قايىم مۇحامەدحانوۆ: مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تۋعان جەرىنە اقىرعى ساپارى جايىندا اڭگىمە
مۇحتار اۋەزوۆتى سەمەي قالاسىنىڭ قالىڭ جۇرتشىلىعى 1957 -جىلى 20-سەنتيابر كۇنى زور قۇرمەتپەن، قۋانىشتى كوڭىلمەن قۇشاق جايىپ قارسى الدى. قارسى العانداردىن ىشىندە بۇدان 45 جىل بۇرىن، 15 جاسار شاكىرت مۇحتارعا ورىس تىلىنەن ساباق بەرگەن ۇستازى - يگنات ياكوۆليەۆيچ مالاحوۆ، 1920 -جىلى مۇحاڭمەن بىرگە سەمەي قالاسىندا تۇڭعىش كوركەم ونەرپازدار ۇيىرمەسىن قۇرىسقان بەلگىلى پەداگوگ، ارتيست، رەجيسسەر - عالياكپار تورەبايەۆ، ەرتەدە مۇحاڭمەن بىرگە وقىعان زامانداس دوستارى، جاستىق شاقتارىن سەمەيدە بىرگە وتكىزگەن قۇربى- قۇرداستارى، سەمەيدىڭ قازاق پەدتەحنيكۋمىندا مۇحاڭنان ساباق العان شاكىرتتەرى دە بولدى.
مۇحاڭمەن بىرگە ونىڭ ادەبيەتتە، قالامداس، كوركەمونەردە قاناتتاس جولداس، دوستارى - س س س ر حالىق ءارتيسى قاليبەك قۋانىشبايەۆ، كورنەكتى سىنشى، پروفەسسور ەسماعامبەت ىسمايلوۆ، ادەبيەتشى مۇحتار جانعالين، اقىن عالي ورمانوۆ جانە فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى سارمۋر زينالار كەلگەن ەدى.
سەمەيگە كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە 21-سەنتيابر كۇنى مۇحاڭ جولداس- سەرىكتەرىن ەرتىپ، قالا ارالاۋعا شىقتى. ءاربىر كەلگەن سايىن سەمەي قالاسىن سەرۋەندەپ، ەرتىستىڭ ار جاق، بەر جاعىن تۇگەل ارالاپ شىعاتىن. مۇحاڭنىڭ داستۇرىنە اينالعان ادەتى بولاتىن.
مۇحاڭنىڭ بالدىرعان بالا شاعىندا اناۋ الىستاعى اۋىلدان وقۋعا كەلىپ، تۇڭعىش ورىسشا وقۋ وقىپ، ءبىلىم العان جەرى - وسى سەمەي قالاسى. سەمەيدىڭ مۇحتار جۇرمەگەن كوشەسى، ول بىلمەيتىن الاڭى جوق. قالانىڭ ءاربىر ءۇيى مۇحتارعا تانىس. اناۋ بۇرىنعى بولشەۆلاديمير كوشەسىندەگى ەكى قاباتتى ۇلكەن تاس ءۇي مۇحاڭنىڭ كوزىنە ەرەكشە ىستىق كورىنەدى، جۇرەگىنە سونشاما جاقىن. ول - مۇقاڭ بالا كەزىندە وقۋ وقىپ، ءبىلىم العان ءۇيى - بەس كلاستىق قالالىق ۋچيليشە. ونىڭ الدىنداعى الاڭدا 15 جاسار شاكىرت مۇحتار دوپ ويناپ، تالاي اسىر سالعان. مۇحتار ول كەزدە، سەمەيدە تۇڭعىش ۇيىمداسقان «يارىش» اتتى فۋتبول كومانداسىڭ مۇشەسى بولاتىن. رەۆوليۋتسيادان كەيىن، ءوزى وقىعان ۋچيليشەنىڭ ۇيىندە، قازاق پەدتەحنيكۋمى اشىلعاڭدا مۇحتار اۋەزوۆ سول تەحنيكۋمدا ساباق بەرگەن. وسى كۇنى ول ۇيگە جەڭىل ءوندىرىس جانە سوۆەت ساۋدا تەحنيكۋمدارى ورنالاسقان.
