ەل باستاعان ەلىسحان، گيمالاي اسقان كوش - اتەيحان بىلگىننىڭ نەمەرە قارىنداسىمەن سۇحبات
وسىنداي ايتۋلى داتاعا وراي قازاقپارات تۇركياداعى التاي اۋىلىنىڭ بۇرىنعى تۇرعىنى، سول اۋىلدىڭ العاشقى اكىمى بولعان اتەيحان بىلگىننىڭ نەمەرە قارىنداسى ءشامسيابانۋ شاحينمەن سۇحباتتى ۇسىنادى.
ەلىسحاننىڭ دۇنيەدەن وتەردە ايتقانى
بەلگىلى جۋرناليست، ⅩⅩ عاسىرداعى قازاق كوشتەرىن زەرتتەۋشى بەيسەن احمەت حابارلاسىپ، تۇركياداعى التاي اۋىلىنىڭ العاشقى اكىمى اتەيحان بىلگىننىڭ نەمەرە قارىنداسى استاناعا كەلگەنىن، ايتارى بار ەكەنىن جەتكىزگەن ەدى. كۇندە قولعا تۇسە بەرمەيتىن قانداسىمىزدىڭ اڭگىمەسىن تىڭداۋعا ءبىز دە قۇشتار ەدىك، سۇحبات الىپ قالۋعا قۋانا-قۋانا كەلىستىك.
- اۋەلى ءوزىڭىزدى تانىستىرىپ وتسەڭىز. گيمالاي اسقان كوشكە قانداي قاتىسىڭىز بار؟
- اتى-ءجونىم - ءشامسيابانۋ شاھين. اكەمنىڭ اتى - مۇحاممەد. حالىق مۇقاي دەپ اتايتىن. مەنىڭ اكەم مۇحاممەد - قايسا دەگەن كىسىنىڭ بالاسى. قايسا مەن ەل باستاعان ەلىسحاننىڭ اكەسى ءالىپ ءبىر تۋىسادى. 1936-جىلى دەپ ۇعىپپىن، ول ۋاقتا ءوزىم دۇنيەگە كەلمەگەن كەزىم. ءالىپ اتامىزدى 100 دەي اداممەن قىتاي اسكەرى قىرىپ كەتەدى. ءبىر جىلدان كەيىن ەلىسحان اعامىز اكەسىنە اس بەرىپ، استان كەيىن ۇندەۋ تاستايدى.
«مەن بولسام مىنا جەردە تۇرا المايمىن. قىتاي ءبىزدى تاۋىسسا تاۋىسار، ءبىز بۇلاردى تاۋىسا المايدى ەكەنبىز. ماعان ەرىپ كوشەتىندەرىڭ بار بولسا، قاپى قالماڭدار»، - دەيدى.
العاشقى لەكپەن ءبىرقانشا ادام كوشەدى. مەن سودان پاكىستانعا جەتكەنى 3400 دەن استام دەپ ەستىگەم. اكەمنىڭ ءىنىسى اتەيحان دەگەن ادام سولاي ايتىپ وتىراتىن. ەلىسحان باستاعان كوش گيمالايدى اسىپ، پاكىستانعا كەلەدى. مەن ۇلكەندەردەن 1940-جىلى دەپ ەستىگەم، كىتاپتاردا 1941-جىل دەپ جازىلىپ ءجۇر. ونىڭ الدىندا ءۇندىستاندا تۇراقتاي الماعان ەكەن. ول جەردە كىشكەنە قيىنشىلىق كورسەتكەننەن كەيىن پاكىستانعا ءوتىپتى. پاكىستاندا دا اۋا رايى اۋىسقاندىكى مە، ايەلدەرى بالالى بولا الماي، سونداعى ۇركىنشىلىكپەن جۇرگەن قازاقتىڭ باسىنا ءبىر قيىنشىلىق كەزەڭ تۋىپتى. كەلگەن 3500 دەي ادام بولسا، 2000 مىڭدايى قايتىس بولىپتى. سونىڭ ىشىندە جاڭاعى ەلىسحان اعامىز دا بار. جىلىن ءدال بىلمەيمىن. پاكىستاندا قايتىس بولعانى انىق ءبىراق.
1946-جىلى پاكىستان مەن ءۇندىستان ءبىر-بىرىنەن ايىرىلادى عوي، مەن 1948-جىلى سول جەردە تۋىپپىن. ءشاۋىر، سۋات دەگەن جەر بار ەكەن، يسلاماباد بار، قازاقتار تىرشىلىك قامىمەن سول وڭىرلەرگە بىتىراي باستايدى. ءبىراق وڭالىپ كەتكەندەرى سيرەك بولسا كەرەك. ەلدى مەڭدەگەن اۋرۋ ەلىسحاندى اينالىپ وتپەپتى. اعامىز قايتىس بولارىندا يگى-جاقسىلاردى جيناپ، وسيەت ايتادى.
