قازاق دياسپوراسىنىڭ قايراتكەرى دالەلحان جانالتاي
قىتاي رەسپۋبليكاسى پارلامەنت دەپۋتاتى. 11-ناۋرىز، 1991 -جىل
ماڭىزدى جيىندى اشىپ، وسىناۋ مادەني-تاريحي شارانىڭ جاي-جاپسارىمەن تانىستىرعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنت ارحيۆى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى بەيسەنباي جۇمابەكوۆ، مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتايدا: «ءبىر كەزدەرى ۇمىتىلىپ كەتكەن ۇلت پەرزەنتتەرىنىڭ ەسىمىن قايتا جاڭعىرتۋىمىز كەرەك. ەل تاعدىرىن ايقىنداعان تاريحي وقيعالارعا لايىقتى باعا بەرگەن ءجون. سوڭعى ەكى جىلدا بۇل باعىتتا كوپتەگەن جۇمىس اتقارىلدى. ۇلتىمىزدىڭ كورنەكتى تۇلعالارىنىڭ ەسىمى ارداقتالدى. تاريحي داتالار قالپىنا كەلتىرىلدى. وسىلايشا، ەلىمىزدىڭ شىنايى شەجىرەسى جازىلىپ جاتىر. وتكەنگە، ءادىل باعا بەرىلمەسە جارقىن بولاشاقتان ءۇمىت كۇتۋ قيىن. مۇنى تەرەڭ تۇسىنگەن ابزال» دەگەن ءسوزىن تىلگە تيەك ەتە وتىرىپ، پرەزيدەنتتىك ارحيۆ اعىمداعى قىزمەت بەيىنىنە قاراي، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ قوعامدىق-ساياسي بەلسەندىلىگىن ايقىندايتىن قۇجاتتار جيناۋدى تۇراقتى جۇزەگە اسىرىپ وتىرعانىن جەتكىزدى.
«ارحيۆ دەگەنىمىز -تاريحتىڭ سارقىلماس قورى» دەپ فرانسۋز ارحيۆتانۋشىسى شارل برەبان ايتقانداي، پرەزيدەنتتىك ارحيۆ مەكەمەسى ءوز قورىن تولىقتىرۋدىڭ ءبىر تەتىگى -شەتەلدە ءومىر ءسۇرىپ، سول مەملەكەتتىڭ ساياسي-قوعامدىق ومىرىندە ايتارلىقتاي ءىز تاستاعان تۇلعالاردى ىزدەپ تاۋىپ، ولار جايلى قۇجاتتىق دەرەكتەردى جيناقتاپ، بولاشاققا قالدىرۋ ەكەن.
«وسى ماقسات ءۇشىن قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدەن تىس جەردە ءومىر ءسۇرىپ ارتىنا ءىز قالدىرعان: دالەلحان جانالتاي، جاعدا بابالىق، ءشارىپ نايمان، مانسۇر تايجى، شەريزات دوعرۋ، حاسەن ورالتاي، زاردىحان قينايات ۇلى جانە ت. ب. قازاق دياسپوراسى اراسىندا بەدەلدى تۇلعالاردىڭ جەكە تەكتىك قۇجاتتارى قورعا قابىلداندى»، دەدى بەيسەنباي قۋانىش ۇلى.
جوعارىدا اتى اتالعان قايراتكەر تۇلعالار ىشىندەگى دالەلحان جانالتاي جايلى قۇجاتتىق دەرەكتەردى، مارقۇمنىڭ كوزى تىرىسىندە 2011 -جىلى تۇركياداعى قازاقستان ەلشىلىگى سۇراتقان ەكەن. سول ەكى ارادا 2012 -جىلى داكەڭنىڭ ءوزى دۇنيەدەن ءوتىپ كەتكەن سوڭ، تۋعان بالاسى ءاليحان دالەلحان ۇلى ءتورت جىل بويى جيناپ-تەرىپ، وڭدەپ-جوندەپ دەرەكتى قۇجاتتاردى 2015 -جىلى ىستانبۇلداعى قازاقستان كونسۋلدىعىنا تابىس ەتكەن ەكەن.
* * *
وسى ورايدا «دالەلحان جانالتاي كىم؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋارى انىق. بۇل سۇراققا جاۋاپتى ءبىز داكەڭنىڭ 2000 -جىلى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى تاراپىنان جارىق كورگەن «قيلى زامان - قيىن كۇندەر» اتتى 160 بەتتىك عۇمىرنامالىق كىتابىنان تابامىز.