اناۋ قىزىل تاس ءۇي. ول دا بۇرىڭعى مۇحتار وقىعان مۇعالىمدەر سەمينارياسىنىڭ ءۇيى بولاتىن. سەمەي پەدينستيتۋتىنىڭ تاريح- فيلولوگيا فاكۋلتەتتەرى قازىر سول ۇيدە.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ الەۋمەتتىك قىزمەتى دە وسى سەمەيدە باستالدى. ول 1919-1920 -جىلدار سەمەي گۋبريەۆكومىنىڭ قازاق ءبولىمىنىڭ باستىعى، ودان سوڭ 1921 -جىلى گۋبەرنيالىق حالىق بيلەرى كەڭەسىنىڭ قازاق ءبولىمىنىڭ باستىعى بولعان. ول جىلدار حالىق سوتىن سولاي اتاعان. قىسقارتىپ «گۋبحالبيكەڭ» دەيدى ەكەن. مۇحتار اۋەزوۆ سەمەي گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى بولىپ تا قىزمەت اتقارعان.
1924 -جىلى اۋەزوۆ سەمەيدەگى جاعىرافيا قوعامىنىڭ تولىق مۇشەسى جانە سول قوعامنىڭ پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارى بولدى. ابايدىڭ قايتىس بولعانىنا 20 جىل تولۋىنا بايلانىستى سەمەيدە ادەبيەت كەشى وتكىزىلىپ، مۇحتار اۋەزوۆ «ابايدىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى ورىنى» جايىندا بايانداما جاسايدى. ادەبيەت كەشىندە ابايدىڭ زامانداس دوستارى، اقىن، ءانشى- شاكىرتتەرى ۇلى اقىننىڭ ولەڭ اندەرىن ايتادى. كوكپاي اقىن اباي تۋرالى ەستە قالعاندارىن جينالعان حالىققا اڭگىمە ەتىپ ايتىپ بەرەدى. ول ادەبيەت كەشى لۋناچارسكي اتىنداعى تەاتر ۇيىندە وتكەن ەكەن.
سەمەي تەاترى رەۆوليۋتسيادان بۇرىن «پريكازچيكتەر كلۋبى» دەپ اتالاتىن. مۇحتار 42 جىل بۇرىن وسى «پريكازچيكتەر كلۋبىندا» وزدەرىنىڭ تۇڭعىش قازاقشا ويىن قويعاندارىن ەسكە الىپ، اڭگىمە ەتەدى. ويىندى ۇيىمداستىرۋشى، قازاقتان تۇڭعىش شىققان ءبىلىمدى ايەلدەردىڭ ءبىرى - نازيپا قۇلجانوۆا بولادى. قۇلجانوۆا 1914 -جىلى ابايدىڭ قايتىس بولعانىنا 10 جىل تولعان كۇنى اقىندى ەسكە الۋعا ارنالىپ وتكىزىلگەن ادەبيەت كەشىندە، ۇلى اقىننىڭ ءومىرى، اقىندىعى جايىندا ورىس تىلىندە بايانداما جاساعان. سول ادەبيەت كەشىنە سەميناريا وقۋشىسى مۇحتار دا قاتىسقان. سودان ءبىر جىل وتكەن سوڭ نازيپا قۇلجانوۆانىڭ باسقارۋىمەن سەمەيدەگى قازاق وقىتۋشى، وقۋشى جاستارىنىڭ كۇشىمەن قازاقشا ويىن، ءان- كۇي، ولەڭ- جىر كەشى وتكىزىلەدى. وعان مۇحتار اۋەزوۆ، قانىش ساتبايەۆ، تايىر جومارتبايەۆ باستاعان قازاق جاستارى قاتىسادى. قازاق اۋىلدارىنان اقىن، ءانشى، كۇيشى، ونەرپازدار كەلەدى. ولاردىڭ ىشىندە ابايدىڭ شاكىرت- دوستارى: مۇقا، الماعامبەتتەر ارناپ شاقىرىلادى. ويىن- ساۋىق كەشىنە كەلگەن حالىق تەاترعا سيماي كەتىپتى.
