التى الاشتىڭ ارداعى نەدەن جازا باستى؟

استانا. قازاقپارات - كورنەكتى الاش قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ تاعدىر-تالەيىنە جەڭىس پەن جەڭىلىسكە، ۇمىتكە تولى كۇردەلى عۇمىر بۇيىردى. ابىلاي مەن كەنەسارى اتالارىنىڭ داڭقتى جولىن لايىقتى جالعاستىرعان ول، ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى جاڭعىرتۋ يدەياسى مەن ونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ جولدارىن، ءادىس-تاسىلدەرىن نەگىزدەي وتىرىپ، ۇلت-ازاتتىق «الاش» قوزعالىسىنىڭ كوشباسىنان تابىلدى.

شىعۋ تەگى جونىنەن ايگىلى شىڭعىس حاننان تارالاتىن دالا اريستوكراتياسىنا جاتاتىن ءاليحان باستاۋىش ءبىلىمدى مەدرەسەدەن جانە ءۇش سىنىپتىق ورىس-قازاق مەكتەبىنەن الادى. ودان كەيىن قارقارالىداعى، كەيىننەن ومبىداعى تەحنيكالىق ۋچيليششەدە وقيدى. ءارى قارايعى ءبىلىمىن سانكت-پەتەربۋرگتەگى ورمان شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىندا جالعاستىرادى. نەگىزگى پاندەردى ۇزدىك مەڭگەرۋمەن قاتار، ءاليحان قۇقىقتانۋدى، باتىس فيلوسوفياسى مەن ورىس ادەبيەتىن دە مۇقيات وقىپ-ۇيرەنەدى. مۇنىڭ سىرتىندا ستۋدەنتتەردىڭ ساياسي ۇيىرمەلەرىنە قاتىسىپ، سول كەزدىڭ وزىندە-اق «ساياسي سەنىمسىز» ادام رەتىندە پوليسيا نازارىن وزىنە اۋدارادى.

وقۋىن تامامداپ، ومبىعا ورمانشى-عالىم رەتىندە ورالعان ءاليحان اۋەلدە سو- سيال-دەموكراتيالىق باعىتتاعى «ستەپنوي كراي» گازەتىنە قىزمەتكە تۇرادى. ودان كەيىن ورىستىڭ بيۋدجەتتىك ستاتيستيكاسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى فەدور ششەربينيننىڭ جەتەكشىلىگىندەگى ەكسپەديسيالاردا سەگىز جىل جۇمىس ىستەيدى. ەكسپەديسياعا دالالىق ولكەنىڭ ۇلان-عايىر ايماعىن جانە ەڭ باستىسى، قازاقتاردىڭ مال شارۋاشىلىعىنىڭ جاي-كۇيىن زەرتتەۋ مىندەتى جۇكتەلەدى.

كەيىنىرەك ءاليحاننىڭ ەكسپەديسيا جۇمىسى بارىسىندا جيناعان ءبىلىم-تاجىريبەسى ومبى كوشى-قون باسقارماسىنىڭ ساناق مامانى قىزمەتىمەن تولىعا تۇسەدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ ءومىرىن جەتە زەرتتەگەن تاريحشى مامبەت قويگەلدىنىڭ پىكىرىنشە، وسى ەكى قىزمەتى ونىڭ جەر جانە كوشى-قون ماسەلەلەرىنىڭ كەرەمەت بىلگىرى رەتىندە قالىپتاسۋىنا، سونداي-اق ساياسي دۇنيەتانىمىنىڭ نەگىزدەلۋىنە كوپ ىقپال ەتتى. كاسىبي ەكونوميست رەتىندە ول پاتشا وكىمەتىنىڭ كوشى-قون ساياساتىن مۇقيات زەرتتەيدى. قازاق وبلىستارى مەن ۋەزدەرىندە قۇرىلعان كوشى-قون باسقارمالارى قازاق حالقىن وتىرىقشىلاندىرۋ ساياساتىن ۇدايى جانە تاباندى تۇردە جۇرگىزە باستايدى. مۇنداي اۋقىمدى ماسەلەنى شەشۋگە قاجەتتى ەكونوميكالىق، پسيحولوگيالىق جانە باسقا دا العىشارتتاردىڭ جوقتىعى قاپەرگە الىنبايدى.

