كەلىن - بوتەن: ايەلگە كۇڭ سياقتى قاراۋ جاۋگەرشىلىك زاماندا باستالعان
شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى سالتانات اسانوۆا قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىندە رۋ-تايپالىق قاتىناستاردىڭ ماڭىزدى ورىن العانىن اتاپ ءوتتى. سوندىقتان دا نەكە ەكى رۋدىڭ ءوزارا وداعى، ءبىر رۋدى ەكىنشى رۋعا قولداۋ كورسەتۋ ءتاسىلى رەتىندە قاراستىرىلدى. مۇنداي رۋلىق قاتىناستار XX عاسىردىڭ باسىنا دەيىن ساقتالدى، دەمەك وتباسى قۇرۋ مەن نەكە قيۋدىڭ رۋارالىق قاتىناستاردى الەۋمەتتىك رەتتەۋشى رەتىندە قاراستىرىلۋى دا وسى كەزەڭگە دەيىن جالعاستى.
قوعامدا جەتى اتاسىنا دەيىنگى ۇيلەنۋگە تىيىم سالاتىن ەرەجە بولعاندىقتان، نەكە ءاردايىم رۋدان تىس جاسالدى جانە بولاشاق قۇدالاردى تاڭداۋ ۇلكەن ءرول اتقاردى. سونىمەن قاتار، قالىڭدىق پەن كۇيەۋ جىگىتتىڭ بىرەۋگە دەگەن رومانتيكالىق سەزىمدەرى بولعانىمەن، ول نەكە كەزىندە اسا ەلەنبەدى سەبەبى ەڭ الدىمەن وداقتىڭ قانشالىقتى پايدالى بولاتىنىن ماڭىزدى ەدى.
جاستار، شىن مانىندە، وسى پروتسەستىڭ سۋبەكتىسى بولا وتىرىپ، بۇل قادامنىڭ الەۋمەتتىك ءمانىن ءتۇسىندى جانە جۇبايىنىڭ تۋىستارىنىڭ الدىندا ءوزىن لايىقتى دەڭگەيدە ۇستاۋعا تىرىستى، ويتكەنى بار اۋلەتتىڭ بەدەلى ولاردىڭ ءىس-ارەكەتىمەن باعالاندى.
كەلىن - بوتەن
«كەلىننىڭ تۋىستارىمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولۋ تۇتاس رۋدىڭ ماتەريالدىق جانە اسكەري-ساياسي قولداۋ كورسەتۋشىسى بار ەكەنىنىڭ كەپىلى ەدى. كەلىنگە قۇرمەتپەن، سىيلاستىقپەن قاراعان، وعان ەشقانداي قول جۇمساۋ تۋرالى ءسوز دە بولمايتىن. تۋىستىق قارىم-قاتىناس تىلدىك قوردىڭ ماڭىزدى بولىگى ەدى، قولدانىستاعى تۋىستىق اتاۋدىڭ 99 ءتۇرى بار. بۇل جۇيەدە «كەلىن» ءسوزى «كەلگەن»، ياعني «جاڭادان كەلگەن» دەگەن سوزدەن شىققان. كەلىن كۇيەۋىنىڭ وتباسىنا تۇسكەندە وعان وتە ساق قارادى. كۇيەۋىنىڭ تۋىستارى ونى بەيتانىس ادام رەتىندە قابىلداپ، ودان قورعانۋعا تىرىستى. كەلىندى قورعاعان جانە وزدەرى دە ودان ساقتانعان.
سەبەبى اۋلەتكە ەنگەن ادام سىرتتان اۋرۋ-سىرقاۋ نەمەسە زۇلىم كۇش اكەلۋى مۇمكىن دەپ ەسەپتەلگەن. قازاقتىڭ بۇل ءداستۇرلى كوزقاراسى كەلىندەردى بىردەن ءۇي شارۋاسىنا جەگىپ، كۇيەۋىنىڭ تۋىستارىنا باعىنۋعا ءماجبۇر ەتەدى دەگەن قازىرگى پىكىرمەن مۇلدەم جاناسپايدى. كەرىسىنشە، كەلىن ءبىرىنشى جىلى ءۇي شارۋاشىلىعىنا ارالاسپاعان. سەبەبى ستاتۋس-كۆو ساقتالعان. قازاقتا قالىڭدىق كيىمى اسكەري كيىم يميتاتسياسى رەتىندە تىگىلگەن. ۇياسىنان ۇشار الدىندا ءداستۇرلى سىڭسۋ ايتىلادى. ياعني، قىز تۋعاندارىن جىراق، مۇلدە باسقا ۇيگە كەتەدى«، -دەيدى تاريحشى.
