م. ماعاۋين. ۇلى دالاداعى رۋلار مەن تايپالار - قارلۇق؛ قىرعىز؛ وڭعىت؛ مەركىت
الايدا، بار شارۋا ۇرىس-سوعىسسىز ءبىتىپتى. قارلۇق ءامىرشىسى ارسلان حان قول قۋسىرىپ، قالىڭ اسكەردىڭ الدىنان شىعادى جانە ەكە ۇلىستىڭ عۇزىرىنا جۇگىنەدى. قۇبىلاي-نويان بۇدان سوڭ وسى توڭىرەكتەگى باسقا دا تۇرىك جۇرتتارىن بەرەكە-بىرلىككە كەلتىرگەن سياقتى، ايتەۋىر ۇزاق بوگەلىپ، 1211، قوي جىلى جازعىتۇرىم ارسلان حان جانە ۇيعىر يديقۇتى بارزۇق ەكەۋىن ەرتىپ، كەلۇرەن بويىندا وتىرعان شىڭعىس حاننىڭ ورداسىنا كەلەدى. قۇدىرەتتى قاعان جاڭا بوداندارىن ۇلكەن ىقىلاسپەن قابىلداپ، مەيلىنشە جارىلقاپتى. ريزا بولماس ءجونى جوق: باتىسقا جول اشىلدى جانە ەرىكتى، بەيبىت باعىنعان جۇرتتىڭ تىلەكتەس تىنىشتىعى ءوز الدىنا، جارىم دۇنيەنى جاۋلاۋعا ءتيىس تەمىر تۇمەندەر قاتارىنا ءتىلى ورتاق، تەگى ءبىر تاعى قانشاما اسكەر كەلىپ قوسىلدى. قارلۇق قونىسى جەتىسۋدىڭ تەرىستىك بولىگىن جانە، سىڭايىنا قاراعاندا، ودان جوعارى، ەرتىسكە دەيىنگى كەڭ دالانى قامتىپ جاتقان. بۇل - ءبىر زامانداعى حالقى مول، قۋاتى زور قارلۇق قاعاناتىنىڭ جۇقاناسى، سوڭعى ءجۇز جىلدا قاراقىتاي پاتشالىعىنىڭ بودانى ەسەپتى شاعىن حاندىق بولاتىن.
قارلۇق جۇرتىنا قاتىستى دەرەكتەر قىتاي تاريحناماسىندا VI عاسىردان بەلگىلى. «تاڭ شۋ» شەجىرەسىندە تۇرىك قاۋىمىنىڭ ءبىر تارماعى ەسەبىندە ايتىلادى. قارلۇق (گەلولۋ) تايپاسىنىڭ اسكەرى كۇشتى، سوعىستا جانكەشتى دەپ اتاپ كورسەتەدى. 7- عاسىردا التايدىڭ باتىسى مەن سولتۇستىك-باتىس تيان-شان ارالىعىنان ەرتىس، تارباعاتايعا دەيىنگى بايتاق ولكەنى مەكەندەگەن. بۇل كەزدە قارلۇقتار ۇلى تۇرىك قاعاناتىنىڭ قۇرامىندا بولادى. قاعانات ىدىراعاننان سوڭعى كەزەڭدە ۇلكەن كۇش-قۋاتقا جەتەدى جانە VIII عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ تۇستىككە قاراي جىلجي كوشىپ، جەتىسۋدى تۇگەلىمەن يەلەنەدى، ودان ءارى باتىسقا بەتتەپ، شۋ مەن تالاس القابىن الادى، تۇرىك تەكتى تۇرگەشتەردى باعىندىرىپ، كوپ ۇزاماي-اق ءبىر جاعى ىستىقكول، فەرعانا، ءبىر جاعى سىردارياعا دەيىنگى بايتاق جۇرتقا بيلىگىن ورناتىپتى.
ۋاقىت وزا كەلە شىعىس تۇركستانعا قانات جايىپ، قاشعار، حوتان ايماعىن قاراۋىنا كەلتىرەدى. بۇل زامانداعى اراب جازبالارىندا (ال-يستاحري، ءابۋ دۋلاف، يبن حاۋكال، ماسعۋدي) قارلۇق يەلىگىندەگى ۇلكەن كەنتتەر قاتارىندا: تالحير (تالعار)، سۋياب، تاراز، فاراب (وتىرار)، شاش (تاشكەنت)، يسفيدجاب (سايرام)، مەركە، قۇلان، وردا، بالاساعۇن قالالارى اتالادى. كەڭبايتاق قارلۇق يەلىگىنىڭ ءبىر شەتى مەن ەكىنشى قيىرى - وتىز كۇندىك جول ەكەن. بۇل جۇرت بارلىق تۇرىك تايپالارىن (البەتتە، بۇرناعى باتىس تۇرىك قاعاناتى شەگىندە، - م.م.) بيلەپ-توستەپ وتىر، دەيدى. سانى مول، بويلارى ۇزىن، تۇرلەرى كەلىستى حالىق دەپ سىپاتتالادى. تۇرىك جۇرتىنىڭ ءبىر بۇتاعى رەتىندە اتالادى.
ال ماحمۇد قاشعاري «قارلۇق - كوشپەندى تۇرىك تايپاسى، وعۇز ەمەس، تۇركمەن تابىنا جاتادى» دەپ ايعاقتاعان. ەندى ءبىر تۇستا - «تۇركمەن تايپالارىنىڭ ءبىرى» دەپ كورسەتەدى. ءراشيد-ءاد-دين «كەزىندە ءوز الدىنا بيلىك قۇرعان تايپالار» توبىندا ءبولىپ ايتقان قارلۇقتا ەلباسى - تۇرىك قاعاناتى تۇسىندا ەلتەبەر، دەربەستىك كەزەڭىندە جابعۋ اتانعان، كەيىندە، جۇرت ىرگەلەنگەن داۋىردە - قاعان مارتەبەسىن يەلەنەدى.