پاتشا وكىمەتىنىڭ اگرارلىق ساياساتى، بۇقارا حالىقتىڭ ازىپ-توزا باستاۋىنىڭ ارتۋى ءاليحان بوكەيحانوۆ ءتارىزدى وقىعان، ءبىلىمدى ۇلت ازاماتتارىن ساياسي قايراتكەرلىك جولعا ءتۇسىپ، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىمەن اينالىسۋعا، ساياسي پارتياعا بىرىگۋگە ماجبۇرلەيدى. 1905 - جىلعى ساياسي مانيفەستەر، ميتينگىلەر، قۇرىلتايلار مەن سيەزدەر تولقىنى قازاق دالاسىن دا شارپيدى. قازاق حالقىنىڭ پاتشالىق وتارلاۋ جىلدارىندا قوردالانعان مۇڭ-مۇقتاجى، تالاپ-تىلەگى توعىسقان قارقارالى پەتيسياسى سياقتى تۇڭعىش تاريحي قۇجاتتار پايدا بولا باستايدى.

ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان قازاق زيالىلارى حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇرلى ءومىر ءۇردىسىن كۇرت وزگەرتۋگە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى. قازاقتاردىڭ جارتىلاي كوشپەندى بولۋى وبيەكتيۆتى شارتتارعا، ياعني تابيعي ورتا جاعدايلارىنا بايلانىستى ەكەندىگىن باسا ايتتى. سوندىقتان دا «وتىرىقشىلىق ومىرگە كوشۋ كەشەندى تۇردەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق شارالاردىڭ كومەگىمەن بىرتىندەپ، كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇرگىزىلۋى ءتيىس» دەگەن ۇستانىمدا بولدى. ءاليحان سونداي-اق كوشى-قون باسقارماسىنىڭ «جەردى ۇلەستىرۋ» ساياساتىن سىنعا الدى.

ەڭ باستىسى، ءاليحان بوكەيحانوۆ رەسەي يمپەرياسىنا قاراستى حالىقتاردىڭ ءومىرىن بىرەگەيلەندىرۋگە قارسى شىقتى. ۇلتتارعا اۆتونوميا بەرۋ يدەياسىن قولداپ، قۋاتتادى. I مەملەكەتتىك دۋماعا مۇشە بولعان كەزىندە دە، كادەت پارتياسىنىڭ سيەزدەرىندە سويلەگەن سوزىندە دە، باسىلىم بەتتەرىندە جاريالانعان ماقالالارىندا دا وسى باعىتتى ۇستاندى.

ارينە، اليحان بوكەيحانوۆتاي كورنەكتى تۇلعانىڭ قايراتكەرلىك بولمىسىن، ۇلت تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى جانقيارلىق ەڭبەگىن ءبىر ماقالا اياسىندا جان-جاقتى اشىپ كورسەتۋ قيىن. الاش ارىسىنىڭ كۇرەسكەرلىك جولى، وزىندىك ۇستانىمى، جەڭىسى مەن جەڭىلىسى تۇرعىسىنان العاندا ءبىرقاتار ساۋالدار تۋىندايدى. سولاردى العا تارتا وتىرىپ، ءبىز تاريحشىلار مەن الاشتانۋشى ازاماتتاردىڭ پىكىرىن بىلگەندى ءجون كوردىك. ماسەلەن...

1. ءبىز ادەتتە م.شوقايدىڭ «ءتۇبى تۇركى، تۇگەل بول!» دەگەن ءسوزىن ۇلاعاتتى ۇران ەسەبىندە قابىلدايمىز. وسى ورايدا «كەزىندە ءاليحان بوكەيحانوۆ تۇركىشىلدىك اڭگىمەلەرگە ۋتوپيالىق تۇرعىدا قارايتىنداردى ۇناتپاعان» دەگەن اڭگىمە بار. بۇل رەتتە ءاليحان اعامىز نەدەن قاۋىپتەندى، نەدەن ساقتاندى؟ جانە ونىسى قانشالىقتى نەگىزدى ەدى؟

2. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرقاتارى رەسەي فەدەراسياسىنا كىرمەيتىن ۇلتتىق اۆتونوميانى جاقتاعاندا ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ بۇل يدەيانى قولداماۋى نەلىكتەن؟

3. ءاليحان بوكەيحانوۆ تۇركىستان قۇرامىنا كىرەتىن، وندا دا ءدىني فاناتيزم جايلاعان حالىقتارمەن مەملەكەت قۇرۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن ايتقان كورىنەدى. بۇلاي دەگەندە ول نەنى مەڭزەدى، نەنى قاپەرگە الدى؟

4. جالپى، ءاليحان بوكەيحانوۆ مەملەكەت قۇرىلىمى جونىندە قانداي كوزقاراستى ۇستاندى؟

5. قايراتكەر رەتىندە ول نەدەن قاتەلەستى، قاي تۇرعىدا جازا باستى؟

مامبەت قويگەلدى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور: ءاليحان بوكەيحانوۆ ورىس دەموكراتياسىنا سەندى

1. ءاليحان بوكەيحانوۆ تۇركىشىلدىككە ساقتانىپ قاراعان ەمەس. بوكەيحانوۆ قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ازاتتىعىنا قىزمەت ەتەتىن يدەيانىڭ ءبارىن قولدادى، سونىڭ جاعىندا بولدى. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، ايتا كەتەتىن ءبىر نارسە، XX عاسىردىڭ باسىندا قازاق حالقى ۇلت رەتىندە قالىپتاسۋ كەزەڭىندە تۇردى، ۇلت بولىپ ۇيۋ پروسەسىن باسىنان كەشىردى. سوعان بايلانىستى بوكەيحانوۆ ۇلتتىق مەملەكەتتى قالىپتاستىرۋ ۇستانىمىندا تۇردى. بۇل وتە ماڭىزدى نارسە ەدى. ويتكەنى قازاقتىڭ جەرىن، جەراستى جانە جەرۇستى بايلىعىن ساقتاۋ ءۇشىن مەملەكەتتىلىك قاجەت بولاتىن. سوعان بايلانىستى، ول كىسى باسقا تۇركى مەملەكەتتەرىمەن بىرىگۋ ماسەلەسىنە دە وسى تۇرعىدان كەلدى. ال مۇستافا شوقاي بۇكىل تۇركى حالىقتارىنىڭ تۇتاستىعى يدەياسىن ۇستاندى. شوقايدىڭ ويىنشا، بۇكىل تۇركى حالىقتارى ءوز مۇددەسىن، مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىن ءوزارا كۇش بىرىكتىرۋ ارقىلى عانا قورعاي الادى. جالپى، ءا.بوكەيحانوۆ پەن م.شوقايدىڭ يدەياسى - ءبىر-ءبىرىن تولىقتىراتىن يدەيا. سوندىقتان ونى قارسى قويۋدىڭ قاجەتى جوق.

2. قازاقستان 1917- جىلى رەسەيدەن ءبولىنىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسىپ، دامۋعا دايار ەمەس بولاتىن. بىردەن مەملەكەت قۇرىپ كەتۋگە قازاق ەلى دە دايىن بولمادى. سول سەبەپتى دە، بوكەيحانوۆ: «بەلگىلى ءبىر دايارلىق كەزەڭىنەن وتكەنگە دەيىن رەسەي فەدەراسياسىنىڭ قۇرامىندا بولا تۇرايىق. ال كەيىننەن سول دايارلىق مەرزىمىنەن وتكەننەن كەيىن جەكە مەملەكەت رەتىندە ءبولىنىپ كەتە الامىز»، - دەدى.

3. الەكەڭ دىنگە قارسى بولعان ەمەس. «قوعامدىق دامۋدا كەيىن قالعان ەلدەرمەن بىرىگۋ قيىن» دەگەن. بۇل جەردە ول كىسى ەكونوميكالىق دامۋدى ايتىپ وتىر.