سالتانات اسانوۆانىڭ ايتۋىنشا، كەلىننىڭ كۇيەۋىنىڭ ۇيىندەگى قىزمەتى ونىڭ تۋىستارىنىڭ سانىنا، اعا-ىنىلەرىنىڭ سانىنا جانە اتا-اناسىنىڭ بايلىعىنا دا بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. قالاي بولعاندا دا، وعان قۇرمەتپەن قاراعان، دەسە دە ارنايى راسىمدەر ارقىلى وزدەرىن ودان قورعاعان. ايەل العاش بوسانعاننان كەيىن وعان دەگەن قاتىناس تا وزگەرگەن، اسىرەسە بۇعان ۇل بالانىڭ دۇنيەگە كەلۋى زور ىقپال ەتكەن.
تاريحشى ايەلدىڭ بوسانۋى ونىڭ ومىرىندەگى ماڭىزدى ءسات بولعانىن، ويتكەنى وسى ارقىلى ول جاڭا اۋلەتكە سىڭە باستايتىنىن كورسەتەدى. بوسانعاننان كەيىن ايەل 40 كۇن بويى كيىز ۇيدەن شىقپاعان. ونى ارنايى سورپا بەرگەن. كۇيەۋىنىڭ تۋىستارى ونى قورعاپ، قامقورلىق جاساعان، ويتكەنى ول وسى 40 كۇن ءومىر مەن ءولىم اراسىندا بولدى دەپ ەسەپتەلگەن.
«كەلىندەرگە قاتىستى العاشقى وتاۋ قۇرعان جىلدارى باسقا دا ەرەكشەلىكتەر بولدى. مىسالى، وعان كۇيەۋىنىڭ ەر تۋىستارىن ءوز ەسىمىمەن اتاۋعا رۇقسات ەتىلمەدى. ولاردىڭ اتىنا ساي وزگە اتاۋلار ويلاپ تابۋعا ءماجبۇر بولدى. ءسىرا، بۇل شىن ەسىم ادام جانىن زۇلىم رۋحتارعا اشادى دەپ سەنگەن تاڭىرشىلدىك داۋىرىنەن قالسا كەرەك. كەلىن ويلاپ تاپقان ەسىمدەردىڭ قانشالىقتى تاپقىر، قىزىق بولاتىنىنا قاراي ونىڭ ءبىلىمپازدىعى مەن شەشەندىگىنە باعا بەردى«، -دەپ تولىقتىرادى زەرتتەۋشى.
كەلىندەردى جۇمىسقا جەگۋ XX عاسىردا باستالعان
«كەلىنگە تەگىن جۇمىس كۇشى رەتىندە قاراۋ بار ءجون-جورالعىسىمەن قۇدا ءتۇسىپ العان قىزدارعا قاتىستى قولدانىلماعان. مەنىڭ اجەم مەن ۇلكەن كىسىلەر وزدەرىنىڭ تۇڭعىشتارىن باقپاعانىن، ونى ابىسىنى وسىرگەنىن ايتادى. ياعني، ولار بوسانعاننان كەيىن جۇمىسقا جەگىلمەي كەرىسىنشە بولەك وتاۋدا كەستە تىگىپ، قوناققا بارىپ ۋاقىت وتكىزگەن. ارينە بالا كوبەيگەن سايىن ءۇي جۇمىسى دا ارتا تۇسكەن. عالىمدار ايەلگە دەگەن قاتىناستىڭ وزگەرۋىن كەيىنگى جاۋگەرشىلىك زامانمەن، قازاق-جوڭعار سوعىسىمەن بايلانىستىرادى. سول زاماندا قولعا تۇسكەن موڭعول، قالماق ايەلدەرگە كۇڭ مەن قۇل رەتىندە قاراعان. ولارعا قاتىستى اياۋسىز ارزان جۇمىس كۇشى رەتىندەگى كوزقاراستىڭ قالدىقتارى كەيىننەن كەڭەستىك داۋىردە دە ساقتالىپ قالدى»، -دەيدى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى.
