءوز بىلگەنىمدى ءبولىستىم. تامشىداي پايداسى بولسا، قۋانار ەدىم.
بوپاي دۋلات بولات ۇلى