«مەن بىلسەم، مەن مىنا ءدۇنيانىڭ ادامى ەمەسپىن. مەنىڭ ويىم نە ارابيا، نە تۇركيا ەدى. ول جاققا ەلىمدى جەتكىزە المادىم»، - دەي كەلىپ اكەمنىڭ ءىنىسى اتەيحانعا قايىرىلادى.
«مەن سەندەي كۇنىمدە اتقا ءمىنىپ قويعانمىن. سەن نەعىپ، وتىرسىڭ؟ ەسىڭدى جي، مىنا حالىققا يە بول! نە تۇركياعا، نە ارابياعا جەتكىزۋدى ويلا. امەريكا لايىق دەگەن، وعان بارماي-اق قويىڭدار. ءبىر كاپىردەن قاشىپ، ءبىر كاپىردى قايتەمىز»، - دەپ وسيەت ايتقان ەكەن.
ەرتەڭىندە ەلىسحان اعامىز قايتىس بولادى. اتەيحان وقىعان-توقىعانى شامالى بولسا دا، سونداعى ەلدىڭ ىشىندەگى كوزى اشىعى بولعانعا ۇقسايدى. ول ۋاقتا پاكىستاندا اعىلشىن ءتىلى ۇستەم تۇرعان عوي، كۇندىز جۇمىس ىستەسە، تۇندە ءتىل ۇيرەنىپ، تۇركياعا ءۇش رەت قاعاز جازادى. سۇرايتىنى - «ءبىزدى ازاماتتىقا الا الاسىزدار ما؟». ءسۇيتىپ جۇرگەندە، يسمەت مۇستافا ءينونۇ (تۇركيانىڭ ەكىنشى پرەزيدەنتى (1938-1950 - رەد.) دەگەن باسشىدان جاۋاپ كەلەدى.
«ءبىز سىزدەردى الا المايمىز. ەكىنشى ءدۇنيا سوعىسىنان جاڭا شىقتىق. ەڭبەكتەگەن بالا قۇساپ ەسىمىزدى جاڭا جيىپ جاتىرمىز. الا المايمىز»، - دەپ جازادى ءۇش رەتىندە دە.
ياحيا كەمالدىڭ اقىلى
اتەيحان اعامىز سوندا دا قايتپاي، پاكىستانداعى تۇركيانىڭ ەلشىلىگىن تاۋىپ الادى. سوندا ياحيا كەمال باياتلى دەگەن ۇلكەن جازۋشىعا جولىعادى. بارىپ، امانداسىپ، جاعدايىن ايتادى. وسىنىڭ الدىندا تۇركياعا جولداعان حاتىنىڭ ءبىر نۇسقاسىن ول كىسىگە دە ۇستاتادى. ياحيا كەمال باياتلى ول حاتتى كوزىنشە جىرتىپ، قوقىسقا تاستايدى. ول جايىن ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم.
«وي دەگەن نارسە نە دەگەن شاپشاڭ؟! ءبىزدى بۇلار مۇلدە قابىلدامايتىن بولعان ەكەن. اپىراي، ەندى قايتسەك»، - دەپ وكىنىپ ۇلگەرگەنىمشە كوڭىلىمدى قايتا كوككە جەتكىزدى.
«ءاي، سەندەردى قابىلدامايمىز دەگەن ءسوز جوق. ءبىزدىڭ تۇرىكتىڭ ءتۇبى سەندەرسىڭدەر. ءبارىمىزدىڭ ءتۇبىمىز ءبىر. كەيىن ءتىلىمىز تارماقتالىپ كەتكەنى بولماسا، ءبارىمىز ءبىر ەلمىز. بۇلاي قاڭعىتىپ قويمايمىز. تەك قانشا ادام ەكەندەرىڭدى تىزىمدەپ اكەل. ءتىزىمىن وتكىزگەننەن كەيىن ءبىز سەندەردى قابىلدايمىز. جول قاراجاتتارىڭدى وزدەرىڭ تارتاسىڭدار. تۇركياعا جەتكەننەن كەيىن نە بەرىپ، نە قوياتىنىمىزدى ءوزىمىز شەشىپ، كۇلەپ الامىز. وعان قورىقپاڭدار» دەپ قۋانتىپ قويا بەردى»، - دەپ وتىراتىن.
