قاليحان ىسقاق. اجالدان قاققان ءبىر مينۋت - اڭگىمە
بۇل وڭىردە بۇرىن بولماعان جەل، بۇل وڭىردە بۇرىن بولماعان ىزعىرىق. التايدىڭ قارى التى اي قىس تابانداپ جاتقانىمەن، مامىر تۋىسىمەن بۇرق- سارق ءبىر كۇندە كەتىپ، ءبىر كۇندە كوگى قابىرشاق مۇزدى تەسىپ شىعا كەلەتىن دە، ماۋجىراعان شىبىنسىز جازى جادىراپ سالا بەرەتىن
ەكى- ءۇش جىلدان بەرى قىس مازاسىز ءوتىپ ءجۇر: قارى جۇقا، بوران- شاشىنى كوپ، ونىڭ ۇستىنە ۇزاققا سوزىلعان سارى ناۋقاستاي قىسقا كۇنگە قىرىق قۇبىلىپ، ابدەن سارسىتىپ بارىپ شىلدە تۋا زورعا شىعاتىندى تاۋىپ الدى. سوندا دا مىناۋ ۇلىعان قارا داۋىل الا جازداي ءبىر تىنبايدى؛ مالدىڭ ءولى ءجۇنىن تۇسىرمەيدى، مالشىنىڭ تونىن تۇسىرمەيدى، ءبىرىن تۋلاق قىپ، ءبىرىن جالاق قىپ ءبىتىردى.
بۇگىن دە اۋا رايى ءتىپتى سىنباي تۇر. وسىدان ءبىر جۇما بۇرىن جاۋعان قاردىڭ ءالى مۇرتى شەتىنەيتىن ەمەس، كۇنگەي- كۇنگەي جىلاپ ەرىپ، تەرىسكەي سىرەسىپ قاتىپ قالعان. ەرتەڭگىلىك جەر بەتى كوسەنىڭ يەگىندەي كوك تايعاق، ساسكەگە قاراي مالشىنىپ، ميى شىعىپ ەزىلەدى دە، بەسىن بولا قايتادان بەزەرە قالادى. بوزعىلت سۋىق اسپانداعى كۇن دە قالتىراپ تۇرعان ءتارىزدى، نە قىزۋى جوق، نە نۇرى جوق، ادەپكى رەڭى وڭىپ كەتكەن. التايدىڭ بيىك قۇزدارىن ساعالاي قاشىپ بارادى. بۇلار ەكەۋ ەدى. ەكەۋى دە اۋىلدان شىققاننان بەرى ءۇنسىز كەلەدى. قارش- قارش ەتكەن ات تۇياعىنىڭ تارسىلىنا، اسپان كۇمبەزىنىڭ ءار تۇسىنان شىققان بوز تورعاي داۋسىنا قۇلاق سالعانداي تىرس ەتپەيدى ەكەۋى دە. تورعاي ەكەش تورعاي دا جاۋراعاننان شىر- شىر ەتىپ، دامىل تاپپاي بەزەك قاعاتىن سەكىلدى. قايتكەنمەن دە مەزگىل جەتتى، ماي ايى، تابيعات اسىقپاعانىمەن، ۋاقىت كۇتىپ تۇرسىن با ونى. قۇس تا ءوز مەزگىلىن بىلەدى، مال ءوزىنىڭ ورىسىنە ۇمتىلادى، ەل ءوزىنىڭ ماۋسىمدىق قاراكەتىنە اسىعۋدا، بىرەۋ توڭ ايىرىپ ءجۇر، بىرەۋ قويىن تولدەتىپ جاتىر. جارىق دۇنيەگە كەلگەن جاس ۇرپاق تا كوپ بۇل كوكتەمدە، مەزگىلى جەتىپ، سۋ ىشكىلىگى تاۋسىلعان كەيبىرەۋلەر دە قىس اياعىمەن جارىق دۇنيەدەن اتتانىپ كەتتى بۇل كوكتەمدە. ال مەزگىلى جەتپەي، ارماندا وپات بولعان شە؟ بۇل اۋىل قوڭقاي باۋىرىنان ورىن تەۋىپ، ورتاق بوپ شاڭىراق كوتەرگەننەن بەرى بىرەۋ- بىرەۋگە قاستاندىق جاسادى، بىرەۋ- بىرەۋدىڭ قانىنا ورتاق بولدى دەگەن قاۋەسەتتى ەستىگەن دە ەمەس، كورگەن دە ەمەس. سوندىقتان دا بولار، وسى اۋىلدىڭ ەجەلگى تۇرعىنى، جا دەگەن ازاماتى شوپان سىلام تالدىبايەۆتى ون التى جاسار بالاسىمەن مال باعىپ جۇرگەن جەرىندە الدەكىمدەر ايۋاندىقپەن ءولتىرىپ، ءجۇز سەكسەن باس قويىن ايداپ اكەتىپتى دەگەندى ەستىگەندە، جاعاسىن ۇستاماعان ادام جوق، ەل ەكى- ءۇش كۇن ەس جيا