4. الەكەڭ، بىرىنشىدەن، قازاق جەرىندە مەملەكەتتىلىكتى جاڭعىرتۋ ءىسىنىڭ باسىندا تۇردى جانە مەملەكەتتىلىك يدەياسىن جان-جاقتى سەريالىق تۇرعىدا نەگىزدەدى. بىلايىنشا، ءاليحان بوكەيحانوۆ قازاق توپىراعىنداعى مەملەكەتتىلىك يدەياسىنىڭ تەورەتيگى ەدى. ول كىسىنىڭ تۇسىنىگىنشە، مەملەكەت ۇلتتىق يدەيانى قورعاي الاتىن ءارى دەموكراتيالىق ۇستانىمداعى مەملەكەت بولۋى ءتيىس.

5. بوكەيحانوۆ پەن ونىڭ سەرىكتەرىنىڭ ءبىر كەمشىلىگى مىناعان بايلانىستى. ول كىسىلەر ورىس دەموكراتياسىنىڭ سوڭىنا ەردى، سوعان سەندى. «ورىس دەموكراتياسىن قولداۋ ارقىلى قازاقتار ءوز مەملەكەتتىك دەربەستىگىنە، تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزە الادى» دەپ ويلادى. شىن مانىسىندە، ورىس دەموكراتياسى قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن مويىنداۋعا دايار ەمەس بولاتىن. ءبىراق مۇنى بوكەيحانوۆتاردىڭ كەمشىلىگى دەپ ايتۋعا بولا ما؟ ماسەلە سوندا. ال ەندى ول كىسىنىڭ قاتەلەسۋى نەگە بايلانىستى دەگەنگە كەلسەك، مەن مۇنى قازاق حالقى ۇلتتىق ساناسىنىڭ ءالى دە بولسا تومەندىگىنەن دەر ەدىم. ەگەر دە قازاقتىڭ ازاتتىق قوزعالىسى تەگەۋرىندى، قۋاتتى، كۇشتى بولعاندا، ونىڭ ەكونوميكالىق بازاسى بولعاندا، ارينە، بوكەيحانوۆتار باسقاشا ارەكەت جاساعان بولار ەدى. ولاردىڭ سول كەزدەگى ارەكەتى، قىزمەتى قازاق ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ دايارلىعىنا، تەگەۋرىنىنە تاۋەلدى بولدى دەپ ايتۋعا بولادى.

بەيبىت قويشىبايەۆ، جازۋشى، «الاش» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى:

«تۇركىستان ءوزىنىڭ دىندارلىعىمەن كوشتى كەرى تارتادى» دەگەن سەنىمدە بولدى

1. الەكەڭ باتىسشىل بولعان. ورىس دەموكراتياسىنا سەنگەن. سوندىقتان دا بالقان سوعىسى كەزىندە يمپەريا استاناسىندا وقيتىن جاستاردىڭ تۇرىكشىل پاتريوتتىق سەزىمگە ەلىتىپ، تۇركيا نامىسىن جىرتۋ شارالارىنا قاتىسۋىن قالاماعان. رەسەيدىڭ ساياسي ءومىرىن بەس ساۋساعىنداي بىلگەندىكتەن، پانتۇركيزم تاڭباسىن جاپسىرۋعا جەلەۋ بەرەتىن ارەكەتتەرگە رەۆوليۋسيا جىلدارى دا ۇدايى ساقتىقپەن قارادى.