قارلۇق تاريحىنداعى بۇكىل VIII عاسىر ورتا ازياداعى اراب باسقىنشىلىعىنا قارسى كۇرەس ۇستىندە وتەدى. 723- جىلى تۋىستاس تۇرىك تايپالارىمەن وداقتاسا وتىرىپ، حودجەنت تۇبىندە اراب جاساعىن ويسىراتا جەڭەدى. جانە قانشاما ۋاقىت بويى اراب ەكسپانسياسىنا قارسى كۇرەستىڭ بەل ورتاسىندا بولادى. ايتكەنمەن، ارادا وتىز جىل وتپەي، باسقا ءبىر تۇرعىدا كورىنىپتى. 751- جىلى تالاس (تاراز) قالاسىنىڭ تۇبىندە بۇكىل ورتالىق ازيانىڭ مىڭ جىلدىق بولاشاعىن ايقىنداعان قىرعىن ۇرىس بولعانى بەلگىلى. ءبىر جاقتا - زياد يبن ساليح باستاعان اراب اسكەرى، ەكىنشى جاقتا - گاو سيان-چجي باستاعان قىتاي اسكەرى. عالامات مايدان تەپە-تەڭدىك جاعدايىندا ءتورت كۇنگە سوزىلادى. بەسىنشى كۇنى... وسىنىڭ الدىندا عانا سۋياب جانە شاش قالالارىن باسىپ الىپ، تۇرعىلىقتى حالقىن قىرعىنعا ۇشىراتقان قىتايعا قارسى دۇرك كوتەرىلگەن قارلۇقتار اراب جاعىنا كومەككە ۇمتىلادى. تايتالاس ۇرىس تاعدىرىن قارلۇق-تۇرىكتىڭ اتتى الاماندارى شەشىپتى. قىتاي كەيىن سەرپىلەدى، ال اراب، ارينە، ولكەنى ءبىرجولا جاۋلاۋ ساياساتىن ودان ءارى جالعاستىرعان.
بۇرناعى قارسىلىق كۇرەس توقتالمايدى، عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمى، قارلۇقتار ورتا ازياعا ەندەي كىرگەن زاماندا بۇرىنعىدان ورشەلەنە تۇسەدى. اراب بيلىگى بەلگىلى مولشەردە تۇستىكتەگى قالالارعا عانا جۇرەدى، قارلۇق يەلىگى حاليفات ىقپالىنان تىس قالادى، وزدەرىنىڭ تاۋەلسىز دەربەستىگىن ساقتايدى. وسىعان كەرىسىنشە، شىعىس تاراپتاعى كورشى - ۇيعىر قاعاناتىمەن اراداعى سوعىستار، تۇپتەپ كەلگەندە، ءساتسىز اياقتالادى. ۇزاققا سوزىلعان ۇيعىر-قارلۇق مايدانىنداعى 812 - جىلعى اۋىر جەڭىلىستەن سوڭ ءبىرشاما السىرەگەن ۇلىس شەگىنە قايتادان باسىپ كىرگەن ارابتار وتىراردى قيراتادى، سايرام مەن تاشكەنتتى عۇزىرىنا كەلتىرەدى. اراب جاۋلاۋىنىڭ جەتكەن جەرى وسى بولىپتى. سونىمەن قاتار، بۇل كەزدە قارلۇقتار كەنتتى جۇرتىمەن، اۋىل-ايماعىمەن يسلام ءدىنىن قابىلداي باستاعان ەدى. «ولاردىڭ ءبارى - مۇسىلمان، ءبىراق ەشكىمگە باعىنىشتى ەمەس» دەپ كورسەتەدى اراب دەرەكتەرى.
قارلۇق قاعاناتى 940 جىل شاماسىندا تاريح ساحناسىنان تۇسەدى. ەل تىزگىنى تۋىستاس قاراحان اۋلەتىنە كوشەدى. كەيىنگى زامانداعى كوپتەگەن تاريحشىلار اۋىسقان - بيلەۋشى تۇقىم عانا، شىن مانىسىندە قاراحان ءامىرى - بۇرىنعى قارلۇق وكىمىنىڭ جالعاسى دەپ سانايدى. ايتكەنمەن دە، قارلۇقتىڭ قۋاتى قايتقان ەدى، ءارى بۇل تايپا - ورتا ازيا شەگىندەگى تۇرىك قاۋىمىنىڭ ءبىر تارماعى عانا بولاتىن. وسى كەزدەن باستاپ، مۇسىلمان ايماعىندا قالعان قارلۇقتار ءارقيلى حاندىقتار قۇرامىنا ەنەدى، دالا تۇرمىسىنان قول ۇزبەگەن ءبىرشاما جۇرتى جەتىسۋدىڭ تەرىستىك بولىگىندە جاڭا حاندىق ورناتادى، استاناسى - لەپسى وزەنىنىڭ كوكجوتادان (كەيىندە جوڭعار الاتاۋى اتانعان) قۇلاما بەتىندەگى قايالىق (قويلىق) قالاسى بولدى.
وكىمى ازايىپ، ءورىسى قىسقارعانمەن، قارلۇقتار كەيىنگى زاماندا دا ورتالىق ازياداعى ەلەۋلى كۇش بولىپ قالا بەردى. شىعىستاعى قيدان يمپەرياسى قۇلاعاننان سوڭ جۇرتىنان ىعىسقان ەلۇي داشى بىردەن-اق ءار تاراپتاعى قارلۇقتارمەن ماملەگە كەلگەنىن كورەمىز. 1137- جىلعى، سامارقاند ءامىرى ماحمۇت حانمەن شايقاستا، ەڭ باستىسى - 1141- جىلى، سەلجۇك سۇلتانى سانجارمەن اراداعى قانتوگىس ۇرىستا ەلۇي داشىنىڭ جاساعىندا بولعان قارلۇقتار ايرىقشا كوزگە تۇسەدى. سوعىستا جاۋجۇرەك ءارى قايراتتى دەپ سىپاتتايدى بۇلاردى مۇسىلمان تاريحشىلارى.
ەندى جەتىسۋداعى قارلۇق حاندىعى قيدان ەلۇي داشى نەگىزدەگەن قارا-قىتاي ۇلىسىنا بودان بولادى. ءبىراق بوداندىق - قاجەتتى اسكەر شىعارۋ جانە جەڭىل-جەلپى الىم-سالىق تولەۋمەن شەكتەلگەنى بايقالادى. ناسىلدىك جانە رۋحاني ەزگىدەن تىس. ەلۇي داشى باستاپ اكەلگەن جۇرتتىڭ قۇرامىندا موڭعول تەكتى قيدان ۇلەسى شامالى بولاتىن، نەگىزگى قاۋىم - شىعىس تۇرىكتەرى - كەرەي مەن نايمان، بايجىگىت، بايىس، توقاس جانە باسقا دا رۋلاردان قۇرالعان. ايتسە دە، بۇرىنعى تولىق ەركىندىك جوق. ونىڭ ۇستىنە، ۋاقىت وزعان سايىن قاراقىتاي گورحاندارىنىڭ ءامىرى تارىلا تۇسەدى.
