ماڭداي تەرىڭ سورعالاپ ءجۇرىپ سورلى بولۋدان وتكەن قورلىق بار ما؟- ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى تالانت ماۋقان ۇلى
قانشا سترەسكە تۇسسەڭ دە، بولاشاعى بار دۇنيە ىستەدىڭ. قۇردان قۇر تورىعىپ، شارشاعان جوقسىڭ. «سترەستىڭ بولاشاعى» دەپ وسىنى ايتادى. ال جۇرت كادەسىنە جارايتىن ۇلكەن دۇنيە تىندىردىڭ با، كوڭىل كوتەرىپ، وزىڭە كۇتىم جاساپ، راحاتتانۋدىڭ ەش ابەستىگى جوق. ويتكەنى بۇل راحاتتانۋدىڭ (relax) سەن ۇيالمايتىنداي وتكەن شاعى بار. «رەالاكستىڭ وتكەن شاعى» دەپ تە وسىنى مەڭزەپتى.
عالىم كىسىمەن ءبىراز اڭگىمە- دۇكەن قۇرىپ قايتقان كەزدە ايگىلى پسيحولوگتىڭ وسى تۇجىرىمى ەسىمە ورالدى. «عالىم بولماي نەمەنە، بالالىقتى قيساڭىز». قيدى. كوبىمىز وتكەن شاعى جوق رەالاكستىڭ شىلاۋىندا جۇرگەندە كىتاپ كەمىرىپ، «ءتۇن ۇيىقتاماپتى، كۇن وتىرماپتى». بۇ كىسىنىڭ كىم ەكەنىن سۇحباتتان ءبىلىڭىز.
پروفەسسور تالانت ماۋقان ۇلى ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇمىس ىستەيدى، PhD دوكتورى. عىلىمي اتاعىن 1999 -جىلى ا ق ش- تاعى ينديانا ۋنيۆەرسيتەتىندە قورعاعان. قازىر ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىندەگى تاياۋ شىعىس تىلدەرى جانە مادەنيەتى فاكۋلتەتىندە، تۇركى جانە ورتالىق ەۋرازيا زەرتتەۋلەر ءبولىمى ديرەكتورى. سونداي- اق ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىندەگى انتروپولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ، لينگۆيستيكا فاكۋلتەتىنىڭ، ازيا تىلدەرى مەن ادەبيەتى فاكۋلتەتىنىڭ اديۋنكت پروفەسسورى.
سونىمەن قاتار دجەكسون مەكتەبىنىڭ «شىعىس ازيا» ورتالىعىنىڭ، «ەلليسون» ورتالىعىنىڭ، «تاياۋ شىعىس» ورتالىعىنىڭ اففيلياتسيالانعان تۇلعاسى. ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىنە كەلگەنگە دەيىن بلۋمينگتونداعى ينديانا ۋنيۆەرسيتەتىندە جانە ۋيسكونسين- ءماديسون ۋنيۆەرسيتەتىندە ءدارىس بەردى. ول - لينگۆيست جانە تۇركى لينگۆيستيكاسى مەن الەۋمەتتىك- مادەني لينگۆيستيكا سالاسىنىڭ مامانى. ونىڭ زەرتتەۋلەرى ورتالىق ەۋرازيا مەن قىتايداعى تىلدەرگە، ونىڭ الەۋمەتتىك جانە مادەني كونتەكستىلەرى اياسىندا تىلدىك قاۋىپ- قاتەرگە، ازشىلىققا اينالعان تىلدەرگە، ەتنوسقا باعىتتالعان. اتالعان ايماقتا اۋقىمى كەڭ دالا جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ونىڭ زەرتتەۋلەرى مەن وقىتۋشىلىق قىزمەتى ءارتاراپتى جانە تۇركى لينگۆيستيكاسى، ءتىلدى قۇجاتتاۋ مەن سيپاتتاۋ، لينگۆيستيكالىق انتروپولوگيا، يسلام انتروپولوگياسىنىڭ ءتۇرلى سالالارىن قامتيتىن كەڭ ءپانارالىق سيپاتقا يە.