وسى قۋانىشتى حاباردى ءبىرىنشى بولىپ حاليفا مولداعا ايتادى. ودان بولەك ۇيادان قاجى، حامزا قاجى، وسمان قاشتان دەگەن ۇلكەن-ۇلكەن كىسىلەر بار، ەل اعالارىنىڭ ءبارىن جيناپ كەڭەس قۇرادى. وسىلايشا پاكىستاننىڭ ءار تۇكپىرىنە تاراي باستاعان قازاقتاردىڭ ءتىزىمىن الۋ ءۇشىن، جان-جاققا كىسى جىبەرەدى. 1952-جىل بولسا كەرەك، ءتىزىمدى تۇگەل ءتۇزىپ، تۇركيانىڭ كونسۋلىنا تاپسىرادى. ءبىز پاكىستاننان 1953-جىلى كوشتىك.
- ءسىز ول كەزدە بارسىز با؟
- مەن وندا بەستەگى بالامىن. پاراحودقا تۇسكەلى جاتقانىم ەمىس-ەمىس ەسىمدە بار. ودان كەيىن پويىز ىشىندە كەتىپ بارا جاتقانىمدى بىلەمىن. پويىزعا سول وتىرعاننان ىستانبۇلعا ءبىراق كەلدىك قوي دەيمىن. ول جەردە 1-2 جىلداي ۇكىمەت ءوزى باقتى. ويتكەنى ەشكىم ءتىل بىلمەيدى، جۇمىس ىستەي المايدى. جالعىز اتەيحان اعامىز عانا شىعادى. 1-2 جىلدان كەيىن جەرەبە تارتقىزۋ ارقىلى جان-جاققا تاراتا باستادى. يزمير، ساليحلي دەگەن جەرگە كەتكەندەر بار، قايسەري دەگەن جەرگە كەتكەندەر بار، اقساراي دەگەن جەرگە كەتكەندەر بار، كونيا كەتكەندەر بار. ءبىزدىڭ بارعان جەرىمىز - نيدە ايماعىنىڭ ۇلىقشىلا دەگەن اۋدانى ەدى. تۇركيا باسشىلارى اتەيحان اعامىزعا ىستانبۇلدان قونىس ۇسىندى. اكەمنىڭ 11-12 بالاسىنان ءتىرى قالعانى مەن عانا بولاتىنمىن.
«مىنانى ءوز اتىڭا ال دا، اعا-جەڭگەڭدى، ەكى قارىنداسىڭدى، ونىڭ سىرتىندا ءوزىڭ جاقىن تۇتاتىن 5-6 ءۇيدى قوسىپ، 10 ءۇي ىستانبۇلعا تۇراقتاڭدار. قابات ءۇي كەرەك دەسەڭدەر، ونى دا بەرەمىز»، - دەپ ۇسىنىس ايتادى. «ءتارجىمان» دەگەن گازەتكە جۇمىسقا الادى. ءبىراق اعامىز ەرتىپ اكەلگەن ەلدى تاراتىپ جىبەرىپ، ىستانبۇلدا قالۋدان تارتىنادى.
«حالىقتى ەرتىپ اكەپ، ءتىل بىلمەيتىن، جەر بىلمەيتىن، جول بىلمەيتىن كۇيىندە قاڭعىتىپ جىبەرىپ، ىستانبۇلدا بۇلاي جالعىز تىنىش جاتا المايمىن دەپ» دەپ ۇسىنىستى قابىلدامايدى. سويتەدى دە وزگەلەرمەن قاتار جەرەبە تارتىپ، سودان نيدەنىڭ سۋى بۇيىرادى.
- التاي اۋىلىنىڭ قۇرىلاتىنى سول كەز عوي؟
- ءيا، نيدەگە بارساق، قاز-قاتار ءۇي سالىپ جاتىر ەكەن. اۋەلدە ماتادان شاتىر قۇرىپ، سوندا قونىستاندىردى. ءوزىمنىڭ ەسىمدە جوق، ۇلكەندەردىڭ ايتۋىنشا، قۇربان ايتتان ءبىر كۇن بۇرىن بارعان ەكەنبىز. ءار ۇيگە قۇربان شالسىن دەپ مال تاراتادى. مەنىڭ ەسىمدە قاۋىن-قاربىزدى ءۇيىپ اكەلگەندەرى قالىپتى. ءۇي سالىنىپ بىتكەن سوڭ سوندا كىردىك. اتەيحان اعامىز سول جەردىڭ اكىمى بولدى. التاي اۋىلىندا ول كەزدە 160 ءۇي بولاتىن. سول 60 ءۇيدىڭ بۇكىل قۇجات شارۋاسى سونىڭ موينىندا بولدى. ويتكەنى تالايعا دەيىن ىشىنەن ءتىل ءبىلىپ، قۇجات جۇرگىزەتىن ادام جوق بولدى. ءبىراق ول ءۇشىن ءبىر تيىن دا ايلىق الىپ كورگەن جوق. ۇلىقشىلا مەن التاي اۋىلىنىڭ اراسى 35 شاقىرىم، سول ەكى ورتاعا جاياۋ قاتىنايدى. كەشكە تاعى جاياۋ قايتادى.