الماي ەسەڭگىرەپ قالدى. بۇل وڭىردەن كۇناهارعا ەش پەندەنى قيا الماي، ميليسيا بوپ، قالاعا - وسكەمەن مەن زىريانعا شاپقىلاستى. ءتىپتى بولماعان سوڭ، مال يەسىن تاۋدان قۇلاپ مەرت بولدىعا جورىعاندار دا از ەمەس. ءبىراق ەكى بىردەي ازاماتتىڭ اياق استىنان قازاعا ۇشىراۋى، ءىز- تۇزسىز كەتكەن ءجۇز سەكسەن باس قوي الدەبىر كەسەپاتتىڭ بولعانىن كۇن ىلگەرى اڭعارتقانداي. «ەل ۇرىسىز، تاۋ ءبورىسىز ەمەس»، قالاي دا قاندى قولدىڭ ارەكەتى بار. ءا دەگەندە- اق: «الىستان ەرۋ بوپ بوپ كەلگەن جاۋ جوق، نە قىلسا دا شوپانداردىڭ بىرىنەن»، - دەپ قاسارىسىپ وتىرىپ العان قيۋباي ەدى. ءبىراق العاشىندا وعان ەشكىم سەنە قويمادى. وسى بەتىندە كەڭشاردىڭ زووتەحنيگى كادىربايەۆ شانتايدى قاسىنا ەرتىپ اپ، قيۋبايدىڭ قۇنىكەر ىزدەپ شىققان بەتى ەدى. ەلەڭ- الاڭنان قولات- قولاتتى قۋالاي، بوتەن- بوستەك مال جاتقان وزەك اتاۋلىنى دا قالدىرماستان قاعا سىرىپ، ءبىراز ۋاقىتتارىن بوسقا وتكىزدى. ءالى پالەندەي ىز كەسە العان جوق.
قىرسىق قىلعاندا مەزگىلسىز جاۋعان قىرباق قار دا جەر بەتىن جىم- جىلاس بۇركەپ تاستاعان. اندا- ساندا جىنىس- جىنىستىڭ اراسىنان ءيت- قۇستىڭ بارجيىپ تۇسكەن جالپاق تابانىنىڭ تاڭباسى ۇشىراسىپ قالادى. بىردە بۇلكەكتەپ، بىردە اياڭداپ بەيعام جورتقان جۇرىسىنە، ءار جەرگە توپەلەپ تاستاپ كەتكەن قيىنا قاراعاندا توق سەكىلدى، ءبىراق ماڭايدا نە ولەكسە، نە سىبىس بەرگەن قارعا- قۇزعىن كورىنبەيدى، ەل كوشكەندەي قۇلازىعان تىنىشتىق. شانتايدىڭ سارعىش جۇزى قۋقىل تارتىپ، ساڭىرەيگەن پۇشىق تاناۋىنان جىلت- جىلت ەتىپ قوس تامشى قايتا- قايتا سىعالاي بەردى. ونىڭ سىرپ- سىرپ ەتكەن تاناۋىنىڭ شۋىلى مىناۋ مەڭىرەۋ تىنىشتىقتا قيۋبايدىڭ قۇلاعىنا تۇرپىدەي ءتيدى مە، الدە قىلجاقتاعىسى كەلدى مە، ارتىندا كوشكە ەرگەن كۇشىكشە سالپ- سۇلپ اياڭداپ كەلە جاتقان وعان:
- قۇداي تاعالام سەنى مۇرىنعا دا جارىتپاعان ەكەن، جي- سايشى ارى، قورقىلداتپاي، - دەپ قاعىتىپ تاستادى.
- سەنى دە جارىلقاعانى شامالى- اۋ، كۇنگە شىعىپ قالعان قىزىل كارتوپتىڭ كوگەرگەن ۇشى سياقتى كوكجالقاقتانىپ، جەتىسىپ- اق تۇرسىڭ، - دەپ شانتاي ىرجىڭ- ىرجىڭ كۇلىپ الدى. ۇنەمى توبەسىنە قاراپ تۇراتىن جىلتيعان كىشكەنتاي كوزدەرى ءبىرجولا جۇمىلىپ، ءبىر ۋىس بەت تەرىسىنىڭ استىنا ءسىڭىپ جوق بوپ كەتتى دە، تۇرىك ەرىندەرى رەتسىز جايىلىپ بارىپ، جيىلماي قالدى. ءسوزىنىڭ بولجىراپ شىققانىنا قاراعاندا سۇيەك- سۇيەكتەن وتكەن كوكتەمنىڭ تاڭعى ىزعارى ونسىز دا ءيىنى بوستاۋ جىگىتتى ءبۇرىستىرىپ ءبىراز جەرگە اپارىپ تاستاعان سياقتى. قامشىسىن ەردىڭ قاسىنا قىستىرا ساپتى دا، جالاڭاش قولىن جەڭىنىڭ ىشىنە تىعىپ اپ، تىزگىندى سالاقتاتىپ بوس قويا بەرگەن.