پروفەسسور تالانت سانتۇرلى تۇركى تىلدەرى بويىنشا جانە ورتالىق ەۋرازيا مەن قىتايدىڭ قوعامداستىقتارى مەن مادەنيەتتەرى بويىنشا باكالاۆريات پەن ماگيستراتۋرا كۋرستارىنا ءدارىس بەرەدى. ونىڭ العاشقى زەرتتەۋى قازىرگى كەزدە جوڭعار تۋۆا ءتىلىن قۇجاتتاۋ مەن سيپاتتاۋعا بايلانىستى جوبالاردى قامتيدى. قازىر ول XVIII- XIX عاسىرلارداعى قازاق ءتىلى مەن قوعامى جايىندا كورىنىس بەرەتىن شاعاتايشا مۇراعات قولجازبا كوزدەرىن تالدايتىن ءۇش بىرلەسكەن جوبا بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىپ جاتىر.
تۇركولوگيا وتە مارتەبەلى ماماندىق ەدى…
- قازاقستانعا قوش كەلىپسىز. قازىر ا ق ش- تا قانداي شارۋامەن اينالىساسىز؟
- راقمەت. ول جاقتا ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇمىس ىستەيمىن، سوندا پروفەسسورمىن. امەريكادا ءوزى وسى ورتالىق ازياعا بايلانىستى، ورتالىق ازيانىڭ تاريحى، مادەنيەتى، ءتىلى جايىندا ەرتەدەن زەرتتەپ كەلە جاتقان ەكى ۋنيۆەرسيتەتتى ايرىقشا اتاۋعا بولادى. بىرەۋى - ءوزىم جۇمىس ىستەيتىن وقۋ ورنى، ءبىرى - ينديانا ۋنيۆەرسيتەتى. بۇل ۋنيۆەرسيتەتتەرگە قازاقتىڭ تالاي مىقتى عالىمدارى، ادەبيەتشىلەرى كەلگەن. بىرازىمەن ديدارلاستىق، سۇحباتتاستىق.
- ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇمىس ىستەگەنىڭىزگە قانشا ۋاقىت بولدى؟
- 2008 -جىلدان بەرى سول ۋنيۆەرسيتەتتە ساباق بەرىپ كەلەمىن.
- ونداعى ءسىز ايتىپ وتىرعان زەرتتەۋ وبەكتىسى قانشالىقتى اۋقىمدى؟
- ءبىراز دۇنيەنى قامتيدى دەۋگە بولادى. بىزگە كەلگەن ستۋدەنتتەر ءتۇرلى سالانى تاڭدايدى. ورتالىق ازيا مەن ەۋرازياعا قىزىعاتىن ستۋدەنتتەر تاريح، انتروپولوگيا، لينگۆيستيكا، ادەبيەت فاكۋلتەتىندە وقيدى. ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە جەتپىسكە جۋىق ءتىل وقىتىلادى. ستۋدەنتتەر ءوزى قىزىققان تىلدەرىن تاڭداپ وقيدى. قازاق ءتىلى دە بار. مەن ول وقۋ ورنىنا باراردان بۇرىن وزبەك ءتىلىن وقىتۋ نەعۇرلىم جۇيەلى ەدى. ءبىز دە ءوز جوبامىزدى، باعدارلامامىزدى ۇسىنىپ، جۇيەلەندىردىك. قازىر قازاق ءتىلى باستاۋىش دەڭگەي، ورتا دەڭگەي، جوعارى دەڭگەي دارەجەسىنە ءبولىنىپ وقىتىلادى. سونىمەن قاتار «ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ مادەنيەتى»، الەمدەگى تۇركى جۇرتى جايىنداعى ساباقتار، ولاردىڭ تاريحى، مادەنيەتى تۋرالى ساباق بەرەمىز.
- ءبىزدىڭ تىلگە قىزىعۋشىلار كوپ پە؟
كوپ ەمەس. ءبىراق ءار جىلى وقۋعا تۇسكەن ءتورت- بەس ستۋدەنت بولسا دا قىزىعىپ، بار ىنتا- پەيىلىمەن وقيدى. وقۋ بىتىرگەن سوڭ قازاق تىلىندە ساۋاتتى سويلەپ، جازا الاتىن بولىپ شىعادى. ورتالىق ازيانى، مۇنداعى حالىقتىڭ تاريحىن، تۇرمىس- تىرشىلىگىن زەرتتەگىسى كەلەتىندەر، ارينە الدىمەن ءتىل ۇيرەنەدى عوي. كەيىنگى جىلدارى بايقالعان تاعى ءبىر قۇبىلىس - قازاقستاننان امەريكاعا وقۋعا نەمەسە كاسىپ ىستەۋگە كەلگەن، سوندا تۇرعاندارىنا كوپ بولعان كەيبىر اتا- انالار بالالارىن قازاق ءتىلىن وقۋعا بەرىپ ءجۇر. قازاقتار عانا ەمەس، وزبەك، قىرعىز اراسىندا بولسىن سونداي تەندەنسيا بايقالادى.