تاريحشى XX عاسىردا قازاقتىڭ ءداستۇرلى اۋىلى مارگيناليزاتسيالانعانىن اتاپ ءوتتى. وتكەن عاسىردا حالىقتىڭ باسىنا تۇسكەن سىناقتار، سونداي-اق كەڭەس كەزىندەگى جاڭعىرۋ ءداستۇرلى نەگىزدەرگە ورنى تولماس زيان كەلتىردى. اشارشىلىق، سوعىس جانە ءومىر سالتىنىڭ باسقا ارناعا بۇرىلۋى قوعامدى تۇبەگەيلى وزگەرتتى.
اسانوۆانىڭ ايتۋىنشا، كوشپەلىلەردەن وتىرىقشى كولحوزشىلارعا اينالۋ ارقىلى قازاقتار از ۋاقىت ىشىندە «وزدەرىن جاڭادان قۇردى». بۇل جەردە گەنەتيكالىق سەلەكسيانى دا اتاپ وتكەن ءجون. اشارشىلىق، سوعىس پەن قۋعىن-سۇرگىن كەزىندە جاقسىلار ءولىپ نەمەسە اۋىلدى تاستاپ كەتكەندە قازاقتىڭ قالعان بولىگى ادەت-عۇرىپتاردىڭ ەڭ جاقسىسىنان گورى، قيىن كەزەڭدەرگە ىڭعايلىسىن ساقتاپ قالعان. دەمەك كەلىنگە كۇڭ سياقتى قاراۋ قيىن زاماندا امان قالۋ ماقساتىندا جاسالعان اۋىل كريزيسى كەزەڭىنە ساي كەلەدى.
«ءبىز ەتنيكالىق توپ رەتىندە ⅩⅩ عاسىردا كۇرت وزگەردىك. سوندىقتان كەلىنگە قاتىستى قازىرگى كەزدە ساقتالعان كوپتەگەن سالتتار دۇرىس ەمەس جانە قاتە. قازاق ايەلىنىڭ، اسىرەسە، شاڭىراققا ەندى عانا كەلگەن جاس كەلىنشەكتىڭ مارتەبەسى وتە جوعارى جانە قۇرمەتكە يە ەدى، ويتكەنى ول وتباسىن اتۇستارمەن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك بولاتىن«، -دەيدى تاريحشى.
ەنەمەن قارىم-قاتىناسى جانە سالەم سالۋ
اسانوۆانىڭ ايتۋىنشا، قايىن ەنە كەلىنگە اناسىنداي، كەيدە ءتىپتى ءوز اناسىنان دا جاقىن بولىپ سانالعان. رۋلىق قوعامدا قايىن ەنە سول اۋلەت ايەلدەرىنىڭ باسشىسى ەدى. سوندىقتان دا كەلىندەر وعان «سالەم بەرۋ» نەمەسە «سالەم سالۋ» ارقىلى قۇرمەت كورسەتكەن. بۇل ۇلكەنگە قۇرمەت كورسەتۋدىڭ ءبىر ءتۇرى.
تاريحشى اتاپ وتكەندەي، بۇل ەۋروپاداعى اقسۇيەكتەر ورتاسىندا قابىلدانعان داستۇردەن ەش ايىرماشىلىعى جوق. كۇندەلىكتى رۋلىق قوعامدا ءومىر سۇرگەن كەزدە كەلىن مەن ەنە ءىس جۇزىندە كەزدەسپەگەن، ويتكەنى ولار ءارتۇرلى كيىز ۇيدە تۇرعان. قارىم-قاتىناس ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستان گورى عۇرىپتىق بولدى. سونىمەن بىرگە، قازاقتار وتىرىقشى ءومىر سالتىنا كوشكەننەن كەيىن بۇل جاعداي ەكى ايەلدىڭ، ءبىر ۇيدە تۇرۋىنا بايلانىستى وزگەردى.