- ءجا، مۇرىن ماسەلەسىن قويا تۇرالىق، ارتىق بولعانىمەن كەسىپ بەرەر مەندە لاج جوق، كەم ەكەن دەپ اشتان ءولىپ، كوشتەن قالاتىن سەن ەمەس. تەك سالپاقتاماي ادامشا قاتارعا ىلەسشى بىلاي! - دەدى قيۋباي. شانتاي قولپ- قولپ جەلىپ قاتارعا ىلىگە بەرگەندە. ونىڭ قاداعا كيگىزگەن قاراقشىنىڭ جەڭىندەي سالاقتاعان ەكى قولىن، اتتىڭ ومىراۋىنا ءتۇسىپ كەتكەن شىلبىردىڭ ۇشىن بايقاپ قالدى دا، قيۋباي جيرەن توبەلدى ساۋىردان تارتىپ- تارتىپ جىبەردى. شانتاي لىقسىپ، ات ۇستىنەن اۋىپ قالا جازداپ بارىپ قايتا تۇزەلدى. سوسىن بىردەمە ايتقىسى كەپ قيۋبايعا بۇرىلىپ ەدى، ول ىرجالاقتاپ كۇلىپ كەلەدى ەكەن، ارتىق قىلجاققا بارماي:
- ە، جىندانباشى ارى! - دەپ توقتادى. مەزگىل ساسكە ءتۇستىڭ شاماسى بوپ قالعان. نە تۇمان ەمەس، نە بۇلت ەمەس، اسپاندى قىزعىلت سارى كىلەگەي تۇمشالاپ الىپتى. كۇننىڭ سارعىش تاباعىنىڭ جيەگى جايىلىپ، بۇرىنعىسىنان زورايىپ كەتكەن ءتارىزدى. الدەكىم اسپاننان كەسەك لاقتىرىپ جاتقانداي، ءزاۋىلىم بيىكتەگى بوز تورعايلار دا بىرىنەن سوڭ ءبىرى قۇيىلىپ جەرگە، بۇتا- بۇتانىڭ تۇبىنە قوناقتاي باستادى. دوڭكيىپ- دوڭكيىپ سۇلاپ قالعان قىراتتاردىڭ بۇكىر بەلى بۋسانىپ تەرلەيىن دەپ كەلەدى. بۇلار بۇقتارما وزەنىنىڭ تەرىسىنە اۋىپ تۇسە بەرگەندە تەرەڭ شاتقالدىڭ ءدال ورتاسىندا وتىرعان جالعىز زايىمكەگە كوزدەرى ءتۇستى. سەلدىر بوزامىق ءتۇتىن مۇرجادان قالتىراي شىعىپ، توبەسىنەن باسقان دىمقىل اۋانى جارىپ كەتە الماي، ارقان بويى عانا كوتەرىلىپ، شيىرشىقتالىپ قالىپتى. قيۋباي اتىن كىلت توقتاتتى:
- مەن بىلسەم، كامەلبەكتىڭ قىستاۋى ءدال وسى. تۇتىنگە قاراعاندا تۇسكى استا وتىر قازىر. ۇيگە سوقپاي تۋرا ورىستە جاتقان مال ءىشىن ءبىر شولىپ شىعايىق. ەگەر كۇدىكتى ءبىر نارسە سەزىلسە، سەن ايالداماي ميليسيا بولىمشەسىنە تارتاسىڭ، اتىڭ جۇردەك، ون- ون بەس شاقىرىم جەر عوي، كوپ كەشىكپەسسىڭ. مەن وسىندا قالام. شانتاي ونىڭ بەتىنە باجىرايا ءبىر قاراپ الدى دا، باسىن شۇلعىدى. ءبىراق جۇزىنەن نە قوبالجۋدىڭ، نە تىكسىنۋدىڭ نىشانى سەزىلگەن جوق، سان ءوتىپ، سان كەلىپ- كەتىپ جۇرگەن اياداي قۋىسقا مال تىعىپ وتىر دەيمىسىڭ، دەپ ىشتەي وسى ساندالىستارىنان ءبىر ناتيجەنىڭ شىعاتىنىنا سەنبەگەن ءتارىزدى. شىنىندا توعىز جولدىڭ تورابىندا، وتكەن- كەتكەننىڭ كوز الدىندا وتىرىپ ۇرلىق جاسايتىن بۇل اۋىلدىڭ رەتى دە جوق سياقتى ەدى. سويتسە دە، سوڭعى ۋاقىتتاردا ءىز- توزسىز كەتكەن تالاي ۇرلىقتىڭ ۇشىعى وسى جاقتان جىلت ەتىپ كورىنىپ قالعانداي سىڭايى بار. ءبىر شوپاننىڭ جيىرما قويى، ەندى ءبىرىنىڭ ەلۋ باس مالى ۇشتى- كۇيلى الدەكىمنىڭ وڭەشىنەن ءوتىپ كەتىپ جاتىر. كەيبىرەۋلەر كامەلبەكتەن كورىپ ءجۇر. ويدا، قاتار قونا قالعاندا قوسىپ الىپ، جاز جايلاۋعا، تارباعاتاي سىرتىنا شىققاندا، ومارتاشىلارعا تاستاپ كەتەدى ەكەن، سول جەردە بازارلاتىپ، اقشاسىن ءبولىپ الىسادى ەكەن دەگەن