- ول ۋنيۆەرسيتەتتە ساباق بەرەتىن سىزدەن باسقا قازاقتار بار ما؟
- باسقا فاكۋلتەتتەردە ساباق بەرەتىن قازاقتار بار ما، جوق پا انىعىن بىلمەدىم. ءبىزدىڭ فاكۋلتەتتە مەن جالعىزبىن. ول جاقتا باسەكە كۇشتى، جالپى ۋنيۆەرسيتەتتەردە جۇمىس ىستەۋ قيىن. قازاقستاندا قالاي ەكەن، قازىر ەندى امەريكادا گۋمانيتارلىق باعىتتاردان گورى جاراتىلىستانۋ پاندەرىنە كوبىرەك كوڭىل بولەدى. قارجى دا سول جاققا كوبىرەك بولىنەدى. مەن ءوزىم تۇركولوگپىن. توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا امەريكادا تۇركولوگيا وتە مارتەبەلى ماماندىق ەدى. قارجى دا كوپ بولىنەتىن. قازىر ونداي ەمەس. تۇركولوگيا دەگەن دە ءبىر امبەباپ سالا عوي. ول ءۇشىن بىرنەشە ءتىل ءبىلۋىڭ كەرەك.
بۇل ولقىلىقتىڭ ورنىن كىم تولتىرادى؟ ..
- ءسىز قانشا ءتىل بىلەسىز؟
- تۇركولوگيانى وقىعاندا كونە تۇركى تىلدەرىن ءبىلۋ كەرەك. ورتا عاسىرداعى تۇركى تىلدەرى، شاعاتاي ءتىلى بار. تۋىستاس تۇركى حالىقتارىنىڭ تىلدەرىن نەگىزىنەن بىلەمىز عوي ەندى، ونسىز تۇركولوگ بولۋ قيىن. ءوزىم شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە اعىلشىن ءتىلى فاكۋلتەتىندە وقىدىم. توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا امەريكاعا جول تۇسكەن كەزدە وڭتۇستىك كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە ءبىلىم الدىم. كەيىن ينديانا ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ، تۋۆا ءتىلى جايىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيامدى (1999 -جىلى) قورعادىم. سول تىلدە مورفولوگيالىق، گرامماتيكالىق، فونولوگيالىق تالداۋ جاسادىق. قازىر XVIII- XIX عاسىرلارداعى قازاق ءتىلى مەن قوعامى جايىندا ماعلۇمات بەرەتىن شاعاتايشا مۇراعات قولجازبا كوزدەرىن تالدايتىن ءۇش بىرلەسكەن جوبا بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىپ جاتىرمىز. مۇنىڭ ءبارى ەندى ءتىل بىلگەندى قاجەت ەتەدى.
- وسى جولى مۇحيت اسىپ، سونشا جەردەن كەلىپ، ەلىمىزدىڭ بىرنەشە وبلىسىندا، ءبىراز وقۋ ورنىندا بولدىڭىز. «سىرت كوز - سىنشى»، نە ايتار ەدىڭىز؟
- ءبىر مەملەكەتتىڭ دامۋى، كەلەشەگى ءۇشىن ءىلىم- بىلىمگە قاتتى كوڭىل بولىنبەسە، ارينە بىردەڭە دەپ ايتۋ دا قيىن. ولقىلىقتار بار. ءبىراق مەن بارعان، كەزدەسۋدە بولعان وقۋ ورىندارىنداعى جاستاردىڭ وقۋعا وتە ىنتالى ەكەنىن بايقادىم. نەگە ولاردىڭ كۇش- جىگەرىن پايدالانباسقا؟ ماسەلەن، مۇراعاتتاردا XVIII- XIX عاسىرلارداعى قازاق حان- سۇلتاندارىنىڭ حاتتارى بار. كوپ عالىمدارىمىز شاعاتاي ءتىلىن بىلمەيتىندىكتەن ءتۇپنۇسقاعا ەمەس، كەزىندە يدەولوگيالىق باعىتتا اۋدارىلعان ورىسشا نۇسقاسىنا جۇگىنەدى. ول كونە قولجازبالار مەن اۋدارمانىڭ اراسىندا ءتىپتى جەر مەن كوكتەي پارىق بار دەۋگە بولادى. تۇتاسىمەن الىنىپ تاستالعان ءسوز، سويلەمدەر بار. بۇل ولقىلىقتاردىڭ ورنىن كىم تولتىرادى؟ بىرەۋ بىزگە جاساپ بەرە مە؟ ارينە، جوق. مەملەكەت وسىعان كوڭىل ءبولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.