سوندىقتان دا، شىڭعىس حاننىڭ دابىلى جەتكەن شاقتا قارلۇقتار سۇيەنىش، قورعانىش قانا ەمەس، تەگى ءبىر تۇرىك جۇرتى دەپ، ەكە ۇلىستىڭ تۋى استىندا اسىعىپتى. (قارلۇقتارعا قاتىستى كەيىنگى ادەبيەتتە بۇل جۇرتتىڭ ازعانا ءبىر بولىگى شىعىستا قالىپ، قاڭعايدى مەكەندەگەن دەيتىن پىكىر بار. بۇل قارلۇقتار شىڭعىس حان زامانىنا دەيىن جەتىپ، ۇلى دالاداعى تايتالاس كەزىندە جامۇقانىڭ جاعىندا بولىپتى-مىس. مۇلدە تەرىس دەرەك. ءتۇپ نەگىزى ارحيماندريت پاللادييدىڭ «قاستەرلى شەجىرەنى» قىتاي نۇسقاسىنان ىقشامداپ جاساعان اۋدارماسىن جاڭساق الىپتەۋدەن باستالادى. وندا جامۇقانى گورحان جاريالاعان تايپالار قاتارىندا «حەلولوس» اتالاتىن. قارلۇق ەمەس، قورالاس. وسى وقيعاعا قاتىستى دەرەكناما اتاۋلىنىڭ بارىندە سولاي.)
قارلۇقتار اۋەلدە، 1218- جىلى جەبە-نوياننىڭ جەتىسۋ جورىعىنا تارتىلادى، سودان سوڭ شىڭعىس حاننىڭ قالىڭ قولى قۇرامىندا سارتاۋىل سوعىسىنا قاتىناسادى. ءتورت ۇلىس زامانىندا شاعاتاي مەن التىن وردا شەگىندە اتالادى. ايتكەنمەن، ەڭ ۇلكەن رۋلار قاتارىندا ەمەس. ۋاقىت وتە كەلە، تۋىستاس جۇرت اراسىندا جۇتىلىپ كەتكەن. بۇگىنگى زاماندا ءوزىنىڭ تۋما ەسىمىمەن وزبەك حالقىنىڭ قۇرامىندا بوي كورسەتەدى. ال تاجىكستان شەگىندەگى قارلۇق وزدەرىن دەربەس حالىق سانايدى ەكەن. قارلۇقتىڭ قازاق اراسىنداعى جۇقاناسى - شاپىراشتى ىشىندەگى ازعانا، البان ىشىندەگى اسا اۋقىمدى شىبىل تابى دەۋگە بولاتىنداي. ارعى تاريحتا شىبىل (شىعىل) - قارلۇق تايپاسىنىڭ قۇرامىنداعى نەگىزگى رۋلاردىڭ ءبىرى. بۇل تۇسپالدىڭ تاعى ءبىر قيسىنى - قارلۇق ىشىندەگى تاعى ءبىر تايپا - لابان اتالاتىن. بالكىم، الباننىڭ ناق ءوزى. سونداي-اق «برش» رۋى بار. ارابشا تاڭبالانۋى. بىلگىر تاريحشىلار «بيريش» دەپ وقيدى. ەشبىر تالاسسىز - «بەريش»، ياعني بەرىش. قۇلان مەن مەركە ارالىعىندا تۇرىپتى. كەيىندە قىپشاق بىرلەستىگىنىڭ قۇرامىندا، باتىسقا قاراي ويىسقان. اتا قازاقتىڭ شاڭىراعىن كوتەرىسكەن نەگىزگى تايپالاردىڭ ءبىرى.
قىرعىز
ءراشيد-ءاد-ديننىڭ ايتۋىنشا، حيجرانىڭ 603، قويان جىلى شىڭعىس حان كەم-كەمجۇت دارياسىنىڭ بويىندا وتىرعان قىرعىز جۇرتىنا ارنايى ەلشى جىبەرىپ، باعىنۋىن تالاپ ەتەدى. بۇل - ميلادي 1207- جىل، قاعاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىنىڭ باستاۋىمەن ورمان تايپالارىنا قارسى جورىق اشىلعان كەز. شىڭعىس حان اعاش-ەلىنىڭ ءوزىنىڭ ارعى بەتىندە جاتقان قىرعىزدى بەيبىت جولمەن الۋعا نيەت ەتىپتى. قىرعىز جۇرتى ەكى تاپ بولىپ وتىر ەكەن، ەكى ءامىرشى - ەكى ينال دا قارسىلىقسىز يكەمگە كونىپ، مارتەبەلى ەلشىلەرمەن بىرگە عۇزىرلى ءۇش بەگىن جىبەرەدى، ولار باعىنىش بەلگىسى اق سۇڭقار، اق ارعىماق جانە توعىز دا توعىز ۇيىرىمەن اق بۇلعىن سىيلاپ، شىڭعىس حاننىڭ دارگەيىنە باس ۇرعان ەكەن.
بۇل قىرعىز - ءبىر زامانداعى اسا قۋاتتى، سانى مول، داڭقتى تايپانىڭ كەيىنگى جۇراعاتى بولاتىن، اتالمىش كەزەڭدە كەم-كەمجۇت - ەنيسەي وزەنىنىڭ باسى جانە ورتا اعىسىن مەكەن ەتكەن. اعاش-ەلىنىڭ سولتۇستىك-باتىسى، تىم شالعاي ايماق. الايدا شىڭعىس حان تۇرىك تەكتى قىرعىزدى ەكە ۇلىس قۇرامىنا ەنگىزۋدى ناقتى ماقسات ەتكەنىن كورەمىز.
قىرعىز تۋرالى ەڭ العاشقى دەرەك قىتاي تاريحىندا تاڭبالانىپتى - ميلاديدەن بۇرىنعى 201- جىلى عۇندار تاعى ءبىراز جۇرت قاتارىندا گانگۇن دەگەن تايپانى وزدەرىنە قوسىپ العان ەكەن. ارادا قانشاما زامان وتكەندە، IV عاسىردىڭ باس كەزىندە موڭعول تەكتى جۋجاندار (جۋان-جۋان) سيگۋ دەيتىن تايپانى باعىنىشقا كەلتىرەدى. ال VI عاسىردا، تەلە تايپا بىرلەستىگى قاتارىندا حەگۋ رۋى اتالادى. ەندى بۇدان سوڭعى تاڭ يمپەرياسىنىڭ (618-907) تاريحىندا حاگاس ەتنونيمى كورىنىس بەرەدى. جانە سول زامان دەرەكتەرىندە «حاگاس دەگەنىمىز - ەجەلگى گانگۇن» دەپ ارنايى ەسكەرتىلگەن. ياعني، بۇرىنعى گانگۇن، ارالىقتاعى سيگۋ مەن حەگۋ، كەيىنىرەكتەگى حاگاس (حياگاس) بارلىعى ءبىر-اق اتاۋ، ەجەلگى قىرعىز جۇرتىنىڭ ءار زامان، ءارتۇرلى دەرەكتەردە ءارقيلى تاڭبالانعان باسىرە ەتنونيمى بولىپ شىعادى.
