احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ الىپپەسى

استانا. قازاقپارات - ەلوردا تورىندە ورنالاسقان ىرگەلى مادەني وشاقتاردىڭ ءبىرى - ساكەن سەيفۋللين مۋزەيى.

بۇل مەكەمە وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنىڭ اياعىندا سەلينوگراد وبلىستىق ولكەتانۋ مۋزەيى نەگىزىندە شاڭىراق كوتەرگەن ەكەن.

قازىرگى تاڭدا مۇنداعى ەكسپوناتتار سانى جەتى مىڭنان اسسا، تاقىرىپتىق كورمە زالى - جەتەۋ. وسىنىڭ ءبىرى «پەداگوگيكا» زالىندا ورنالاسقان كورمە ەكسپوزيتسياسىندا ۇلت ۇستازى اقاڭنىڭ - احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «الىپپەسى» تۇر.

بۇل ءسوز جوق، قۇندى جادىگەر. «الىپپەنىڭ» شەكەسىنە توتە جازۋمەن «بايتۇرسىن ۇلى احمەت» دەپ جازىپ، ونىڭ استىنا ۇلكەن ارىپتەرمەن «ءاليب-بي» دەگەن ءسوزدى تاڭبالاپتى. ودان كەيىن ءوڭ بەتىندە بەلدەۋىنە ات بايلانعان قازاقتىڭ كيىز ءۇيى بەينەلەنگەن. ءۇيدىڭ قازان جاعىندا جەلىباۋدا جۋساپ جاتقان تاي- قۇلىن جانە ات ۇستىندەگى جىلقىشى ماما بيەلەردى قايىرىپ تۇر. وسى سۋرەتتىڭ استىندا قوس قاپتالىن قوشقار ويۋمەن كومكەرگەن وقۋ كابينەتى. ءدال ورتادا ۇستاز. ەكى قاتار پارتادا وتىرعان شاكىرتتەرگە ساباق وتكىزىپ تۇر.

«الىپپەنىڭ» تومەنگى جاعىنا توتە جازۋمەن «قازاقستان مەملەكەت باسپاسى. قىزىلوردا - 1926» دەپ جازىلعان. ال «الىپپەنىڭ» ءوڭ بەتىنىڭ ەتەك جاعىنا كادىمگى كيريليتسامەن جازىلعان «بايتۇرسىن ۇلى ا. ءالىپ-بي (جاڭا قۇرال). قىزىل-وردا. 1926 - 116 ب» دەگەن جازۋ تۇر.

وسى ورايدا، بۇل «الىپپە» مۋزەيگە قايدان كەلدى؟ - دەگەن سۇراق تۋارى انىق. مۋزەي قورىنا جاۋاپتى باسشى جاننۇر قاليەۆانىڭ ايتۋى بويىنشا اتالعان كىتاپ وسىدان وتىز جىل بۇرىن الماتى قالاسىنداعى ا. س. پۋشكين اتىنداعى مەملەكەتتىك كوپشىلىك كىتاپحانانىڭ (قازىرگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسى) قورىنان اكەلىنگەن كورىنەدى. جادىگەردىڭ ارحيۆتىك تىركەۋ تىزىمىندە: «الىپپە» 1991 -جىلى قازان ايىنىڭ 30 ى كۇنى 554-اكتىمەن قابىلداپ الىندى» دەپ تۇر.

بيىل «الىپپە» اۆتورىنىڭ تۋعانىنا 150 جىل. ول رەسپۋبليكا كولەمىندە، حالىقارالىق دەڭگەيدە اتاپ وتىلۋدە. دەمەك ۇلت ۇستازىنىڭ مەرەيتويىندا «جۇرت ۇقپاسا ۇقپاسىن جابىقپايمىن، ەل بۇگىنشىل، مەنىكى ەرتەڭ ءۇشىن» دەپ اعارتۋشى اتامىزدىڭ ءوزى ايتقانداي، كوپشىلىككە مۋزەيدەگى «اقاڭ الىپپەسى» تۋرالى از- كەم تۇسىنىك بەرە كەتكەندى ءجون كورىپ وتىرمىز.