سىبىستى دا ەستىگەن ەكەۋى. اۋداندىق ميليسيا دا قۇلاق ءتۇرىپ قوزعالاتىن ەمەس، تەك وسى كىسى ولىمىنەن سوڭ عانا باقىلاۋعا العان بولدى. ءبىراق كورگەن كوز، كۋاگەر ەشكىم جوق، سەن دەپ تارپا باس سالۋدىڭ رەتى دە تابىلماي وتىر. ايتەۋىر ءبىر كۇدىكتەنەر سەبەپ بولسا، ول كامەلبەكتىڭ ەكى- ءۇش رەت تۇرمەدە وتىرىپ كەلگەنى، سوڭعىسىندا ون جىلعا كەسىلگەن بولاتىن. قايتا ورالعاننان بەرى وسى كورشى التاي كەڭشارىندا شوپان بوپ ىستەپ جاتىر. سىرت كوزگە ەتەگىنە ناماز وقىعان بەيكۇنا جان سياقتى. ەل- جۇرتقا ارالاسپاي، قيىر جايلاپ، شەت قونىپ كەلەدى. قويشىنىڭ قىرىن مالدىڭ كۇيىنەن تانيتىن قيۋباي الا- قۇلا، اقساق- توقساق، باۋىر ءجۇنى ءتۇسىپ قالعان جۇدەۋ وتاردى كورگەندە، ءوزىنىڭ ادەتىنشە شوپاندى ىشتەي ءبىر سىباپ الدى. جاڭا تۋعان جاس قوزىلار، بۋاز ساۋلىقتار كۇنگەيدىڭ تەسىلە باستاعان ويىق- ويىق پۇشپاعىندا جۋساپ جاتىر. مال ىشىنەن ادام دا كورىنبەدى، بوتەن قارا دا جوق. ول الگى ءبىر ساتتەگى: «ءيا، ءسات، ەشكىم بولماعاي!» - دەگەن ويىن ۇمىتىپ، ساۋلىق، قوزىلاردى قامشىسىنىڭ سابىمەن تۇرتكىلەپ تۇرعىزا باستادى. «ياپىرماي، ءسىز ءوتەدى- اۋ، كوكساۋ بولماعاندا قايتسىن». ول ەندى مال ءىيەسىن كورە الماعانىنا ءوكىندى، تاس تۇبىندە جاتقان ارامزانى تۇرعىزا بەرىپ، ونىڭ تاڭقى قۇيرىعىنا كوزى تۇسكەندە ات ۇستىنەن قالاي سەكىرىپ كەتكەنىن ءوزى دە سەزبەي قالدى. شانتاي ونىڭ «مەنىڭ قوزىم» دەگەن داۋىسىن عانا ەستىدى. ۇركە جونەلگەن باعلاندى قادام اتتاتپاي سيراعىنان ءبىر- اق قاقتى. قوزى دا، قيۋباي دا قاباتتاسا تومپىلداپ ۇشىپ- ۇشىپ ءتۇستى.
- اي، زاۋ- زاتىندى!.. بۇ كىم- اي، تاپا- تال تۇستە جاۋشا ءتيىسىپ جۇرگەن!
جەر استىنان جارىپ شىققانداي تاس تاساسىنان سالت اتتى قىلت ەتە قالدى. قولىندا قوساۋىزى. قيۋباي دا، شانتاي دا باستاپقىدا نە ايتارىن بىلمەي ساسقالاقتاپ، «كاكە، سالەمەتسىز بە؟» دەگەننەن باسقا ءسوز تاپپادى. كامەلبەكتىڭ ءوزى تەگى ىلگەرىندى- كەيىندى كەتىپ سولقاقتاپ، ءبۇيىرىن سوققان استىنداعى اتىنىڭ ەنتىگىنە قاراعاندا الدەقايدان شاۋىپ جەتسە كەرەك. ۇستىندەگى كۇرتەسىنىڭ تۇيمەسىن دە سالماپتى، ەڭگەزەردەي الىپ كەۋدەسىنە تىرتىستىرا ىلە سالعان كۇپايكەنىڭ ەكى ءوڭىرى ەكى جاقتا، القام- سالقام. تاناۋى قۋسىرىلىپ، قانعا تويعان قاباعان ءيتتىڭ كوزىندەي شەلى اۋدارىلىپ كەتكەن ۋىتتى كوزدەرىمەن قيۋبايدى ءىشىپ- جەپ بارادى.
- اماندارىڭ وزدەرىڭە! مالدا نە شارۋالارىڭ بار؟! جوندەرىڭدى ايتىڭدار، ايتپەسە تابان استىندا جايراتىپ سالامىن! - دەپ مىلتىعىنىڭ قۇنداعىن قوزعاپ- قوزعاپ قويدى. قيۋباي ەندى عانا بوي توقتاتىپ كامەلبەكتىڭ وزىنە قاراي بەتتەدى.
- كاكە، جوق ىزدەگەن ادامدار ەدىك. مىنا كورشى اۋىلدانبىز. قارايىپ مال جاتقان سوڭ سوعا كەتەيىن دەگەن عوي بىزدىكى. ءسىزدىڭ وتارىڭىز ەكەنىن بىلگەنىمىز دە جوق، ايتپەسە شىرقىڭىزدى الىپ قايتەمىز.