جالپى، كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىندا ايەلدەرگە دەگەن كوزقاراس وتىرىقشى قوعامداعىدان باسقاشا بولدى. ەر ادامدار نەگىزىنەن سوعىسپەن، جايىلىمدىق جەردى قورعاۋمەن اينالىسقاندىقتان، وتباسىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى مەن بەرەكە-بىرلىگىنىڭ بارلىق قامى - قارتتار مەن بالالاردىڭ اماندىعى مەن اس-سۋىن قامتاماسىز ەتۋ، كيىز ءۇي تىگۋ مەن جيناۋ، جۇك تاسىمالداۋ ايەلدەردىڭ موينىنا جۇكتەلدى. مۇنداي قوعامدا ايەلدىڭ مارتەبەسى بيىك، ەر ادامنىڭ تولىق جارى بولعان. بۇل «قازاقتىڭ ءۇش بايلىعى - دەنساۋلىق، ايەل، مال» سياقتى حالىق ماقال-ماتەلدەرىندە كورىنىس تاپقان.
تاريحشىنىڭ ايتۋىنشا، جار تاڭداۋدا اۋلەت مۇقيات بولعان، ويتكەنى ولار ونىڭ وتباسىنىڭ كومەگى مەن تىرەگى بولاتىنىن ءتۇسىندى. سوندىقتان دا پوەزيا مەن ادەبيەتتەگى ايەلدەردى سۇلۋلىققا ەمەس، اقىلعا، تاپقىرلىققا قاراي باعالاعان.
قالىڭمال جانە كوپ ايەل الۋ
سالتانات اسانوۆا ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا «قالىڭمال ينستيتۋتى»، ياعني قالىڭدىق اقىسىن تولەۋ بولعانىن، ءبىراق ونى تۋرا ماعىنادا ايەل ساتىپ الۋ دەپ قابىلداۋعا بولمايتىنىن ايتادى. شىندىعىندا، بۇل كەلىننىڭ وتباسىنا تولەنەتىن قۇن. سونىمەن بىرگە، قالىڭمالدىڭ مولشەرى كوبىنە «جاساۋدىڭ»، مولشەرىمەن وتەلەتىن. جاساۋ نەعۇرلىم قۇندى بولسا، كۇيەۋ جىگىتتىڭ وتباسىنداعى قالىڭدىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى مەن تاۋەلسىزدىگى سوعۇرلىم جوعارى بولدى. مىسالى، بويجەتكەننىڭ اتا-اناسى قالىڭدىققا مال، كيىز ءۇي جانە جاس جۇبايلاردىڭ وتباسىلىق ومىرىنە قاجەتتىنىڭ ءبارىن سىيعا تارتا الادى.
«پوليگاميا، ياعني كوپ ايەل الۋ قازاق قوعامىندا دا بولعان جانە ول يسلام ءدىنى قابىلدانعانعا دەيىن بار ەدى. باي ادامداردىڭ بىرنەشە ايەلى بولعان، ويتكەنى ولاردىڭ كوپ دۇنيە-مۇلكىنە يە بوپ قالاتىن ميراسقور قاجەت ەدى. مۇنداي ادامنىڭ ەكى ايەلى نەمەسە ءۇش ايەلى بولۋى مۇمكىن جانە ءارقايسىسى ءوز اۋىلىندا تۇراتىن. كوپ ايەل الۋ بۇگىندە كەيبىر قوعامداردا كەزدەسەدى، ال كوشپەلىلەر ءۇشىن بۇل ادەتتەگى قۇبىلىس ەدى. جاسى ۇلعايعان سايىن ءۇي شارۋاشىلىعىن جۇرگىزە المايتىندىقتان، بايبىشە كۇيەۋىنە توقال تاڭداعان»، -دەيدى سالتانات اسانوۆا.
Tengrinews.kz