- مەن دالەلحان جانالتاي 1922 -جىلى ماۋسىمنىڭ 15 ى كۇنى قازىرگى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى، شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالى رايونى التاي ايماعىنا قاراستى ورمەگەيتى جايلاۋىندا تۋىپپىن، -دەپ جازادى. بۇل كىسى جاس كەزىندە ۇلكەن ءبىلىم يەسى: ترويسكىدەن «راسۋليا» مەدرەسەسىن بىتىرگەن ۇستاز ابدۋللا بايقادام ۇلىنان ءدارىس السا، كەيىن ەس جيىپ، ەتەك جاپقان سوڭ مىسىرداعى ءال-ءازھار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى ابباس مۋفتي قاھيرە جانە ۋردۋ، اراب، اعىلشىن ءتىلىن بىلەتىن كاشميرلىك پروفەسسور مۇحامەد يكبال قاتارلى عالىمداردان ءىلىم ۇيرەنەدى. 1940 -جىلى 18 جاسىندا ولكەلىك قازاق-قىرعىز ۇيىمىنىڭ التاي ايماقتىق باستىعى، 1943-1945 -جىلدارى ۇرىمجىدەگى اسكەري كادر دايىندايتىن شىڭجاڭ ءتالىم-تاربيە مەكتەبىندە كۋرسانت، 1946-1949 -جىلدارى شىڭ شي ساي باسقارعان شىڭجاڭ ۇكىمەتىندە ساياسي قىزمەتكەر بولعان.
گوميندان بيلىگى قۇلاعان سوڭ 1951 -جىلى قاشىپ ءۇندىستانعا وتەدى. 1952-1969 -جىلدارى ءۇندىستاننىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىندە كەلىسىمشارت نەگىزىندە جالدامالى قىزمەتكەر. 1969 -جىلى تۇركيا ەلىنە قونىس اۋدارىپ، 1972 -جىلى ىستانبۇلدا قازاق كەنتىن قۇرۋعا اتسالىسادى. 1992 -جىلى قازان ايىندا قۇرىلعان دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ ءتورالقا مۇشەلىگىنە سايلانعان. قىسقاشا ءومىربايانى وسى.
ال بۇل جولعى كورمە تورىنەن ورىن العان 30 دان استام دەرەكتى قۇجاتتار ونىڭ جوعارىداعى قىسقاشا ءومىربايانىن تولىقتىرىپ تۇرعانداي. اتاپ ايتقاندا: 1949-جىلى 10-اقپان كۇنى قىتاي رەسپۋبليكاسىنىڭ Ⅶ پلەنۋمىنا وكىل رەتىندە قاتىسقان كۋالىگى؛ 1961 -جىلى 25-قاڭتار كۇنى بريتانيا كونسۋلدىعىنا ۇسىنعان دەكلاراتسياسى؛ 1970-جىلى 25-ناۋرىزدا بەرىلگەن تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعى جايلى كۋالىك؛ قىتاي رەسپۋبليكاسى تايۆان پارلامەنتىنىڭ دەپۋتاتتىق №000331 كۋالىگى؛ قىتاي رەسپۋبليكاسىنىڭ (تايۆان) ءتولقۇجاتى؛ قىتاي رەسپۋبليكاسىنىڭ (تايۆان) ازاماتتىق كۋالىگى؛ قىتاي رەسپۋبليكاسى پارلامەنت دەپۋتاتى (11-ناۋرىز، 1991 ج) قاتارلى رەسمي قۇجاتتاردان باسقا وتباسىلىق ارحيۆتەن الىنعان فوتوسۋرەتتەر، سونداي-اق ءار جىلدارى ءۇندىستان، تايۆان، تۇركيا ەلدەرىنىڭ مەملەكەتتىك ورگاندارىنا جازعان حاتتارى جانە وعان كەلگەن جاۋاپتار توپتاماسى، ت. ب.