- ءا- ا، دەپ كامەلبەك ءتۇس جىلىتقان بولدى. - ءوزىمىزدىڭ اۋىلدىڭ بالالارى ەكەنسىڭدەر عوي. كوڭىلگە كەلەدى دەپ ويلامايسىڭدار، ءا؟ كورشى وتىرىپ، قاي بەتىممەن بىرەۋدىڭ اق مالىنا قول سالام. ءاي، باسشىلارىڭ دا پىسىق- اۋ، ۇرى اياق استىندا جاتۋشى ما ەدى، ۇرى مەندەي بولۋشى ما ەدى. يەك استىنان نە تاباسىڭدار، الىستى، اناۋ الىستى كوزدەۋ كەرەك قوي.
- بىزدىكى، ايتەۋىر، قاراپ شىعىڭدار دەگەسىن ارالاپ جۇرگەن عوي. كوڭىلىڭىزگە كەلەدى دەپ ويلاعانىمىز جوق، ايىپ ەتپەڭىز.
- ۋيبۋ، و نە دەگەندەرىڭ! قاراي بەرىڭدەر. مالىم مىناۋ. ءبىز دە جان باققان ادامدارمىز، ءسىلام بايعۇستىڭ باسىنا اناداي كۇن تۋعان سوڭ جۇرەك شىركىن شايلىعىپ قاپتى. بىرەۋ- مىرەۋ قىلجيتىپ كەتە مە دەپ زارە جوق. - كامەلبەك مىلتىعىن موينىنا سالدى دا، قالتاسىنان شىلىمىن سۋىرىپ، تەمەكى تارتۋعا ىڭعايلاندى.
- قاراپ شىقتىق قوي، پالەندەي ەڭ- تاڭبا تاۋىپ تۇرعانىمىز جوق، - دەدى دە قيۋباي اتىنا بەتتەدى. بۇلار اتقا قونعان كەزدە كامەلبەك تە اۋىل جاققا بۇرىلدى. قالتىراعان قىلدىرىقتاي بوز ءتۇتىن بارعان سايىن سۇيىلىپ، سونەيىن دەپ قاپتى. ءۇي قاسىنا تاعى ءبىر ەرتتەۋلى ات بايلاۋلى تۇر. كىرگەن- شىققان ءتىرى جان بايقالمايدى، تىم- تىرىس.
- جەڭگەلەرىڭنىڭ شايى قايناپ تۇر ەدى، ۇيگە ءجۇرىپ ءدام تاتىڭدار، - دەپ كامەلبەك تابان استىندا قيىلا قالدى. قيۋباي ىرزالىق سىڭاي تانىتقانداي ات باسىن اۋىلعا سالدى. ەش نارسەنىڭ ءمان- جايىنا تۇسىنبەي شانتاي ءبىر ساتكە اڭىرىپ قالدى دا، قيۋبايعا ءبىر، كامەلبەككە ءبىر قاراپ اپ، ول دا سوڭدارىنان ىلەستى. وسىنىڭ نە بىلگەن ويى بار دەپ ىشتەي جولداسىن سوگىپ كەلە جاتىر ەدى، قاتارلاسا بەرگەندە قيۋباي قىر جىلىنشىگىنەن ۇزەنگىنىڭ تارالعىسىمەن سارت ەتكىزىپ تەۋىپ جىبەردى دە، كوز قىستى. الدە ءبىر نارسە ەسىنە تۇسكەندەي، شانتاي دا ات باسىن كىلت تارتىپ، كامەلبەك ەستىسىن دەگەندەي داۋسىن كوتەرە، قاتتىراق سويلەدى.
- كاكە، مىنا كورشى شوپاندارىڭىز دا التاي كەڭشارىنان با؟ - دەپ اۋەلى كامەلبەكتىڭ وزىنە جىعا سويلەدى.
- ءيا، وعان دا سوقپاق ويلارىڭ بار ما ەدى!؟
- ەكەۋمىزگە بىردەي سالپاقتاپ نە بار، قيۋباي، سەن وسىندا بولاسىڭ عوي ەندى، ءا؟ ەرتە كۇندى كەش قىلماي سوندا بارىپ كەلە قويايىن. شايدىڭ سوڭىنا تامان مەن دە ىلىگەرمىن. شانتاي كەرى بۇرىلىپ، بۇلكەك جەلىسكە سالا جونەلدى. «ياپىرماي، سەزدىرىپ قويماسا جارار ەدى. اقىرىنداۋ جۇرسە قايتەتىن ەدى». قيۋباي كامەلبەكتىڭ جۇزىنە سەزىكتەنە كوز تاستاپ ەدى، بۇل دا بۇلك ەتپەي، تاسىرايىپ، سىزداپ كەلەدى ەكەن.
- سونىمەن نە، ءوزى؟ الگى ۇرى- قارىلاردىڭ تابىلاتىن ءتۇرى بار ما؟ - دەدى كامەلبەك تەمەكىسىن بۇرقىراتا سورىپ- سورىپ قويىپ.
- ازىرگە ىم- جىمىن بىلدىرمەي تۇر- اۋ، - دەپ، قيۋباي كۇرسىنگەن بولدى.