قانشالىقتى كوڭىل ءبولىنىپ جاتىر؟ ونى ءسىز مەنەن جاقسى بىلەسىز. «سۇيەگى قۋراپ» قالعان شاعاتاي ءتىلىن قويىپ، ءوز انا تىلىندە سويلەپ، جازا المايتىن قانشا قازاقتى كوردىم. بۇل دۇرىس ەمەس. جوعارىدا ايتتىم عوي، ىنتالى جاستار بار ەكەن. امەريكادا تۇرىپ جاتقانىما وتىز جىلدان استى. عىلىم جولىندا ءبىراز تەر توكتىك، تاجىريبە جينادىق. سول يگەرگەن، جيناعان دۇنيەمدى وسى ەلدەگى جاس عالىمدارمەن ءبولىسىپ، عىلىم جولىنا باعىتتاسام دەپ ويلايمىن. قازاقستانعا كەلۋدەگى ماقساتىم دا سول - جوعارى وقۋ ورىندارىمەن جاقىن بايلانىس ورناتۋ.
وتكەن كوكتەمدە ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتكە قازاقستاننىڭ ا ق ش- تاعى باس كونسۋلى كەلدى. كەزدەستىك، سويلەستىك. ول كەزدەسۋ دە ويىما العان دۇنيەلەردى ىستەپ كورۋگە قۇلشىندىردى. ناتيجەسى قانداي بولسىن. ارينە، ۋاقىت كورسەتەدى. بۇل ساپارىمدا باتىس قازاقستان، ماڭعىستاۋ، اقتوبە، اتىراۋ، شىعىس قازاقستان، اباي وبلىسى، الماتى، استانا قالالارىنداعى جوعارى وقۋ ورىندارىندا بولىپ عالىمدارمەن، ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسىپ، پىكىرلەستىك. جامان بولعان جوق.
ارحەولوگيا سالاسىندا دا جەتىستىكتەر بار ەكەن. مىسالى، سارايشىق قالاسىنان تابىلعان جادىگەرلەر، سوعان قاتىستى زەرتتەۋلەر مەنى قىزىقتىردى. ءبىراق بىلايعى جۇرت سونى اسا ءبىر سەزىنبەيتىن سەكىلدى. عىلىمي كىتاپتاردىڭ تارالىمى تىم از با، ول جاعىن بىلمەدىم. بۇل دا ءبىر نازارعا الاتىن شارۋا. قازاقستاننىڭ ەۋرازياداعى ورنى قانداي ەكەنىن شەتەلدىك عالىمدار دا مويىندايدى. سونى ءبىلۋ كەرەك، اسىرەسە جاستار. وسى جولى بولعان عىلىمي كونفەرەنسيالاردا جاسى ۇلكەن عالىمدار، پروفەسسورلار كوبىرەك بولدى. امەريكادا مۇنداي كونفەرەنسيالارعا تاجىريبە جيناۋ ءۇشىن، عىلىم جولىنداعى قۇلشىنىسىن ارتتىرۋ ءۇشىن جاس عالىمدار كوبىرەك شاقىرىلادى.