قىرعىز جۇرتىنىڭ اۋەلگى اتا-مەكەنى - ۇلى دالانىڭ تەرىستىك-باتىس وڭىرىندەگى حيارگاس-نور - قىرعىز كولىنىڭ توڭىرەگى بولسا كەرەك دەپ شامالانادى. ءبىراق VI عاسىردىڭ وزىندە قىرعىزداردىڭ كەيىنگى قونىس - ەنيسەي بويىندا جۇرگەنىن كورەمىز. ءسىرا، تەرىستىك تاراپقا قاراي ىعىسۋى -جۋجاندارمەن سوعىس جانە باعىنىش كەزەڭى. مىنە، وسى شاما، العاشقى مىڭ جىلدىقتىڭ ورتا تۇسىندا قىرعىز-گانگۇن جۇرتى عۇن-تۇرىك تايپالارى جاۋلاپ، باعىنىشقا كەلتىرگەن، ءناسىلى، ءتىلى بەلگىسىز، قىتاي دەرەگى بويىنشا سارى شاش، اق ءجۇزدى دينلين تايپاسىمەن ارالاسىپ، بۋدانداسا توعىسىپ، اتاۋى بۇرىنعى بولعانىمەن، مۇلدە باسقا ءبىر ەتنوسقا اينالىپتى. بۇدان سوڭعى قىتاي دەرەكتەرىندە قىرعىزدار تۋمىسىنان ءىرى، ەڭسەگەي بويلى، جيرەن شاش، قىزىل بەت، كوك كوزدى جۇرت رەتىندە بەينەلەنەدى. ءوز ارالارىندا ءبىرلى-جارىم ۇشىراساتىن قارا كوز، قارا شاشتى كىسىلەردى بوتەن تۇقىم، باقىتسىز جان دەپ سانايدى ەكەن. بۇل قىرعىز ءوزىن ءبورى اۋلەتى دەپ بىلمەگەن. ارعى اتالارى الدەبىر تاۋ ۇڭگىرىندە قۇدىرەتتى كۇشتەن ۇرىقتانعان سيىردان تۋىپتى. البەتتە، دينلين نەگىزدى اڭىز. ورتالىق ازيا تاريحىنداعى دينلين تەورياسىن ايعاقتاعان ورىس عالىمى گ.گرۋمم-گرجيمايلو ەنيسەي قىرعىزى - قورشاعان حالىقتار اسەرىمەن تۇرىكتەنگەن دينلين دەپ كورسەتەدى.
قايتكەندە دە بۇل قىرعىزدىڭ ءتىلى - تۇركي، نەگىزگى كاسىبى مال شارۋاشىلىعى بولاتىن. كوبىنە جىلقى جانە قوي ءوسىرىپتى. سونىمەن قاتار، ەگىنشىلىك تە اجەپتاۋىر دامىعان ەكەن. اڭشىلىق ءجونى ءوز الدىنا. كەن قورىتۋ جانە تەمىرشىلىك جاقسى جولعا قويىلعان، التىن، كۇمىس قازعان، زەرگەرلىك ونەرى دە دامىعان كورىنەدى. حالىق اراسىنا ەجەلگى تۇرىك (ورحۇن) جازۋى كەڭىنەن تاراعان. داۋلەتتىلەرى قيما اعاش ۇيلەردە، كەدەيلەرى بۇتاق، قابىق، جاپىراق جابىلعان لاشىق، كۇركەلەردە تۇرعان، سونىمەن قاتار، كيىز ۇيلەر دە بولىپتى. بايتاق قونىستىڭ ورتالىق ۇيىعى - مينۋسى ويپاتى ەكەن. وتى مول، سۋى مول، تىرشىلىككە قولايلى ءوڭىر.
مىنە، وسىنداي، تابيعاتى باي، ءارى تايتالاس، جاۋىنگەر اعايىنداردان الىس، جاڭا قونىستا قىرعىزدار تاقاۋ توڭىرەگىندەگى تۇرىك، ۋگور، سامودي - ءار تەكتى ۇساق رۋلاردى تۇگەل باعىندىرىپ، ەسەلەي ءوسىپ، ىرگەلەنىپ، ۇلىس بولىپ ۇيىسادى. قىتاي دەرەكتەرىنە قاراعاندا، بۇل كەزدەگى امىرشىلەرى اجو (اجا) اتانعان. 552- جىلى، وسىنىڭ الدىندا عانا قۇرىلعان تۇرىك قاعاناتى ەجەلگى دۇشپان جۋجان حاندىعىن تالقانداعاننان سوڭ قىرعىز جۇرتى ەركىندىككە جەتىپ، دەربەس ەل رەتىندە قالىپتانادى. قۋاتى ارتىپ، ءورىسى كەڭەيىپ، ۇلى دالاداعى ەلەۋلى وقيعالارعا ارالاسا باستايدى. بۇل كەزدە سايان تاۋلارىنىڭ ارعى بەتىندە جاتقان، جەرى شالعاي عانا ەمەس، ەلى دە جاۋىنگەر قىرعىزعا ەشكىمنىڭ قارىمى جەتپەپتى. اقىرى، ءجۇز جىلعى ەركىندىكتەن سوڭ قىرعىز ۇلىسى اۋەلدە تەلە (گاوگۇي) بىرلەستىگىنە، ودان سوڭ كوك تۇرىك قاعاناتىنا بودان بولادى، قايتا كوتەرىلىپ دەربەستىككە جەتەدى، تاعى دا جەڭىلىپ، كىرىپتار جاعدايعا تۇسەدى (بۇل كەزدەگى ۇلىس امىرلەرى قاعاننان سوڭعى دارەجەدە، ەلتەبەر اتانىپتى). وسى رەتتەگى سوعىستاردىڭ ءبىرى كۇلتەگىن جانە توڭۇقۇق بىتىكتەرىندە ناقتى سىپاتتالعان.