2. «الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرقاتارى رەسەي فەدەراسياسىنا كىرمەيتىن ۇلتتىق اۆتونوميانى جاقتاعان» دەگەن اڭگىمە ماعان بەيمالىم. ول تۇستا، مەنىڭشە، الاشتىقتاردىڭ مۇنداي ۇستانىمدا بولۋى مۇمكىن ەمەس. ال ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ كوزقاراسىنا كەلسەك، مونارحيا تاريح ساحناسىنان كەتكەن العاشقى ايلاردا ول ءوزى مۇشەسى بولىپ تابىلاتىن كادەت پارتياسىنىڭ بيلىككە جەتكەن ساتتەگى ۇستانىم-باعدارىنا ساي، پاتشا وكىمەتىنىڭ ورنىنا دەموكراتيالىق ۋنيتارلىق رەسپۋبليكا ورناتۋ جاعىندا بولدى. ساياسي وقيعالاردىڭ ورىستەپ دامۋى بارىسىندا ونىڭ بۇل ماسەلەگە كوزقاراسى دا ۇلت مۇددەسىنە قاراي وزگەردى. كۇزدە قازاق ەلىن ءسىبىر اۆتونومياسىنا قوسۋدى كوزدەپ، بىرەر وبلىس دەلەگاتتارىن توم سيەزىنە باستاپ باردى. ونىڭ ويىنشا، سول شاقتا قازاقتىڭ ءوز الدىنا اۆتونوميا الۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. سىبىرلىكتەرمەن بىرىگۋ ارقىلى بولاشاق اۆتونوميانىڭ قاجەت تەتىكتەرىن رەتتەپ العان سوڭ عانا ولاردان ءبولىنىپ شىعۋعا بولادى دەپ سانادى. ۇلتتىق كادرلاردىڭ سانى دا، دەڭگەيى دە اۆتونوميا قۇرۋعا جەتكىلىكسىز، ءارى وعان سول كەزگى احۋال دا قولايسىز دەپ ءبىلدى. سوندىقتان كۇن تارتىبىندەگى كۇردەلى ماسەلەنى تەك قازاقپەن ارالاس وتىرعان وزگە حالىقتارمەن بىرگە، ءوزارا كەلىسىپ شەشۋگە بولادى دەگەن پايىمنان اجىراعان جوق. تاريحي جەلتوقسان سيەزىندە كوتەرىلگەن شۇعىل دەربەس اۆتونوميا جاريالاۋ يدەياسىنا سول سەبەپتى قيعاش قارادى. دەلەگاتتاردىڭ كوپشىلىگى ونىڭ جاعىنا شىقتى.

3. بۇعان ونىڭ، جوعارىدا ايتقانىمداي، باتىسشىلدىعى سەبەپ بولدى. ول «شىعىستا قازاق ۇيرەنەرلىكتەي مادەنيەت جوق، تۇركىستان ءوزىنىڭ ءدىندارلىعىمەن ىلگەرى بەتتەگەن كوشتى كەرى تارتادى» دەگەن سەنىمدە ەدى.

4. ونىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىم جايىنداعى ۇستانىمى ءوزىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن دايىندالىپ، 1917- جىلعى كۇزدە «قازاق» گازەتىندە جاريالانعان الاش ساياسي پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىندا تۇجىرىمدالعان بولاتىن. رەسەي حالىقتارىنىڭ قۇرىلتايشى جينالىسى قازاقتىڭ جەر-سۋ جانە ەلدىك ماسەلەسىن شەشىپ بەرەدى دەگەن سەنىمى زور ەدى. سوندىقتان دا ءاليحان بوكەيحانوۆ سول قۇرىلتايشى جينالىسقا (ۋچرەديتەلنوە سوبرانيەگە) الاش پارتياسى تىزىمىمەن دەلەگاتتار سايلانۋىنا ۇلكەن ءمان بەردى. الايدا قازان توڭكەرىسىنە بايلانىستى، قۇرىلتايشى جينالىستى كۇتۋ جوسپارىنا وزگەرىس ەنگىزۋگە ءماجبۇر بولدى. ەكىنشى جالپى قازاق سيەزى پارلامەنتتىك رەسەي فەدەراسياسىنا كىرەتىن الاش اۆتونومياسىن قۇرىپ، ۇكىمەتىن - الاشتىڭ ورداسىن سايلادى. كەڭەس وكىمەتى جەڭگەن سوڭ، اۆتونوميانىڭ جاڭا بيلىك اۋقىمىندا ءومىر ءسۇرۋى جونىندە بولشەۆيزم باسشىلارىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋگە جانشا دوسمۇحامەدوۆ باستاعان دەلەگاسيانىڭ ماسكەۋگە بارۋىن قولدادى.