1965-جىلى مەن تۇرمىس قۇرىپ كەتتىم. 1967-جىلى ۇكىمەت راديودان اكىمدىكتە جۇمىس ىستەيتىندەرگە جالاقى بايلايتىنىن جاريالادى. قازاق قايدا جۇرسەك تە تىنىش وتىرمايمىز عوي، الگىنى ەستىگەن سوڭ اۋىلداعىلار ءوز ىشتەرىنەن ءبىر ادامعا ايلىق توقتاتىپ، اتەيحان اعامىز شەت قالادى. مەن بىرنەشە ادامنىڭ حاتىن الىپ، ماسەلە كوتەرەيىن دەپ ەدىم، قايتارىپ تاستادى.
«نە ىستەسەم دە اللانىڭ كوز الدىندا تۇر. ايلىق ءۇشىن ەمەس، امانات ءۇشىن ىستەپ ءجۇرمىن. سەن وعان ارالاسپا»، - دەدى. وسىلايشا جىلدار بويى ايلىقسىز ىستەگەن قىزمەتىنەن ءتۇسىپ قالدى. بىرنەشە ايدان كەيىن اۋىلعا بارىپ، وزىنە مۇنىڭ ادىلەتسىزدىك ەكەنىن ايتىپ ەدىم، تاعى باسۋ ايتتى.
«وعان اۋرە بولما. باياعىدان بەرگى قيىندىقتاردان ولمەگەندە، ەندى ايلىقسىز قالعاننان ولەدى دەيسىڭ بە»، - دەپ تىنىش جاۋىپ قويدى.
سوعان قاراماستان، اۋىلدىڭ قامى ءۇشىن ۇكىمەتكە ارىز جازۋىن توقتاتقان جوق. ايتىپ ءجۇرىپ اۋىلعا مەكتەپ سالعىزدى. تۇركيانىڭ ءوز جاعدايى جاقسارا كەلە اۋىلعا مەشىت، ديىرمەن سالىندى. زەينەتكە جاسى كەلگەن سوڭ ۇكىمەت جاسىندا اكىمدىكتە تەگىن ىستەگەنىن ەسكەرىپ، زەينەتاقى تاعايىنداپ بەردى. ومىردەن 2011-جىلى جاسى 100 گە تاياپ ءوتتى.
- ەل باستاعان ەلىسحاننىڭ اماناتىن ورىنداۋمەن ءومىرى وتكەن ەكەن عوي...
- مۇنىڭ ءبارىن ساعان نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ وتكەندە تۇركيادا گيمالاي اسقان قازاقتاردىڭ تۇركياعا قونىس اۋدارعانىنا 70 جىل تولعانى اتاپ ءوتىلىپتى. سول كەزدە بالام ماعان تەلەفونمەن حابارلاسىپ، وكپەسىن ايتتى. جيىندا نە ەلىسحاننىڭ، نە اتەيحاننىڭ اتى اتالعان جوق. گەرمانياداعى، تۇركياداعى، بۇكىل ەۋروپاداعى قازاقتاردىڭ ءبارى ەلىسحان اعامىز باستاپ، كەيىن اتەيحان اعامىز جالعاعان كوشپەن جەتكەن جوقپا ەدى؟! بىرەۋى سول كىسىلەردىڭ ەسىمىن اۋزىنا العان جوق»، - دەپ كەيىدى.
جارىقتىق اتەيحان اعامىزدىڭ وزىنەن دە قاتە كەتكەن. حالقىم ءۇشىن دەپ جۇگىرە بەرگەنىمەن، ەشبىرىن، قاعازعا قاتتاپ جازباعان. ەندى قاراپ وتىرساق، قاي-قاي نارسە دە جازىلۋعا ءتيىستى ەكەن. حات ءبىلىپ تۇر، ساۋاتى جەتىپ تۇر، ءبىراق قۇنتتاماعان. تۇركياعا كەلگەندە ءبارىمىز فاميليا سۇراسا اكەمىزدىڭ اتىن ايتادى ەكەنبىز. سوندا تۇرىكتەر اتەيحان اعامىزعا «ءسىز بىلگىش كىسى ەكەنسىز. تەگىڭىزدى «بىلگىن» دەپ قويامىز دەپتى. سودان قۇجاتتا فاميليامىز بىلگىن بولدى.