كۇلتەگىن مەن توڭۇقۇق باستاعان كوك تۇرىك اسكەرى قاعاناتقا قارسى، قىتاي جانە تۇرگەشپەن بىرگە ۇشتىك وداق قۇرعان قىرعىز ۇلىسىن جازعا جەتكىزبەي، قاقاعان قىس ىشىندە (710-711)، قالىڭ قاردى جارىپ، كوگمەن (تاننۋ-ولا) تاۋلارىنان اسىپ ءتۇسىپ، تۇتقيىلدان باسادى، قاعانىن ءولتىرىپ، جۇرتىن ويرانداپ، حالقىن قىرعىنعا ۇشىراتادى. كوپ ۇزاماي كوتەرىلگەن قىرعىزدى كەلەسى، ۇيعىر-تۇرىك قاعاناتى قايتادان باعىنىشقا ءتۇسىرىپتى، ايتكەنمەن، اساۋ جۇرت تاعى دا بوداندىقتان شىعىپ كەتەدى. اقىرى، IX عاسىردىڭ باس كەزىندە، 818- جىلى قىرعىز ەلتەبەرى ءوزىن قاعان، ياعني تاۋەلسىز ءامىرشى دەپ جاريالايدى دا، بۇل كەزدە اسكەري قۋاتى كەمىپ، سىرتقى سوعىس، ىشكى قايشىلىقتار ناتيجەسىندە داعدارىسقا تۇسكەن ۇيعىر-تۇرىك (ادىز) قاعاناتىنا قارسى تىنىمسىز، زور مايدان اشىپتى.تۋرا جيىرما جىلدىق قاتال سوعىستاردان سوڭ، 840- جىلى، ءبىر جاعى ىشكەرى، توعىز-وعۇز بەكتەرىنىڭ كومەگىمەن، ۇيعىر-ادىز قاعاناتىن قيراتىپ جەڭەدى.
ەندى قىرعىز قاعاناتى ۇلى دالاعا كەڭىنەن قانات جايادى. ءبىر جاعى تيبەت، ءبىر جاعى قىتايمەن جالعاسادى، ورتالىق ازياداعى ۇلكەن كۇشكە اينالادى. ايتكەنمەن، جاڭا قاعانات تۇبەگەيلى سالتانات قۇرا الماپتى. ۇجىمدى ۇلىس، بەرىك بيلىك بولمايدى. قالىڭ قىرعىز استانا بايتاعىمەن ءوز جۇرتىنىڭ شەگىندە قالسا، ساقاراداعى ۇلكەن تايپالار ءارقايسىسى وزىنشە، ءبىرشاما دەربەس ءومىر كەشىپ جاتادى. اقىرى، 920- جىل شاماسىندا، ىشكى كۇشتەردىڭ سەرپىنى جانە تەرىستىك قىتايدا بيلىككە جەتىپ، ەندى ۇلى دالانى باۋراي باستاعان قيدان جۇرتىنىڭ تەگەۋرىنىمەن ۇلكەن قاعاناتى قۇلاپ، كەرى، ەجەلگى قونىسىنا قايتىپتى. بۇدان سوڭعى كەزەڭدە بايىرعى جۇرتتاعى ۇلىسىنىڭ ءوزى ىدىراپ، وداقتاس جانە باسىبايلى، ءارقيلى رۋ-تايپالار ىرگە بولىسەدى دە، اتا قىرعىز جەكە قالادى. تاعى قانداي كۇيزەلىس، اپاتتار باستان وتكەنى بەيمالىم. قايتكەندە دە، شىڭعىس حاننىڭ دارگەيىنە كەلگەن كەزىندە قىرعىز - قاتارداعى اتاۋلى تايپانىڭ ءبىرى عانا بولىپ تۇرعانىن كورەمىز.
ۇيعىر-ادىز قاعاناتىمەن تايتالاس جانە تىنىمسىز سوعىستار زامانىندا سەكسەن مىڭ، جۇز مىڭ قول قۇراعان قىرعىزدىڭ ەندىگى جيناقتاپ شىعاراتىن اسكەرىنىڭ ۇزىن سانى ءبىر تۇمەنگە دە جەتپەيدى ەكەن. ونىڭ ۇستىنە، اۋەلگى باعىنىشتان سوڭ كوپ ۇزاماي، شىڭعىس حاننىڭ سارتاۋىل جورىعى قارساڭىندا مىندەتتى اسكەر جاساعىن بەرۋدەن باس تارتىپ جانە تۇماتقا جالعاسا كوتەرىلىسكە شاعىپ، اجەپتاۋىر قازاعا ۇشىرايدى. سوندا دا قۇرىقتان قۇتىلماعان. التىن وردادان سوڭعى دالالىق وزبەك جانە نوعاي ورداسى، بۇگىنگى باشقۇرت قۇرامىنداعى رۋلار قاتارىندا بوي كورسەتۋىنە قاراعاندا، بەلگىلى ءبىر بولىگى باتىس جورىقتارىنا تارتىلعان جانە كەيىنگى سالقار كوشكە دە ىلەسكەنى بايقالادى. ءبىراق نەگىزگى توبى سول ەنيسەي بويىندا قالعان.
ءتورت ۇلىس زامانى، XIII عاسىردىڭ سوڭعى ۇشەگىندە، شىعىستاعى ازامات سوعىسى كەزىندە تاقاۋداعى قۇبىلايدى ەمەس، الىستاعى قايدۋدى جاقتايدى. اقىرى، 1293- جىلى ەرتە كوكتەمدە قىپشاق تۇتۇقانىڭ باستاۋىمەن ارنايى اتتاندىرىلعان يۋان اسكەرى قالالارىن قيراتىپ، حالقىن قىرعىنعا ۇشىراتىپ، قالعان جاماعاتىن باعىنىشقا كەلتىرەدى. كوپ ۇزاماي-اق ءبىرشاما جۇرتىن ءمانجۇريا تارابىنا كوشىرىپتى. كەيىنىرەك ميڭ اۋلەتىنىڭ زامانىندا قۋاتى قايتقان، سانى ازايعان ەجەلگى قاۋىمنىڭ ءبىر بولىگى تاعى دا اتا جۇرتىنان اجىراتىلىپ، ىشكى ايماقتاعى جاراقتى كۇزەت قىزمەتىنە جەگىلەدى.