5. ەكونوميست، جەر-سۋ ماسەلەلەرىنىڭ ءىرى مامانى بولعاندىقتان، الەكەڭنىڭ ءبىلىم-بىلىگىمەن پاتشا اكىمدەرى دە، كەڭەس بيلىگى دە بەلگىلى دارەجەدە ساناسقان ەدى. «قايراتكەر رەتىندە ول نەدەن قاتەلەستى، قاي تۇرعىدا جازا باستى» دەگەندە، بۇل ۇلى تۇلعانىڭ ءوز قولىندا شەشۋشى بيلىك تۇتقاسى بولماعانىن ەسكەرگەن ءجون. ال باسپاسوزدە جاريالانعان پىكىرلەرىنە وراي وي تۇيسەك، ول ХІХ عاسىردىڭ اياعىندا مال شارۋاشىلىعى ءونىمدەرىن وڭدەۋمەن شۇعىلدانۋعا بەل بۋعان قازاق كاسىپكەرلەرىنىڭ پايدا بولۋىن قۇپتامادى. بۇل فاكتىنىڭ جاڭا قۇبىلىس رەتىندەگى مانىنە بارماي، العاشقى تالپىنىس يەلەرىن گازەت بەتىندە قاتتى سىناپ، باستامانى تۇنشىقتىردى.

ХХ عاسىردىڭ باسىندا قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ مەملەكەتتىك دۋماعا جەر-سۋ جايىندا زاڭ جوباسىن ۇسىنباق ارەكەتىنە نەمقۇرايدى قارادى. كوشپەندى جۇرتتى پاتشا وكىمەتىنىڭ قولدانىستاعى زاڭدارى اياسىندا وتىرىقشىلاندىرۋعا قارسى بولدى. پاتشالىق تۇسىندا ەۆوليۋسيالىق جولمەن اتقارىلماعان ءىستى بولشەۆيكتەر بيلىككە كەلگەن سوڭ رەۆوليۋسيالىق تاسىلمەن جۇزەگە اسىرىپ، ەلدى الاپات اشارشىلىققا، ۇلتتىق اپاتقا ۇشىراتقانى ءمالىم. جانە بۇل ورايدا ولار ءوز قىلمىستارىن اقتاۋ ءۇشىن ماسەلەنىڭ تونىن اينالدىرىپ، ءىرى ۇلت قايراتكەرى الەكەڭنىڭ اتىن قارالاۋمەن شۇعىلداندى. «بوكەيحانوۆ قازاق حالقىنىڭ بولاشاعىنا سەنىمسىزدىك ءبىلدىرىپ، ستالينگە «قازاقتار وتىرىقشى بولا المايدى» دەگەن ەدى، سوسياليزم جەتىستىكتەرى ونىڭ قاتەلەسكەنىن كورسەتتى»، - دەپ مالىمدەگەن-دى 1935 - جىلى رەسپۋبليكا باسشىسى لەۆون ميرزويان...

بولات ءمۇرسالىم، جۋرناليست، «الاشوردا» دەرەكتى فيلمى سەناريىنىڭ اۆتورى:

جالاڭ ۇلتشىل، شالاساۋات دەموكراتتاردى اسا ۇناتپاعان

1. ءبىز بۇل شەتىن ماسەلەنى ايتۋ ءۇشىن تاريحي جاعداياتتاردى ءبىر-بىرىمەن شاتاستىرماي، ديففەرەنسياسيا جاساپ قاراۋعا ءتيىسپىز. ءاليحان بوكەيحانوۆ 1912- جىلعى بالقان سوعىسى كەزىندە تۇركيا ەلشىلىگىنە ەلدەن جينالعان قاپ-قاپ، دوربا-دوربا اقشانى ارقالاپ اپارىپ جۇرگەن پەتەربۋرگتىڭ مۇسىلمان ستۋدەنتتەرىنىڭ ىسىنە «ۋتوپيا» دەپ قاراعان. ستۋدەنتتەرگە «وزدەرىڭدى ساعىممەن الداماڭدار» دەپتى. «تۇرىكشىل بولساڭدار، ۇلتشىل بولساڭدار، رەسەيدىڭ وتارلاۋشىلىق ساياساتىنىڭ استارىنا ۇڭىلىڭدەر، سول وتارلىق ەزگىدەن قۇتىلۋ جولىندا ەڭبەك ەتىڭدەر» دەپ، م.شوقاي، ز.ۋاليدي سىندى جاستارعا ءجون سىلتەپتى. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، 1917 - جىلدىڭ كۇزىندە ءا.بوكەيحانوۆ گ.پوتانين باسقارعان ءسىبىر ۇكىمەتىمەن وداق بولۋعا ۋاعدالاستى. ونىڭ باستى سەبەبىن ءاليحان: «سىبىرمەن وداق بولساق، قازاقتىڭ اۆتونوميا الۋى جەڭىلىرەك شەشىلەدى»، - دەپ ءتۇسىندىردى.