70 جىلدىقتان كەيىن وسىنداي وكپە ايتىلىپ جاتىر. ەلىسحاننىڭ ەلدى گيمالايدان الىپ وتكەنىن ءدۇنيا-عالام بىلەدى دەپ ويلايمىن. ال سول ەلدى تۇركياعا جەتكىزگەن اتەيحان دەپ ءبىر ادام ايتسا سالسا بولاتىن ەدى عوي. سوعان ءسال رەنىش بار.
«ەلىسحان قىتايشا بىلسە دە، ءتىلماش ارقىلى تىلدەسكەن»
- ول كەزدە قازىرگىدەي بۇكىل الەمدى الاقانداي سمارتفونعا سىيعىزعان تەحنولوگيا جوق. ەلىسحان ارتىنان ەل-جۇرتىن ەرتىپ گيمالاي اسقاندا جولدى قالاي تاۋىپ وتىرعان؟ قالاي اداسپاعان؟ اكەڭىز، اعاڭىز ول تۋرالى نە ايتۋشى ەدى؟
- ەلىسحان اعامىزدىڭ قولىنا ءبىر قىتايشا سىزىلعان قاريتا (كارتا - رەد.) تۇسەدى. ءوزى قىتايشا بىلسە دە، سويلەمەيدى ەكەن. قاساقانا جانىنا ءتىلماش ەرتىپ جۇرەتىن بولعان ەكەن. سول كارتادان تيبەتتە مۇسىلمان جۇرت بار دەپ كورىپ، سونى باسشىلىققا العان كورىنەدى. ءبىراق ونداعىلار كوشتىڭ قولىنداعى قارۋ-جاراقتىڭ ءبارىن جيناپ الىپ، ەلىسحاندى قاماۋعا الادى. وعان شىداماعان ەتى ءتىرى قازاقتار تۇندە تۇرمەنى بۇزىپ، ەلىسحاندى شىعارىپ الادى دەپ ەستىدىم. سودان ول جەردەن قاشىپ ءۇندىستانعا كەلەدى. ءۇندىستاندا ءبىر جاعىنان ءدىنى باسقا، ءبىر جاعىنان قىسىم كورە باستايدى. سودان مەنىڭ اكەم مۇحاممەد پەن اقموللا دەگەن جەكە مولداسىن ءبىر توپ اداممەن پاكىستان شەكاراسىن بارلاۋعا جىبەرەدى. پاكىستانعا وسىلاي وتكەنبىز دەپ وتىراتىن.
- اتەيحان اعاڭىزدان قازىر ۇرپاق بار ما؟
- جالپى ەلىسحاننىڭ اكەسى ءالىپتىڭ بەس اعايىنى بولعان. ءالىپ، قايسا، قوجاقىن، قوجامبەرگەن، مۇحتار دەگەن بەس اعايىندى ەكەن. اتەيحاننان قازىر 5 ۇل، 5 قىز بار. ولاردىڭ ءبارى تۇركيادا تۇرادى. تەك ءبىر قىزى فرانسيادا مەكەن ەتەدى.
- تۇركياداعى بالالىق شاعىڭىزدان نە ەستە قالدى؟ باۋىرلاس بولسا دا، بوتەن ەلدى ساعالاپ جۇرگەندەرىڭىزدى سەزىنەتىن بە ەدىڭىزدەر؟
- مەكتەپكە 7 جاسىمدا باردىم. تۇرىكشە وقىدىم. مەكتەپ اشىلعاندا «ءبىز قىتايدان بالامىزدى وزگە تىلدە وقىتپايمىز دەپ كوشتىك ەمەس پە، ەندى نەگە تۇرىكشە وقىتۋىمىز كەرەك» دەپ قارسى شىققاندار بولىپتى. سول قارسىلىقتى توقتاتۋ ءۇشىن اتەيحان اعامىز تىزىمگە ءبىرىنشى بولىپ مەنى كىرگىزەدى. مەن سياقتى بۇكىل تۋىسقانداردىڭ بالاسى مەكتەپكە بارعان سوڭ قالعاندارى دا كونەدى. ول مەكتەپتەن 5- سىنىپتىق ءبىلىم الدىم. ودان ءارى وقي المادىم. تۇرىكتەر باسقا جەردە وقىتىپ بەرەيىك دەگەن ەكەن، قىز بالانى سىرتقا شىعارماپتى.