كامەلبەك ەرگە ءبىر جامباستاي وتىردى دا، باعزى ءبىر جاناشىر ادامداي ول دا كۇرسىنىپ الدى.
- جازمىش دەگەن قىزىق- اۋ، - دەپ قويدى سوسىن. - كەشەگى ۇلان- عايىر سوعىستان ءدىن امان ورالىپ ەدى، ەندى، مىنە، الدەكىمنىڭ پىشاعىنان شەيىت بوپ كەتكەنى. جازمىش قوي. قانداي جايدارى ازامات ەدى دەسەڭشى. ەل ۇلار- شۋ بوپ جاتقاسىن مەن دە بارىپ ەدىم، ءبىر جاعى كورشى قاقىسى بار، ءبىر جاعى كوز كورگەن اعايىن ادام، ەستىگەن سوڭ ءداتىم شىداماي ەڭ بولماعاندا سۇيەگىن ىزدەسەيىن دەگەنىم عوي. ياپىرماي، سورلىنىڭ مىلجا- مىلجا دەنەسىن كورگەندە ازا بويىم تىك تۇردى. بارىنەن دە اناۋ جاپ- جاس ءسابيدى ايتساڭشى. بايعۇستىڭ ەركەك كىندىكتەن جالعىز تۇقىمى ەدى. - كامەلبەك تەمەكى تۇقىلىن لاقتىرىپ جىبەردى دە، تۇزەلىپ وتىردى. ويىندا مىسقالداي ارام پيعىل دا جوق، قاننەن- قاپەرسىز سويلەپ كەلە جاتقان بەيعام سوزىنە، مايى سىرتىنا تەپكەن قىزىل شىرايلى جۇزىنە ءتىپتى كىربىڭ ىلىنبەپتى. قيۋبايدىڭ تورى ازبانىنىڭ قۇيرىعىنان الىپ، ابالاپ قويماعان سابالاق توبەتىن قامشىمەن جاسقاعان بوپ تەرىس بۇرىلا بەردى.
* * *
ونىڭ تاس ۇستىندە بىلق ەتپەستەن مەلشيىپ وتىرعانىنا ەكى ساعاتتان اسىپ بارادى. شانتاي كەشىككەن سايىن الدەنەگە كوڭىلى قوبالجىپ، ەلەگىزگەندەي بولدى دا، بىرگە كەتپەگەن ەكەنمىن دەپ وكىندى. تىم قۇرىسا شاشپا قوراداعى جەمگە قويعان اتىنا دا جەتە الماي قالدى. كامەلبەك ۇساق مال ەنىپ كەتەدى دەپ ەسىكتى ارقانمەن شاندىپ تاستاعان. ول دا شانتايدىڭ كورشى اۋىلعا كەتپەگەنىن سەزىپ قالسا كەرەك. اۋەلدە ۇيگە كىر دەپ قايتا- قايتا قيۋبايدى اۋرەلەي بەرىپ ەدى، ەندى كىلت وزگەرىپ، تىسقا شىقپاستان وتىرىپ الدى. بارق- بارق ەتىپ الدەكىمدەردى بالاعاتتاعان تارعىل ءۇنى ەستىلىپ قالادى اندا- ساندا. قاراعاي ەسىكتىڭ شاج- باج سىقىرى دا جيىلەي باستادى. مانا ءبىر ساتتە اكەسىنىڭ كور قاقپاعىنان ءتۇسىپ سىپىرا سىباپ، بالاسىن ايداپ شىعىپ ەدى، ەندى، مىنە، ۇيىندە قوناقتاپ وتىرعان جاماعايىنى، ميليسيا قىزمەتكەرىن دە تىسقا ءتۇرىپ تاستادى.