- ءتىل تۋرالى ماسەلەنى ايتىپ قالدىڭىز. وتباسىندا قاي تىلدە سويلەسەسىزدەر وزدەرىڭىز؟
- ارينە، قازاق تىلىندە. ينديانا ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇرگەن كەزىمدە «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن كەلگەن ستۋدەنتتەر بولدى. ۇيگە كەلىپ- كەتىپ، كەزدەسىپ تۇردىق. قازاقشا قاۋقىلداسىپ تۇرۋعا ول دا سەپتىگىن تيگىزدى. ءبىراق بالا- شاعا مەكتەپكە بارعان سوڭ ءبارىبىر سول ورتاعا جۇتىلا باستايدى ەكەن. بالالار ايتەۋىر ءبىر تىلمەن شەكتەلىپ قالماي، فرانسۋز، اراب، تۇرىك تىلدەرىن دە مەڭگەردى. جاقىندا ءبىز «سولتۇستىك امەريكا قازاق قوعامى» دەگەن ۇيىم قۇردىق. بۇل ۇيىمنىڭ ماقساتى - سول بالالارعا انا ءتىلىن ۇيرەتۋ، تاريحىن، ادەبيەتىن، مادەنيەتىن دارىپتەۋ.
امەريكا - مۇمكىندىكتەرگە
جول اشاتىن ەل
- قازاق تىلىندەگى گازەت- جۋرنالدار بارا ما ول جاققا؟
- «قازاق ادەبيەتى» گازەتى، «انا ءتىلى» گازەتى، «جۇلدىز» جۋرنالى ينديانا، ۆيسكونسين ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە ءۇش اي سايىن با، كەلىپ تۇراتىن. سول جەرلەردەن وقىپ تۇراتىنمىن. قازىر قالاي ەكەن؟ ول جاعىن انىق بىلمەدىم. ءوزىمنىڭ اينالىسىپ جۇرگەن عىلىمي جۇمىستارىم، سوعان بايلانىستى وقيتىن كىتاپتارىم دا كوپ. قول تيە بەرمەيدى.
- امەريكانىڭ ءبىراز ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىدىڭىز، ساباق بەردىڭىز. دوكتور، پروفەسسور بولدىڭىز. عىلىم جولىن قالاي سيپاتتار ەدىڭىز؟
- قازاق «وقۋ ينەمەن قۇدىق قازعانداي» دەپ كەسىپ، ءپىشىپ ايتتى ەمەس پە؟ ودان اسىرىپ نە دەۋگە بولادى؟ امەريكانىڭ اتاقتى ءبىر ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن، كەيىن كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىندە ساباق بەرگەن تيبەتتانۋشى عالىم بولعان. ونىڭ تۇركولوگ شاكىرتى ءبىر كۇنى كىتاپحانادا فرانسۋز تىلىندەگى كىتاپتى قولىنا الىپ وتىرىپ، ۇستازىنىڭ عىلىمي جۇمىسىنداعى كەيبىر يدەيالاردىڭ توركىنى سوندا جاتقانىن بايقايدى. بايقاپ عانا قويماي، ۇلكەن ماقالا جازادى. جەتكەن جەتىستىگى، العان عىلىمي اتاعىنا جيىرما جىلدان كەيىن ءشۇبالانعان شاكىرتىنىڭ ماقالاسىنان كەيىن الگى عالىم وزىنە قول سالادى. مىنە، كوردىڭىز بە، وركەنيەتتى ەلدەردە عىلىم دەگەنىڭىز ويلاندىراتىن تۇعىر. سىزدەردە قالاي؟ ونى وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر.
- بىلەمىز عوي… ءسىز قازىر امەريكا ازاماتىسىز عوي؟ ..
- ءيا. ءبىز بارعان جىلدارى، ون ءبىرىنشى قىركۇيەك وقيعاسىنا دەيىن امەريكا ازاماتتىعىن الۋ قازىرگىدەي قيىن ەمەس ەدى. سول وقيعادان كەيىن ءبىراز تىنىس وزگەردى.
- ا ق ش - قاي جاعىنان بولسىن وزىق، وركەنيەتتى ەل. سول ەلدىڭ ازاماتى رەتىندە ءوزىڭىزدى قالاي سەزىنەسىز؟
- قىتايدا تۋدىق، سوندا ەرجەتتىك، وقىدىق... امەريكا - مۇمكىندىكتەرگە جول اشاتىن ەل. قانشالىقتى ەڭبەكتەنسەڭ، سونشالىقتى ەڭبەگىڭنىڭ جەمىسىن دە جەي الاسىڭ. ماڭداي تەرىڭ سورعالاپ ءجۇرىپ سورلى بولۋدان وتكەن قورلىق بار ما؟ ..
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت.
سۇحباتتاسقان
ىرىسبەك دابەي
«قازاق ادەبيەتى» گازەتى. 11.11.2022