جولداسىم دا سول ەلىسحان باستاعان كوشپەن بارعان ازانباي دەگەن كىسى ەدى. رۋى - كەرەي، ونىڭ ىشىندە يتەلى. 100 گە كەلىپ قايتىس بولدى. ءوزىم قازىر 75 تەمىن.
بالا كۇنىمىزدە ءبىز قازاقستاننىڭ بار ەكەنىن بىلمەيتىنبىز. ول ۋاقىتتا راديو عانا بار. اندا-ساندا قازاقشا تولقىنعا جولىعىپ قالساق، ءارى قاراي تىڭداۋ ءۇشىن ەسىمىز شىعىپ ىزدەيتىنبىز. اتتەڭ قازاقتىڭ دىبىسىن ءبىر ەمىن-ەركىن ەستىسەك دەگەن كۇندەرىمىز بولدى. اللا تاعالا سول تىلەككە جەتكىزدى. ەلىمىزدە، ەلىمىزدىڭ استاناسىندا ەركىن باسىپ ءجۇرمىز، قۇدايعا شۇكىر.
التاي اۋىلىنداعى العاشقى قاقتىعىس
التاي اۋىلىنا العاش قونىس تەپكەندە ىرگەدە تۇرىك اۋىلى بولعان ەدى. اراسى 4-5 شاقىرىم عانا. العاشىندا سولارمەن ارامىز سالقىنداۋ بولدى. قوي جايىپ جۇرگەن قازاقتاردى جارالادى، ءبىر كىسىنى ءولتىردى دە. اتەيحان اعام اۋدانمەن اراداعى 35 شاقىرىمعا جاياۋ قاتىنايتىن دەدىم عوي. انا كىسى دە سول جولمەن جاياۋ كەلە جاتقاندا بوسمويىن شوقپارمەن باستان ۇرىپ ءولتىرىپتى. جانىنداعى ادام كەش قاراڭعىسىمەن ارەڭ قۇتىلىپ، اۋىلعا ايتىپ كەلدى. اۋىلباسى اتەيحان اعامىز ۇكىمەتكە ارىزداندى. كورشى اۋىلدىڭ قالىڭ ەركەگىن ءتىزىپ قويىپ بەتتەستىرىپتى. قاسىندا بولعان كىسى ولتىرگەن تۇرىكتى تاپقانىمەن، كەيىن كەكتەسىپ جۇرەر دەپ، ايتپاعان.
ءبىر كۇنى قوي جايىپ جۇرگەن قازاقتاردى الگى اۋىلدىڭ تۇرىكتەرى تاعى جارالاپ كەتتى. قالىڭ قازاق ەستي سالىپ، اتتىلى-جاياۋى بار، سول اۋىلعا كەتتى. تاسبيكە رۋلى ءبىر اعامىز تۇرىكتىڭ ءبىرىن ۇرىپ جىعىپ، اۋىلعا ۇستاپ الىپ كەلەدى. ءبىز دە كوردىك. جۋان ءبىر قارا كىسى ەكەن. قازاقتارعا سالساڭىز وزدەرى ۇكىمىن شىعارماقشى. اتەيحان اعامىز اۋىلباسى رەتىندە ءوز ۇيىنە اكەپ تىعادى. قالعان قازاقتار وتكەندەگى قاننىڭ كەگىن الامىز دەپ تەپسىنەدى. اعامىز تيىسكىزبەي قويدى. شەشەم ۇيدەگى پىشاقتىڭ ءبارىن تىعىپ ءجۇر. قورىققاننان وزىنە قول سالماسىن دەپ جۇرگەن ءتۇرى. سونىڭ ءبارىن بالالار تەرەزەدەن قاراپ كورگەنىمىز ەسىمدە. كەيىن ۇلكەن اسكەري ماشينە كەلىپ، الىپ كەتتى. بارعان جەرىندە «اۋىلباسى امان الىپ قالدى، ايەلى پىشاقتاردى تىقتى» دەپ ءبارىن بولعانداي ايتىپتى. قازىر ويلاپ قاراسام، سول وقيعادان كەيىن اراداعى قاتىناس جىبىگەن سياقتى.