زاتى ميليسيونەر عوي دەپ مەدەت كۇتكەنىمەن قيۋبايدىڭ بەتىنە باجىرايا بىر قاراعانى بولماسا، وتىرىگى مە، شىنى ما، بىلعالاڭداپ، ماساڭ تانىتتى دا، ءشوپ ۇستىنە بارىپ جاتىپ قالدى. اتقا ءمىنىپ، قىر اسىپ كەتكەن بالاسى دا قايتقان جوق، ورىسكە كەتتى مە، باسقا جاققا كەتتى مە، ول دا بەلگىسىز. ەسىك باج ەتە قالدى، ار جاقتان كوستەڭدەگەن اياق كورىندى، كامەلبەك قاتىنىن مايقۇيرىقتان كۇمپ ەتكىزىپ ءبىر تەپتى،
بەلىنە تاس تيگەن قىسىر جىلانداي قارا سۇر ايەل قايقاڭ ەتتى دە، ءلام- ميم دەمەستەن شولانعا قويىپ كەتتى. ارتىنشا تاعى دا ەسىك اشىلدى، وسى ءبىر شاجىلداعان اسى شيقىلدىڭ ءوزى اق قيۋبايدىڭ تۇلا بويىن تۇرشىكتىرىپ، مازاسىن الىپ ءبىتتى. بۇل جولى اراقتان بوساعان كوس بوتەلكە كۇرەسىنگە تومپ- تومپ ۇشىپ ءتۇستى. سوسىن قاراعاي ەسىكتىڭ ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن جاعى سەمىپ، ءۇنسىز قالدى. ول بىرەۋ كورىنە مە دەگەن ۇمىتپەن كەزەڭ ۇستىندەگى قاسقا جولعا كوز تىكتى. دالپ- دالپ ەتىپ ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر قونىپ جەم اۋلاعان ەكى- ءۇش كەزقۇيرىق ءجۇر. يەسىز قالعان مال تارىداي شاشىلىپ، الدى كەزەڭنەن اسىپ كەتىپتى. «جالعىز توقتى قايدان ءجۇر؟ ءجۇز سەكسەن قويدىڭ قالعانىن قايدا تىقتى؟ ءبىراق ايتەۋىر توقتى مەنىكى!» ول مارقانىڭ وزىنىكى ەكەندىگىنە شاك كەلتىرگەن جوق. ويتكەنى بۇكىل كەڭشار مالىنا قۇيرىقتان ەن- تاڭبا سالاتىن جالعىز ءوزى. كوكتەم الەتىندە قويدىڭ اۋزى كوككە تيگەسىن ءىشى وتەدى دە، ءجۇنىن بۇلدىرەدى دەپ مالىش قوزىلاردىڭ قۇيرىعىن تاڭقيتىپ شورت كەسىپ تاستايتىن. «سىرعاسىن بايقاماعانىمدى قاراشى. قاپ!.. « كەنەت تاعى دا ەسىكتىڭ باجىلداعان سىقىرى تۇلا بويىن ءدۇر ەتكىزدى. سورايعان ۇزىن قول بوساعا سىرتىڭدا سۇيەۋلى تۇرعان قوساۋىزدى ىشكە قاراي سۇيرەپ اپ كەتتى. ول تاس ۇستىنەن اتىپ تۇردى. ەكى سامايى لىقىلداپ، جۇرەگى اۋزىنا تىعىلدى. قۇلاعى دا زىڭ- زىڭ ەتىپ تۇنىپ قالعانداي بولدى. ول اۋەلى نە ىستەرىن بىلمەي قالشيىپ ءبىراز تۇردى. بۇرىلىپ قىرعا قاراي تارتا جونەلسە، تۋ سىرتىڭداعى زاۋال ەسىك تاعى دا باج ەتە قالاتىنداي كورىندى. ۇڭىرەيگەن بۋلىق تۋرا قاسقا ماڭدايىنان سىعالاپ تۇر، مەلشيگەن قوس تەرەزە دە الدەبىر سىر بۇككەندەي بەجىرەيىپ قاپتى. ول ءبىر قىرىنداپ، قورا سىرتىنا قاراي اسىقپاي اياڭداپ كەلەدى. بۋىن- بۋىنى دىرىلدەپ، ەكى تىزەسى ۇيىپ، اياعىنا ءجۇز باتپان جۇك بايلاعانداي ءزىل تارتىپ بارادى. ۇڭىرەيگەن بۋلىق، مەلشيگەن تەرەزە قىر جەلكەسىنەن سىعالاپ، قۋالاپ قالار ەمەس. ول مىلتىق داۋسىن كۇتتى. «انە اتادى.. . مىنە اتادى.. . ەندى اتاتىن شىعار.. .» ونىڭ كوز الدىنا شيەتتەي ءۇش بالاسى ەلەستەدى، قارت اكەسى، شەشەسى، ايەلى - ءبارى- ءبارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى تىزبەكتەلىپ وتە شىقتى، سولاردىڭ داۋسىن ەستىگەندەي بولدى، ءبىرىنىڭ ءسابي ءجۇزى، ءبىرىنىڭ اپپاق قۋداي بۋىرىل باسى.. . ءوزىنىڭ جالعىزدىعى، جالقى وسكەندىگى، ارتىندا قالىپ بارا جاتقان وشارلى سەمياسىنا جاناشىر ادامنىڭ جوقتىعى، قارا شاعىراعىنىڭ كۇڭىرەنىپ قالاتىندىعى.. .