ال تۇركىستانداعى حالىقتارمەن بىرلەسە اۆتونوميا قۇرۋعا اشىق قارسى شىقتى. س.تورايعىروۆتىڭ، م.دۋلاتوۆتىڭ جازۋىنشا، ءاليحان تۇركىستان حالىقتارىنىڭ اسىرەدىنشىلدىگىن، عىلىم-بىلىمگە ۇمتىلمايتىندىعىن مىسالعا كەلتىرىپ، «السىزبەن وداق بولۋ ارقىلى جاس قازاق اۆتونومياسىن قۇرتىپ الامىز» دەپ قاۋىپتەنگەن. ІІ جالپى قازاق سيەزىندە بۇل ماسەلەدە ءا.بوكەيحانوۆقا ونداعان قازاق زيالىسى اشىق قارسىلىق بىلدىرسە دە، سوڭعى شەشىم بويىنشا، ءاليحان تۇركىستانداعى تەك قازاق قونىستانعان جەرلەردى الاش اۆتونومياسىنا قوسۋ تۋرالى مامىلەگە قول جەتكىزەدى.

ءاليحان جالاڭ ۇلتشىل، شالاعاي تۇرىكشىل، شالاساۋات دەموكراتتاردى اسا ۇناتپاعان. ول - ساياساتكەر.

2. 1917- جىلى رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى تۋرالى ەكى-اق يدەيا بولدى. ءبىرىنشىسى - «رەسەي ۋنيتارلىق مەملەكەت بولۋعا ءتيىس» دەدى. ەكىنشىسى - «رەسەي اۆتونوميالاردىڭ فەدەراسياسى بولسىن» دەدى. تاۋەلسىزدىك تۇرماق، «اۆتونوميا» ءسوزىن اۋىزعا العانداردىڭ ءوزىن «سەپەراتيستەر» دەپ قابىلدادى. م.شوقاي شەتەلدە جازعان ەستەلىكتەرىندە تاۋەلسىزدىك ول كەزدىڭ ءوڭى تۇگىل، تۇسىنە كىرمەگەنىن اشىق جازادى. ال І جالپى قازاق سيەزىندە «قازاق اۆتونومياسى ماسەلەسىن تالقىلاۋدا م.دۋلاتوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ جانە ت.ب. فەدەراسياعا كىرمەيتىن «تاۋەلسىز ۇلتتىق اۆتونوميانى» جاقتادى. الايدا بۇل يدەيانى ءا.بوكەيحانوۆ قولداماعانى بەلگىلى بولدى» دەگەندى الاشتانۋشى ك. ءىلياسوۆا ءوز مونوگرافياسىندا س.زيمانوۆ ەڭبەگىنە سىلتەمە جاساپ جازعان ەكەن.

ال ءاليحاننىڭ «اۆتونوميادان سوڭ تاۋەلسىز ەل بولامىز» دەگەن ءۇمىتى بولعانى انىق. 1917- جىلى «قازاق» گازەتىندەگى ماقالاسىندا: «وسى جولى بولماسا دا، كەلەسى جولى قازاق بالاسى ءوز الدىنا تاۋەلسىز ەل بولار» دەپ جازعان ەدى. بىزدىڭشە، ءاليحان «وسى جولى» دەپ، بۇكىل رەسەيلىك قۇرىلتايدى ايتىپ وتىر. بۇل قۇرىلتايدا رەسەي فەدەراسيا تۇرىندە قۇرىلسا، الاش اۆتونومياسى ءوز مارتەبەسىن زاڭداستىرماق ەدى. ال ءاليحان ايتقان «كەلەسى جولى» دەگەن ۋاقىت تەك 1991- جىلى ءبىر-اق جەتتى. سوعان قاراعاندا، ءا.بوكەيحانوۆ ساياساتكەر رەتىندە «تاۋەلسىز ۇلتتىق اۆتونوميانى» ورىندالماس دۇنيە بولعان سوڭ، قولداماعان سياقتى.