بۇدان سوڭعى دەرەك - ءسىبىردى ءبىرجولا جاۋلاپ، ەندى التايدى كوبەلەپ، شىعىسقا قاراي جىلجىعان ورىس ۆوەۆودالارى XVII عاسىردىڭ العاشقى جىلدارىندا ەنيسەي بويىندا بۇرىن وزدەرىنە بەلگىسىز قىرعىز (كيرگيز) دەگەن حالىقپەن ۇشىراسادى. 1606- جىلى، جاڭادا عانا سالىنىپ بەكىگەن توم قالاسىنا ەلشىلەرى كەلىپتى. بۇل كەزدە قىرعىز ءوزارا بايلانىستى جانە قاناتتاس ءتورت بولىك جۇرت ەكەن. تۇرمىستارى شەكتەۋلى، ەگىنشىلىك اتىمەن جوق، مال شارۋاشىلىعىنىڭ ءوزى جاداۋ، كوپشىلىگى قارا مال، قوي-ەشكى دەگەندى بىلمەيدى، تەك جىلقى عانا ۇستايدى جانە بۇعى وسىرەدى، جازۋ-سىزۋدان بەيحابار. تۇرمىستارى تىم قوراش، ال ءمىنىس اتتارى تۇعىر ماستەك ەكەن. ياعني، ەجەلگى ءداستۇردەن تاقي-تازا ايرىلعان. ءبىر جاقتان حالحانىڭ التىن-حانى، ءبىر جاقتان قالماقتار قىسپاققا العان قىرعىز ورىس قولتىعىنىڭ استىنا كىرۋدى ويلاسا كەرەك، ءبىراق پاتشا ۆوەۆودالارىنىڭ اشكوزدىگى مەن تاسىرلىعى ناتيجەسىندە كەلىسسوز ناتيجەسىز اياقتالادى. ويرات پەن حالحادان قورعان بولا ما دەگەن ورىستار ەندى ودان دا وتكەن بۇزىق نيەتپەن اۋەلدە قىرعىز جەرىنىڭ شەگىنە، كوپ ۇزاماي، قاق ورتاسىنا وتارشىل تىرەك قالالار سالا باستايدى: 1604- جىلعى توم بەكىنىسىنەن سوڭ، 1618- جىلى كۋزنەسك، 1628- جىلى كراسنويار، 1642 - جىلى اچينسك...
جاڭادان جۇعىسقان جۇرتتىڭ وبىر پيعىلىن تانىعان قىرعىز بۇدان بىلاي الدەنەندەي ءبىر يكەمگە كونبەيدى، بوداندىق اتاۋلىنىڭ قاندايىنا دا قارسى كۇرەسىپتى. اقىرى، 1635- جىل شاماسىندا كۇشى باسىم ءدۇربىن-ويراتتىڭ عۇزىرىنا كەلتىرىلگەن ەكەن. بۇدان سوڭعى زامانداردا قالماق تۋىنىڭ استىندا شىعىستا قىتاي تارابىنداعى قىرعىن سوعىستارعا، باتىستا قازاققا قارسى شاپقىنعا قاتىسادى. ال XVII عاسىردىڭ سوڭىندا ونسىز دا قاراسىنى شەكتەۋلى حالىق ءتۇپ كوتەرىلە جوڭعاردىڭ ىشكى ايماقتارىنا كۇشپەن كوشىرىلەدى. 1703- جىلعا تيەسىلى ورىس دەرەكتەرىندە «قىرعىز جەرىندە ءبىر دە ءبىر قىرعىز قالعان جوق» دەپ ايتىلادى. ەجەلگى قونىستان اجىراعان باقىتسىز جۇرت اقىر تۇبىندە، 18- عاسىردىڭ 50-جىلدارىندا اپاتقا ۇشىراعان قالماقتارمەن بىرگە قىرىلىپ كەتكەن. بۇدان سوڭعى جەردە ەنيسەيدەگى قىرعىز حالقىنىڭ اتى وشەدى. ەرتەلى-كەش تاۋ ساعالاپ، وزەن، توعاي جاعالاپ امان قالعان جارقا-بولشەكتەرى ءسىبىر الابىنداعى تۇرىك تەكتى ءارقيلى تايپالار اراسىندا جۇتىلىپ بىتەدى. ەتنوگرافيالىق دەرەكتەردە بۇل تاراپتاعى جۇرت ىشىنەن ۇشىراساتىن قىرعىز سۇيەگى سول ەجەلگى اتالى جۇرتتىڭ سوڭعى جۇقاناسى دەيمىز.
ال بۇگىندە ەنيسەي قىرعىزىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى سانالاتىن حاقاس حالقى بۇرنادا ءوزىن قىرعىز دەپ بىلمەگەن، تەك پاتشالىق رەسەي يمپەرياسى قۇلاعاننان سوڭعى جاپپاي ۇلتتىق ويانۋ كەزەڭىندە ەسكىلىكتى قىتاي دەرەكتەرىندە حاكاس اتالعان، ءتارىزى وسى وڭىردە جاساعان ەجەلگى ءبىر جۇرتتىڭ ەسىمىن يەلەنەدى. بۇل «حياكاس» - قىتاي تاڭباسىنداعى «قىرعىز» ەكەنى كەيىندە عانا ماعلۇم بولادى، ءبىراق قابىلدانىپ، قۇجاتتالىپ قويعان حاقاس ەتنونيمى اۆتونوميالىق قۇرىلىمعا يە بولعان جاڭا جۇرتتىڭ وزىندىك اتاۋى رەتىندە ءبىرجولا بەكىپ قالادى.
بۇل بايلامنىڭ نەگىزىن باسقاشا تاراتاتىن تاعى ءبىر پىكىر بار. سىبىردەگى تۇرىك حالىقتارىنىڭ ەجەلگى تاريحىن زەرتتەۋشى بەلگىلى عالىم ل.قىزلاسوۆتىڭ ايتۋىنشا، VIII-X عاسىرلارعا قاتىستى قىتاي دەرەكتەرىندە حاقاس جانە قىرعىز اتاۋلارى دەربەس ەتنونيم رەتىندە قاتارلاس قولدانىلادى. اتاپ ايتقاندا: قىرعىز - سيانگۋن، سيليسزيسى، حەليسزيسى، سيلگايسى دەپ تاڭبالانسا، حاقاس - حاگاس، حياگاس دەپ بەلگىلەنگەن. ياعني، سول كەزدىڭ وزىندە حاقاس دەگەن حالىق بار، ءبىراق بيلەۋشى اۋلەت - قىرعىز رۋى بولعاندىقتان، بۇكىل ۇلىس قىرعىز اتىمەن اتالعان، بۇل - ەجەلگى زامان ءۇشىن ۇيرەنشىكتى جاعداي دەيدى، وسى ورايدا قازىرگى حاقاس حالقىنىڭ قۇرامىندا قىرعىز اتالاتىن سۇيەك بارىن العا تارتادى. قالاي دەسەك تە، بۇگىنگى تۇرىك ءتىلدى حاقاستىڭ باياعى قىرعىز قونىسىندا وتىرعانى راس.