* * *
باسقوسۋدىڭ كەلەسى ماڭىزدى بولىگى «ارحيۆ جانە قوعام: تاۋەلسىز قازاقستان تۇلعالارى» تاقىرىبىندا وتكەن جيىن. العاشقى بولىپ ءسوز العان قازاقتىڭ قادىرلى اقساقالى حاليفا التايدىڭ بالاسى ابدۋراحمان التاي ءوز اكەسى مەن داكەي اقساقال سوناۋ 1980 -جىلداردان باستاپ، قۇران كارىمدى قاتار وتىرىپ قازاق تىلىنە اۋدارعانىن، ءتىپتى كەيبىر ەجەلگى اراب اتاۋلارىنىڭ قازاقشا بالاماسىن ىزدەپ، قاسيەتتى اياتتاردىڭ قازاقشا ءدال ماعىناسىن بەرۋ ءۇشىن ءتۇن ۇيقىلارىن بولەتىن ەدى دەپ، قوس قاريانىڭ يسلام دىنىنە سىڭىرگەن ەڭبەگىن اتاپ ءوتتى. راسىندا بۇل اۋدارما 1990 -جىلدارى ءمادينا قالاسىنداعى فاھد پاتشانىڭ قۇران ءشاريف باسپا كومبيناتىنان ءبىر ميلليون تارالىممەن باسىلىپ شىقتى. ءتىپتى مەككەدەگى قاسيەتتى مەشىتتىڭ سورەسىندە تۇرعانىن ءبىز ءوز كوزىمىزبەن كوردىك.
كەلەسى كەزەكتە، جينالعان كوپشىلىكتى وتباسىلىق ەستەلىكتەرىمەن تانىستىرعان داكەي اتانىڭ تۋعان بالاسى ءاليحان جانالتاي، ءوزىنىڭ 1954 -جىلى كاشميردە دۇنيەگە كەلگەنىن، العاش مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعاندا، اكەسىنىڭ «بالام، سەن قازاق دەگەن حالىقتىڭ وكىلىسىڭ، ءبىز جات جۇرتتا، باسقا ەلدە ءجۇرمىز، ەشقاشان بىرەۋگە وسالدىعىڭدى كورسەتپە، ەڭ باستىسى ءتىلىڭدى ۇمىتپا» دەگەن وسيەتى وزىنە ومىرلىك ۇستانىم بولعانىن جەتكىزسە، «وتانداستار قورى» ك ە ا ق باسشىسى ابزال ساپاربەك ۇلى، دالەلحان اتا 1970-1978 -جىلدارى تايۆاندا ءبىلىم الۋعا 30 عا جۋىق قازاق بالاسىن اتتاندىرعانىن، ولاردىڭ اراسىندا تانىمال سپورتشى مۇستافا وزتۇرىك تە بولعانىن، وسى جىگىتتەردىڭ ءبارى قازىر تۇركيا جانە ەۋروپا ەلدەرىندە عىلىم جانە بيزنەس سالاسىندا قىزمەت اتقارىپ جۇرگەنى جايلى دالەل-دەرەكتەرمەن ايتىپ بەردى.
سول سياقتى كونفەرەنتسياعا تۇركيا ەلىنەن تىكەلەي بايلانىسقا شىققان عالىم ءابدىۋاحاپ قارا: «كاشمير قازاقتارى 1952-1954 -جىلدارى تۇركياعا قونىس اۋدارعان تۇستا داكەي اقساقال ءوز تۋىستارىمەن بىرگە ءۇندىستاندا قالىپ قويىپ، 1969 -جىلى كەلدى. 1971 -جىلى وسى اتامىزدىڭ نۇسقاۋىمەن ىستانبۇل قازاقتارى قالاعا ءتيىپ تۇرعان گۇنەشلى اۋدانىنان جەر ساتىپ الىپ، 500 ءۇيلى اۋىل تۇرعىزدى. 1973 -جىلى جاڭادان بوي كوتەرگەن قازاقكەنت اۋىلىنىڭ تۇساۋى كەسىلدى. داكەي اتانىڭ تايۆان استاناسى تايبەيدە وقىتقان جاستار اراسىندا احمەت تاشاعىل اتتى تۇرىك جىگىتى بولدى. بۇل كىسى قازىر تۇركيا ەلىنە تانىمال قىتايتانۋ ماماندارىنىڭ ءبىرى» دەسە، ءوز كەزەگىندە دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ ارداگەرى سۇلتانالى بالعابايەۆ، تاريحشى عالىم قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى جانە داكەي اتا ۇرپاقتارى بەشىر، ناسىر، ەسەنتاي جانالتايلار ءوز ويلارىن ورتاعا سالدى.
بەكەن قايرات ۇلى
egemen.kz