ءۇي توبەسىندە الدەكىم باسىن ءبىر كوتەرىپ، ءبىر بۇعىپ ەڭبەكتەپ كەلە جاتقانداي بولدى. شەكەسى وقىس لىق ەتتى دە، ءبىر ورىندا سوستيىپ تۇرىپ قالدى. ادام ەمەس، مۇرجاعا جاپقان ەسكى تۋلاقتىڭ جەل كوتەرگەن پۇشپاعى ەكەن. كۇرەسىن مەن قورا بۇرىشىنىڭ ەكى اراسىنداعى قارعا ادىم جەرگە جىل وتكىزىپ زورعا ءىلىندى دە، ارتىنا بۇرىلدى. وكشەلەگەن ەشكىم كورىنبەدى، قىستاۋ ماڭى تىم- تىرىس. جەلگە قوسىلا سۋسىلداعان قورا توبەسىلدەگى ءشوپ ساعدارىنىڭ ىسىلى، شولانداعى وت ۇشقىنىنىڭ شىرت- شىرت ەتكەن سىتىرى، اندا- ساندا پىسقىرپ قويىپ، كۇرت- كۇرت سۇلى شايناعان اتتاردىڭ جۇگەن سىلدىرى عانا ەستىلەدى. بۇتا تۇبىندە سابالاق تەبەت قىتىر- قتتىر سۇيەك كەمىرىپ جاتىر، قاسىندا جالاڭاش- جالاڭاش قويىپ شوڭقيىپ وتىرعان سارى قانشىق پەن سەكەڭدەپ شىر اينالىپ جۇرگەن ەكى ساۋىسقاننان باسقا قىبىرلاعان ءتىرى ماقۇلىق كورىنبەيدى. سارت- سۇرت اشىلعان ەسىك تە، كامەلبەكتىڭ بارقىلداعان دورەكى بوقتىعى دا الدەبىر سيقىرلى تىنىشتىققا تۇنشىعىپ قالعانداي. «وسى مەن بەكەرگە قاۋىپتەنگەم جوق پا؟» - دەپ ويلادى ول. سوسىن قالتاسىنان ورامالىن الىپ، ماڭدايىنان مونشاقتاعان سۋىق تەردى سۇرتە باستادى. كۇندىزگى بۋلانعان دىمقىل اۋا كۇن كوزى قايتقان سوڭ سەلدىر اق تۇمانعا اينالىپ بارادى. سۋىق سورعان دەنەسى قالتىراپ، اياعى دا توڭازي باستادى. ول ءۇي ماڭىنا قايتا ورالۋعا جۇرەگى داۋالاماي قورا سىرتىندا سەندەلىپ ءجۇردى دە قويدى. قىرات- قىراتتىڭ تەرىسكەيىنە كولەڭكە ءتۇسىپ، ساي جىقپىلدىڭ ءىشى ونان سايىن ىزعارلى تارتىپ، قۇلازىپ بارادى. «ياپىرماي، كەشىكتى- اۋ، بۇلار.. .»
ءۇي جاقتان جىلقى وقىراندى، ارتىنشا- اق الدە نە ءدۇسىر- ءدۇسىر ەتتى دە، الىسقان ادامنىڭ ىرسىلداعان القىن- جۇلقىن قىرىلى ەستىلگەندەي بولدى. ول اۋەلگى كەزدە جاقىنداۋعا قورعانىپ ءبىراز تۇردى دا، بۇرىشتان شىعا كەلگەن شانتايدى كورىپ قۋانىپ كەتتى. ميليسيونەرلەر كامەلبەكتىڭ ەكى قولىن بايلاپ تا تاستاعان ەكەن. ماستىقتان بولار، ونىڭ ەكى كوزى قانتالاپ، ادەتتەن تىس شاپىراشتانىپ، شەكە تامىرى بىلەۋ- بىلەۋ بوگى شودىرايىپ شىعىپ كەتتى. كوزقاراسىندا ۇرەيدەن دە، اشۋدان دا تۇك جوق، تورعا ۇيرەنگەن تاعى جىرتقىشتاي بىلايعى دۇنيەنىڭ بارىن ۇمىتىپ، جايباراقات قانا باسپالداق ۇستىندە كۇرجيىپ وتىر. ايەلى ەكى ءيىنىن جۇلىپ جەپ:
- جارىپ تاستايىن- اي! جارىپ تاستايىن! - دەپ شاڭقىلداپ، قيۋبايعا تاپ- تاپ بەرگەن بوپ ەدى، كامەلبەك ىزبارلى سۇس كورسەتىپ تىيىپ تاستاعان سوڭ، قۇيرىعىن بۇتىنا قىسىپ قاشا جونەلگەن داراقى قانشىقتاي شاج- باج ەتىپ قايتادان شولانعا قويىپ كەتتى. ميليسيونەر بۇرىشتا جاتقان قوساۋىزدى قولىنا الىپ، بەلىن وپىردى دا، توقپاقتاي وق قۇيعان قوس پاتروندى ۇڭعىدان سۋىرىپ، قالتاسىنا سالدى. قيۋباي ءوزىنىڭ ءبىر اجالدان قالعانىن ەندى عانا ءتۇسىندى.
بۇكىل اۋداندى اياعىنان تىك تۇرعىزعان قاندى وقيعا وسىلاي اياقتالعان ەدى. جان تۇرشىكتىرگەن زۇلىمدىق اتى بولماسا، قيانكەسكى دەتەكتيۆى دە شامالى، وعان جەردىڭ جىرتىعىن جاماعان اتاقتى تىڭشىلار دا ارالاسقان جوق. ايتەۋىر گازەتتەر بۇل وقيعا جايىندا ۇلان- عايىر اڭگىمەلەر جاريالاپ، يەن ورماننىڭ ورتاسىنان الدەبىر شەرلوك حولمستاردى تاۋىپ العانداي كۇمپىلدەتىپ جاتتى. ءبىراق قاراپايىم مال دارىگەرى قيۋباي كەنجەحانوۆ تۋرالى ءبىر اۋىز ءىلتيپات بىلدىرسە نەعىلسىن.
****
قازاق جازۋشىلارى تاڭدامالى اڭگىمەلەرىنىڭ ەلەكتروندىق جيناعىن«اڭگىمە الەمى» ايدارى اياسىنداعى مىنا سىلتەمە بويىنشا وقي الاسىزدار