الىپپە تانۋشى عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى گۇلفار مامىربەك: «ا. بايتۇرسىن ۇلى 1910 -جىلداردان باستاپ اراب ءالىپبيىن قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە يكەمدەپ، ىڭعايلاستىرۋدى قولعا العانى بەلگىلى جانە عالىم رەفورمالاعان ءالىپبي 1912 -جىلداردان باستاپ قولدانىسقا ەندى. سول ءالىپبي نەگىزىندە تۇڭعىش «الىپپە» وقۋلىعى جارىققا شىقتى. ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ بۇل «الىپپەسى» سول كەزەڭدەگى قازاق قوعامىن ساۋاتتاندىرۋ ىسىندە تەڭدەسسىز قىزمەت اتقارعان» دەسە، پروفەسسور عاريفوللا انەس احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ الىپپەسى «وقۋ قۇرالى» دەگەن اتپەن 1912-1925 -جىلدار ارالىعىندا 7 رەت باسىلىپ شىققانىن جەتكىزدى. العاشقىسى 1912 -جىلى جارىق كورسە، كەلەسىلەرى:

- ەكىنشى باسىلۋى. ورىنبور، 1914، 96 بەت.

- ءۇشىنشى باسىلۋى. ورىنبور، 1916، 98 بەت.

- ءتورتىنشى باسىلۋى. تاشكەنت، 1922، 95 بەت.

- بەسىنشى باسىلۋى. ورىنبور، 1923، 72 بەت.

- التىنشى باسىلۋى. ورىنبور، 1925، 72 بەت.

ال مۋزەيدە تۇرعان «الىپپە» جەتىنشىسى ەكەن. ياعني سوڭعى «الىپپە». بۇل جادىگەردى فيلولوگ عالىمدار ەڭ ءبىر جەتىلگەن نۇسقاسى دەپ ءجۇر. اقاڭنىڭ ءوزى ايتقانداي: «ءار جۇرتتىڭ تۇرىندە، تۇتىنعان جولىندا، مىنەزىندە قانداي باسقالىق بولسا، تىلىندە دە سونداي باسقالىق بولادى. ءبىزدىڭ جاسىنان نە ورىسشا، نە نوعايشا وقىعان باۋىرلارىمىز ءسوزدىڭ جۇيەسىن، قيسىنىن ناعىز قازاقشا كەلتىرىپ جازا المايدى، نە جازسا دا قيىندىقپەن جازادى، سەبەبى جاسىنان قازاقشا جازىپ داعدىلانباعاندىق. ورىسشا وقىعاندار ورىس ءسوزىنىڭ جۇيەسىنە داعدىلانىپ ۇيرەنگەن، نوعايشا وقىعاندار نوعاي ءسوزىنىڭ جۇيەسىنە داعدىلانىپ ۇيرەنگەن، قازاق سوزدەرىن الىپ ورىس نە نوعاي جۇيەسىمەن تىزسە، ارينە، ول ناعىز قازاقشا بولىپ شىقپايدى. سونداي كەمشىلىك بولماس ءۇشىن ءار جۇرت بالاسىن اۋەلى ءوز تىلىندە وقىتىپ، ءوز تىلىندە جازۋعا ۇيرەتىپ، ءوز ءتىلىنىڭ جۇيەسىن ءبىلدىرىپ، جولىن تانىتىپ، بالالار ابدەن داعدىلانعاننان كەيىن باسقاشا وقىتا باستايدى. ءبىز دە ءتىلىمىز بۇزىلماي ساقتالۋىن تىلەسەك، وزگەلەرشە اۋەلى ءوز تىلىمىزبەن وقىتىپ، سونان سوڭ باسقاشا وقىتۋ ءتيىس» (بايتۇرسىن ۇلى ا. قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ ماسەلەلەرى. الماتى، 2013، 13-14-ب ب. ).

بەكەن قايرات ۇلى

«ەگەمەن قازاقستان»