- ۋاقىت وتكەن سايىن گيمالاي اسقان كوش تۋرالى دايەكتى ەستەلىك ايتاتىن جاندار ازايىپ كەلەدى. ءسىزدىڭ ءوز اكەڭىز مۇحاممەد گيمالايدان قالاي وتكەندەرىن ايتۋشى ما ەدى؟ بالا كەزىڭىزدە قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، تالاي سۇراعان شىعارسىز؟
- ءوز اكەم بالاسىنىڭ ءبارى قايتىس بولىپ، مەن عانا امان جەتتىم. كوشتىڭ ازابى، بالانىڭ قايعىسى سياقتى قيىنشىلىقتى ول كىسى دە كوپ تارتتى. ميىنا قان شاۋىپ، قول-اياعى ۇستاماي قالعان بولاتىن. ەلىسحاننىڭ كوش باستاۋىن، باسقا دا دۇنيەلەردى ايتقاندا جىلاپ-ەڭىرەپ، قينالىپ قالاتىن. سول كۇيىن كورىپ وتىرىپ، ەستەلىك سۇراپ، ەسكى جارانى تىرناۋعا ءداتىمىز بارمايتىن. قاباعىنا قارايتىنبىز، اۋىرتىپ الامىز با دەپ قورقاتىنبىز...
- قازىر التاي اۋىلىنا بارىپ تۇراسىز با؟ تۇرعىندارى جان-جاققا تاراپ كەتتى دەپ ەستيمىز.
- قازىر التاي اۋىلىندا 20 شاقتى عانا ءۇي قالدى. قالعانىنىڭ ءبارى ىستانبۇلعا كوشىپ كەتتى. 3-4 ءۇي عانا جوندەۋ كورگەن شىعار. داۋلەتى جەتكەندەر قوسقاباتتى ءۇي قىلىپ الدى. بۇرىن اۋىلدا 160 ءۇي بولعاندا وتە ادەمى ەدى. بالا كۇنىمدە سونىڭ ءوزى قالا سياقتى بوپ تۇراتىن. بارلىق ۇيدە قوي بار. كەش قاراڭعىسىمەن بوتەن قوي سۇراپ جۇرەتىن كەزدەردى ساعىنىپ ەسكە الام.
ۇيىمشىلدىعىمىز سونداي، بىرەۋ تىماق تىكسە بۇكىل اۋىل جيىلىپ، ءبىر كۇندە ءبىتىرىپ كەتەتىن. كەلەسى كۇنى تاعى ءبىر ۇيدە سىرماق باسىلادى دەگەن سياقتى. ايت كۇندەرى ايتشىلاۋ، اۋىرعاننىڭ ءحالىن سۇراۋ، كوڭىل ايتۋ دەگەن سالتتىڭ ءبارىن جىبەرمەيتىنبىز.
كەيىن ءبارى جاقسى تۇرمىس ىزدەپ ىستانبۇلعا قوتارىلا كوشتى. تەك اتەيحان اعامىز التايدا قالدى. سۇيەگى دە سوندا جاتىر. شىنىن ايتۋ كەرەك، ول كىسىنىڭ تىرشىلىگى ونشا جاقسى بولمادى. ءوزى قۇرالپىلاس قازاقتىڭ ءبارى قاجىعا بارسا، ول كىسى بارا المادى. 2010-جىلى ول كىسى ءتىرى ەدى. مەن قاجىعا بارىپ، سوندا ءبىر كىسىنى ۇستاپ، اتەيحان اعامىزدىڭ قاجىلىق ءراسىمىن ىستەتتىم. مەنىڭ جاساعان قىزمەتىم سول بولدى. ءزامزامىن، قۇرماسىن، التايعا اۆتوبۋسپەن سالىپ جىبەردىم. اعامىز «9-10 بالام ەمەس، مىنا بالام قاجى قىلعانىنا تاۋبە»، - دەپ جىلاپتى. ءوزىنىڭ بارايىن دەسە جاعدايى دا جوق، قارتايعان سوڭ دەنساۋلىعى دا كەلمەيتىن. ءتىپتى قولىنا «اتەيحان بىلگىن قاجىلىق ساپارىن اتقاردى» دەگەن قاعاز دا اپارىپ بەردىم. سويتكەن اعامىز 2011-جىلى تۋرا قاجىلىق ۋاعىندا توقساننان اسىپ بارىپ قايتىس بولدى.
- قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك العانىن قايدا ءجۇرىپ ەستىدىڭىز؟
- قازاقستان تاۋەلسىزدىك الدى دەگەن حاباردى ىستانبۇلدا ءجۇرىپ ەستىدىم. ءار ۇيدە توي بولدى. قۋانباعان قازاق جوق. ەكىنشى ۇلىم فاحريددين قازاقستانعا بارام دەپ بولماي قويدى. «ازاتتىعىن ەندى الىپ جاتىر، تۇراقتانعان سوڭ بار» دەپ ارەڭ توقتاتتىق. سوندا دا 1993-جىلى وسىندا كەتتى. 23 تەگى كەزى عوي. سول كەتكەننەن 3 اي ءجۇرىپ الدى. اياعىندا اكەسى ۇرسىپ ءجۇرىپ شاقىرىپ الدى. قازىر دە ءجيى كەلىپ تۇرادى. بالالارىمنىڭ ءبارى قازاقشا سويلەيدى. ەكى بالامىز موڭعوليادان كەلگەن قازاقتاردىڭ قىزىنا ۇيلەندى.
كەيىن زامان ورنىققاننان كەيىن قىتايدا قالعان تۋىستاردى تاپتىق. 1989-جىلى سولاردى ىزدەپ باردىق. اتەيحان اعام دا ەكى رەت باردى. موڭعوليادا دا تۋىستارىمىز بار. 1990-جىلى ول جاققا دا باردىم. ول جەردە مەنىڭ ناعاشىلارىم بار. شەشەم ۇزاتىلىپ كەتكەننەن كەيىن توركىنىن كورمەي كەتكەن ادام ەكەن. موڭعوليادا تۋعان باۋىرى بار ەكەن. سول كىسىلەردى تاپتىق. قازىر ەڭبەك دەگەن جەردە وتىرادى. ول كىسىگە دە بارىپ-كەلىپ جۇرەمىن. جاقىندا عانا بارىپ كەلدىم.
قان دەگەن، قازاقتىڭ ءۇنى دەگەن تارتپاي تۇرمايدى ەكەن. مىسالى، ازىرگە ءبىزدى تۇركيا وزەككە تەۋىپ، كەۋدەدەن يتەرىپ جاتقان جوق. سوندا دا قازاقستان جاققا ەلەڭدەپ تۇرامىز. قازاعىمىز العا باسسا ەكەن. بىزدىكى قازاق ساعىنىشى، ەل ساعىنىشى. 2003-جىلى العاش رەت استاناعا كەلگەنمىن. مۇنداي ەمەس ەدى. كوپ وزگەرىس بار. فرانسياعا دا، گەرمانياعا دا باردىم. سىرتقى كەلبەتىن سالىستىرساق، سونىڭ قاي-قايسىسىنان دا قالاتىن جاعىمىز جوق ەكەن. قازاقستاننىڭ ازاماتى بولدىم. ءبىر بالام وسى جەردە. قاراعاندىدا اعايىننىڭ بالاسى بار. قالعان ەكى ۇل، ءۇش قىزىم تۇركيادا. بىردە تۇركيادا، بىردە وسىندا جۇرەمىن.
- ءبىراز دۇنيە ايتىلعان سياقتى. ءبىزدىڭ قولعا ۇنەمى تۇسە بەرمەيسىز. باسقا ايتارىڭىز بار ما؟
- مۇندا كەلگەندەگى ايتپاعىم، اتەيحان اعامىزدىڭ اتى ايتىلماي جاتقانى. تۇركياداعى قازاقتار ول كىسىنى قايتسە دە بىلەدى. ءبىراق 70 جىلدىقتىڭ قۇرمەتىنە وتكەن جيىندا ەسىمى اتالماپتى. بالامنىڭ ءوزى امانات ەتىپ ايتىپ جاتىر. انداعى جاقتاعى ءتىلشى، جازۋشىلارمەن كەزدەسىپ، ايتساڭىز دەگەن تىلەك ايتتى.
اتەيحان اعام مەن كەدەي بولسام دا، حالقىم جۇتاماسىن دەپ وتكەن ادام ەدى. بىرەۋ اۋىرسا، قيىندىققا تاپ بولسا، ءوز جۇمىسىن تاستاي سالىپ جۇگىرەتىن. بىردە تاسبيكە سۇيەكتى ياشار دەگەن بالا سىرت ەلدە ءجۇرىپ قايتىس بولدى. اكە-شەشەسى قايتىس بولعان، تۋىستارى عانا بار ەدى. سۇيەكتى ءبىر ەلدەن ەكىنشى ەلگە الدىرۋ وڭاي شارۋا ەمەس قوي. سونى اتەيحان اعامىز مەسۋت يىلماز دەگەن پرەزيدەنتكە تىكەلەي شىعىپ ءجۇرىپ، مەملەكەت ەسەبىنەن سۇيەگىن الدىردى. سونداي ەڭبەگى كوش تاريحىندا ەسكەرىلۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.
اۆتور ەسىمجان ناقتىباي