ال ەندى ەنيسەي قىرعىزىنىڭ ءبىر بولىگى، نەمەسە باسىم كوپشىلىگى ءتاڭىرى تاۋى تارابىنا قاشان، قالاي كوشتى، قوپارىلا، ءبىر مەزگىلدە جىلجىدى ما، جوق دۇركىن-دۇركىنىمەن قونىس اۋداردى ما - بۇل سۇراقتارعا شىنايى، ناقتى جاۋاپ تابۋ قيىن. انىعى - VII-VIII عاسىرلاردا ەكى تاراپتا دا اتاۋى ورتاق قىرعىز جۇرتىنىڭ عۇمىر كەشۋى جانە بۇدان سوڭعى كەزەڭدە الىس ارالىقتى جات ءارى دۇشپان جۇرتتار جايلاعان سەبەپتى، ەنيسەيدەن تيان-شانعا قونىس اۋدارۋدىڭ ەشقانداي مۇمكىندىگى بولماۋى. سوعان وراي ءبىر قىرعىز ەكىنشى قىرعىز تۋرالى ەستىمەگەن جانە ەشتەڭە بىلمەگەن. ەگەر ەكى قىرعىزدىڭ نەگىزى ورتاق بولسا، بۇلاردىڭ ەكى ايرىلۋى - IV عاسىر، جۋجان شاپقىنشىلىعى كەزەڭىندە دەگەن بولجام بار. ەندىگى ءبىر تۇسپال - تيان-شان تارابى، ءوز قونىسىندا وتىرعان تۇرىك تايپالارىنىڭ دەربەس ءبىر بولىگى بۇكىل ورتالىق ازياعا جايىلعان قىرعىز قاعاناتى كەزىندە قىرعىز اتىن يەلەنۋى مۇمكىن.
بۇگىنگى قىرعىز بەن حاقاسقا سۇيەك جالعاستىعى قانشالىق بولعاننىڭ وزىندە ايگىلى ەنيسەي قىرعىزىنىڭ تاريحتان كوشىپ كەتۋى انىق.
وڭعىت
وڭعىت (وڭعۇت) رۋى ارىداعى عۇن، وعان جالعاس ەجەلگى تۇرىك ۇلىستارىنان باستاۋ الادى. قىتاي دەرەكتەرى وڭعىت - ەرلىگىمەن ءماشهۇر بولعان شاتو تۇرىكتەردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى دەپ اتاپ كورسەتكەن. شىڭعىس حان جاڭا كوتەرىلگەن زامانداعى قونىسى - ەجەلگى عۇن جۇرتىنىڭ قۇت مەكەنى وردوس جانە وعان شەكتەس شىعىس اتىراپ، تۇتاستاي العاندا، تۇرىك-تاتار قاۋىمى بۇركەر، نەمەسە تۇر-قورعان دەپ اتاعان ۇلى قىتاي قامالىنىڭ سىرتقى بەتى. رۋ ەسىمى دە وسى ايماقتاعى قىرات جۇلگە - قىتايلار ينشان دەيتىن وڭعى تاۋىنىڭ اتاۋىنان تۋىنداعان. تۇراقتى مەكەنى قىتايدىڭ شىن مەملەكەتىمەن شەكتەس وڭعىتتار وكتەم ەلدىڭ بوداندىعىن قابىلداپ، شەكارالىق ايماقتاعى كۇزەتشى جاساق قىزمەتىن اتقارادى. بۇل جۇرتتىڭ سانى تىم كوپ بولماعان، نەبارى ءتورت مىڭ اسكەر شىعارادى ەكەن. ءبىراق جاۋىنگەر جانە ۇجىمى مىقتى رۋ شىن مانىسىندە ەركىن، تاۋەلسىز كۇن كەشەدى. ۇلكەندى-كىشىلى قونىس، قالالارى بار، مال شارۋاشىلىعىمەن قاتار ەگىنشىلىك كاسىبىمەن اينالىسادى، قول ونەرى دە قاجەتتى دارەجەدە دامىعان كورىنەدى. جازۋ-سىزۋدى يگەرگەن - بۇل كەزدە كونە تۇرىك بىتىگى كومەسكى تارتقانىمەن، ونىڭ ورنىنا ۇيعىر-تۇرىك تاڭباسى قولدانىلاتىن. وڭعىتتار ىلكى ءبىر زاماندا حريستيان ءدىنىنىڭ نەستور تاريقاتىن قابىلداعان ەكەن، ءبىراق نەگىزىنەن بيلەۋشى تاپ ۇستانعان بۇل ءدىن حالىق اراسىنا قانشالىق دارەجەدە تارالعانىن تاپ باسىپ ايتۋ قيىن.
تاتار دالاسىنداعى ازامات سوعىسىنىڭ اۋەلگى كەزەڭىنەن سىرت قالعان وڭعىتتار شىڭعىس حان ۇلكەن كۇش توپتاعانىمەن، ءالى دە الماعايىپ ۋاقىتتا ءوز ەرىكتەرىمەن ەلشى جولداپ، بولاشاق ۇلى قاعاننىڭ جاعىنا شىعادى. كەيىن، شۇرشىتپەن سوعىس باستالعاندا ءتۇر-قورعاننىڭ قاقپاسىن اشىپ بەرەدى. بۇدان سوڭ، شىڭعىس حان سارتاۋىل مايدانىنا اتتانار كەزدە قىتاي تارابىندا قالعان الپىس ەكى مىڭ اسكەر قۇرامىندا تۇتاس ءبىر تۇمەن وڭعىت بولىپتى. البەتتە، اراداعى جيىرما جىل ىشىندە حالىقتىڭ سانى وسكەن، سونىمەن قاتار، باياعى ءتورت مىڭ - تەك مىندەتتى شەكارا قىزمەتىنە جەگىلگەن جاساق دەپ شامالاۋعا دا بولادى.
شىڭعىس حانمەن ءوز تارابىنان العاش بايلانىس ورناتقان وڭعىت كوسەمىنىڭ ەسىمى الاقۇش-تەگىن-قۇرۇ، كوپ ۇزاماي، اعادان تۋعان ءىنى شەنگۇي ورنىن باسادى؛ سونداي-اق، شىڭعىس حاننىڭ تۋى استىندا بولعان وڭعىت اي-بۇقا ەسىمى ماعلۇم.