3. س.تورايعىروۆ «ءاليحاننىڭ سەمەيگە كەلۋى» اتتى ماقالاسىندا ءاليحاننىڭ: «تۇركىستانمەن بىرگە اۆتونوميا الۋ - قوينى-قونىشىڭا تاس تولتىرىپ، ەرتىسكە سۇڭگۋمەن ءبىر ەسەپ. تاشكەنت گورودسكوي ۋپراۆاسىندا سارتتىڭ گلاسنىيلارى، «وباعا قارسى ەم قىلۋ قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە قارسىلىق كۇنا بولادى، ەم كەرەگى جوق» دەپ جاساعان قاۋلىلارى اۆتونوميا ارباسىنا ەسەك پەن تۇيە جەگىلىپ، وڭبايتىندىقتى كورسەتەدى» دەپ بايانداما جاساعانىن جازادى. جاڭا ايتقانداي، م.دۋلاتوۆتىڭ تەرگەۋ جاۋاپتارىندا دا ءا.بوكەيحانوۆتىڭ تۇركىستان حالىقتارىنىڭ قاراڭعىلىعى تۋرالى وسى پىكىردە بولعانى ايتىلادى.

4. ءا.بوكەيحان ءبىرىنشى فرانسۋز رەۆوليۋسياسىنان بەرى ەۋروپادا قالىپتاسقان مەملەكەتتىلىك داستۇرلەرگە سۇيەنە وتىرىپ، حالىق بيلىگىندەگى دەموكراتيالىق، پارلامەنتتىك باسقارۋداعى، پرەزيدەنتى مەن مينيسترلەرى پارلامەنت الدىندا جاۋاپتى بولاتىن، زايىرلى، تەڭ قۇقىقتى مەملەكەتتى ىڭعاي كوردى. ونىڭ بۇل تۇرعىدا ارنايى جازعان ەڭبەگى كەزىكپەيدى، مۇنى «الاش» پارتياسى باعدارلاماسىنىڭ جوباسىنا، ءاليحاننىڭ ماقالالارى مەن سوزدەرىنە قاراي اڭداۋعا بولادى.

5. «ءاليحان قاتەلەستى، جازا باستى» دەگەن وي بىزدە بولعان ەمەس...

قورىتا ايتقاندا...

قازاق حالقىنىڭ تەرەزەسىن وزگەلەرمەن تەڭ ەتۋدى كوكسەپ، ۇلى مۇرات جولىندا جان اياماي تەر توككەن ۇلت زيالىلارىنىڭ ۇلەسىنە تيگەن تاعدىردىڭ اششى ساباعى ءاليحان بوكەيحانوۆ ومىرىنەن دە كورىنىس تاپتى. تاپ كۇرەسىن مەيلىنشە ۋشىقتىرىپ جىبەرگەن ستاليندىك قىزىل قىرعىن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى قايراتكەرلەرىنىڭ ءومىرىن توزاققا اينالدىردى. ساياسي قايراتكەرلىگى ءۇشىن پاتشالىق بيلىك جۇيەسى باسىنان سيپاي قويماعان بوكەيحانوۆ كەڭەستىك داۋىردە دە تالاي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. 1922 - جىلدان باستاپ قاشان اتۋ جازاسىنا كەسىلگەنگە دەيىن اتامەكەنىنە كەلۋ قۇقىعىنان ءبىرجولا ايىرىلدى. ال ك س ر و جوعارعى سوتىنىڭ اسكەري القاسىندا ۇكىم شىعارىلىپ، وزىنە سوڭعى رەت ءسوز بەرىلگەندە، 72 جاستاعى ءاليحان بوكەيحانوۆ: «مەن كەڭەستىك بيلىكتى جاقسى كورگەن ەمەسپىن، ءبىراق مويىندادىم»، - دەپ قىسقا دا نۇسقا، جالعىز اۋىز ءسوز ايتقان كورىنەدى...

اۆتور: روزا راقىم قىزى

دەرەككوز: «الاش ايناسى» گازەتى. 2011