جازبا دەرەكتەرگە قاراعاندا، وڭعىتتاردىڭ ۇلى جورىقتار مەن ودان سوڭعى سالقار كوش كەزىندە ءداشتى-قىپشاق تارابىنا دا قونىس اۋدارعانى بايقالادى. ءبىراق اۋەلدەن قاراسىنى شەكتەۋلى قاۋىم جاڭا ۇلىستار قۇرامىندا ءوز اتىن ساقتاي الماعان، قارىنداس حالىقتار اراسىنا ءسىڭىسىپ كەتكەنى كورىنەدى. وڭعىتتاردىڭ نەگىزگى بولىگى ەجەلگى مەكەندە قالىپ، كەيىندە جات ورتاداعى ازشىلىققا اينالعان دا، زامان وزا كەلە موڭعول حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن، ارعى تەگىن دە، بەرگى رۋىن دا ۇمىتقان بۇگىنگى ۇرپاعى قىتايدىڭ ىشكى موڭعول ايماعىندا قالىپتى.
قازاق تاريحشىلارى قازاقتاعى ۋاق رۋى باياعى وڭعىتتاردىڭ ۇرپاعى دەپ بىلەدى، ءبىراق ونداي بايلامعا ەشقانداي نەگىز، ناقتى دالەل جوق. ايتسە دە ءداشتى-قىپشاق شەگىندەگى وڭعىت كەيىنگى قازاقتان تىسقارى قالماعان. باي ۇلى جاپپاس ىشىندەگى ۇڭعىت پەن ءالىم قاراكەسەك ىشىندەگى ءۇڭگىت - سول ەجەلگى وڭعىتتىڭ جۇراعاتى ەكەندىگى كۇمانسىز. وزىنشە دەربەس سانالماعانمەن، بۇل ەكى اتا دا بەلگىلى رۋ ىشىندەگى ۇلكەن قۇرىلىمدار ەسەبىندە.
مەركىت
مەركىت - شىڭعىس حان اتقا مىنەر قارساڭدا تاتار دالاسىنداعى ەڭ اتاقتى، سانى مول جانە قۋاتتى ءتورت تايپانىڭ ءبىرى بولعان (قالعان ۇشەۋى - تاتار، نايمان، كەرەي). مەركىتتەر بايكولدىڭ تۇستىك اتىرابى، ورحۇن وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسى جانە سەلەڭگى اڭعارىندا جايىلا قونىستانىپتى. شىعىستا - قياتپەن، باتىستا نايمانمەن شەكتەسكەن، تۇستىك كورشىسى - كەرەيلەر، ال تەرىستىكتە بايكول توڭىرەگىن جايلاعان اعاش-ەلى، ياعني ورمان جۇرتىمەن ۇشتاسادى. نەگىزگى كاسىبى - مال شارۋاشىلىعى، سونىمەن قاتار اڭشىلىق؛ ازداعان مولشەردە ەگىنشىلىكپەن اينالىسقان. ءتورت تۇلىك مالى تۇگەل، باي ءارى باعلان بولعان. بەسىنشى تۇلىك رەتىندە بۇعى ۇستاپ، جەگىنگە جانە مىنىسكە پايدالانىپتى. اسكەرى مول جانە اعايىنداس تايپالار ىشىندە ايرىقشا جاۋجۇرەك سانالادى.
مەركىتتەر نەگىزىنەن جەتى اتاعا بولىنگەن: ۋدويىت، ۇقىر، ۋباس، قاعات، تودەگەلىن، مۋدان، جيىن. باستى جانە بيلەۋشى رۋ - ۋدويىت، سوندىقتان كەي-كەيدە جالپى مەركىت اتاۋىنىڭ ورنىنا ۋدويىت ەسىمى قولدانىلادى. بۇل كەزدە مەركىت - اتالاس رۋلار بىرىككەن دەربەس حاندىق دارەجەسىندە سانالعان. حريستيان ءدىنىنىڭ نەستور تاريقاتىن قابىلداعان دەرەگى بار، ءبىراق اسىپ كەتكەندە بيلەۋشى تابى، وندا دا ءۇستىرت، شارتتى تۇردە عانا ۇستانعان دەۋگە كەرەك. تىرشىلىك كەبىندە، ەڭ اقىرى ادام اتتارىندا ەشقانداي بەلگىسى جوق، سوندىقتان مۇلدە قاتە دەرەك بولۋى دا مۇمكىن.
مەركىتتەر الىسىراق كورشىلەرى قوڭىراتتارمەن قۇدا-اڭدالىق قاتىناس ورناتقان، نايمانمەن، كەرەيمەن بىردە تاتۋ، بىردە قاتۋ، ال قياتپەن اراداعى قاتىناس كوبىنە جاۋلىق ورايىندا بولىپتى. قياتتىڭ قامباعاي حانىنىڭ تۇسىندا ءورىس العان دۇركىن قاقتىعىستار شىڭعىس حان زامانىندا بىتىسپەس كەككە ۇلاسادى. اقىر تۇبىندە مەركىت تايپاسى بىرىككەن، جاڭادان بوي كوتەرگەن قارىمدى ۇلىسپەن اراداعى الدەنەشە سوعىستا اۋىر جەڭىلىستەرگە ۇشىراپ، قىرعىن تابادى. الايدا، مۇلدە قۇرىپ كەتپەگەن. اتالى جۇرت قاتارىنان شىققانمەن، اتى وشپەيدى. تاريحي دەرەكتەردە التىن وردا مەن شاعاتاي، جانە ودان سوڭعى حاندىقتار قۇرامىندا جۇرگەنىن كورەمىز. ياعني، بۇدان بەرگى داۋىردە وسى ورايداعى حالىقتار اراسىنا تارالعان. كەيىنگى جەكەلەگەن توپتارى باشقۇرت، نوعاي، وزبەك، تۇركمەن، قىرعىز جانە التايلىق جۇرت اراسىندا كىشى اتالار رەتىندە بوي كورسەتەدى.
ەجەلگى مەركىتتىڭ بۇگىنگى اتاۋلى اۋلەتى قازاقتاعى كەرەي تايپاسىنىڭ ءبىر تارماعى بولىپ سانالادى.
(م.ماعاۋيننىڭ «شىڭعىس حان» شىعارماسىنان ۇزىندىلەر)