«وسى تۇڭعىش قازاق ويىن- كەشىنىڭ پروگرامماسى دا باي، قىزىقتى بولىپ ەدى»، - دەيدى مۇحاڭ. ويىننىڭ الدىندا ءان- كۇي، ولەڭ- جىر جايىنان قىسقاشا بايانداما جاسالادى. «ءبىرجان- سارا» ايتىسى العاش رەت تەاتر ساحناسىنا بەيىمدەلىپ، مۋزىكالى- دراما ەتىلىپ كورسەتىلەدى. سارا بولىپ ويناعان تۇرار قوزىباعاروۆا ويىنى كورۋشىلەردى قاتتى ءسۇيسىندىرىپتى. ويىننىڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى بولىمدەرىندە: ابايدىڭ «تاتيانا»، «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم» اندەرىن، تاعى باسقا حالىق اندەرىن الماعامبەت قاپسالاموۆ، كالي بەكبەرگەنوۆ سياقتى بەلگىلى انشىلەر ورىنداپ، مۇقا كۇي تارتىپتى. ابايدىڭ «بۇلبۇل مەن ەسەك» مىسال- ولەڭىن قانىش ساتبايەۆ، «قىس» ولەڭىن تايىر جومارتبايەۆ، ىبراي التىنساريننىڭ، «جاز» ولەڭىن نازيپا قۇلجانوۆا، «وسيەت» ولەندەرىن مالدىبايەۆ،
«قارعا مەن تۇلكى» مىسال- ولەڭىن سانيكين كوركەمدەپ جاتقا ايتىپ بەرىپتى. قانىش ساتبايەۆ ماندولينمەن ءان- كۇي ورىنداپتى. جاناق اقىن مەن بالا اقىن - سابىربايدىڭ ايتىسى ساحنادا ورىندالىپتى. ساۋىت- سايمان، قارۋ- جاراعىن اسىنعان قازاق باتىرىنىڭ بەينەسىن كورسەتىپتى. ءار وبلىستىڭ وزدەرىنە ءتان، سالتقا اينالعان كيىم- كەشەك ۇلگىلەرىن كورسەتكەن قىز، كەلىنشەكتەرگە بايگە جاريالانىپتى. ورال، تورعاي، جەتىسۋ، سەمەي وبلىستارىنىڭ قىز- كەلىنشەكتەرى ءساندى كيىمدەرىن كيىپ، بەزەنىپ، كەزەك- كەزەك تەاتر ساحناسىنا شىعىپتى.
«ويىن- ساۋىق ۇيىمداستىرۋشى نازيپانىڭ ونداعى ماقساتى - قازاق ايەلدەرىنىڭ بەتىن اشىپ، مادەني- اعارتۋ جۇمىسىنا قاتىستىرۋعا باۋلىعان باستاماسى ەدى»، - دەيدى مۇحاڭ. اقىرىندا بارلىق ويىنعا قاتىسۋشى جاس جىگىت، قىز- كەلىنشەك ءان سالىپ، توي تارقار ولەڭىن ايتىپ، ساۋىق كەشىن اياقتاپتى.
وسىنىڭ ءبار-ءبارىن، اسقان شەبەر كوركەمسوز سۋرەتكەرى - مۇحتار اۋەزوۆ ەرەكشە ءبىر قىزىقتى ەتىپ بايانداپ، سونىڭ ءبارىن ءدال قازىر ءوزىڭ كورىپ وتىرعانداي كوز الدىڭا اكەلەدى. ۇلى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن، وزىمەن بىرگە سەمەي قالاسىندا تەاتر ونەرىنىڭ نەگىزىن قالاسۋشى، سەگىز قىرلى تالانتتى سەرىكتەرىن ەسكە العاندا، مۇحاڭ جۇمات شانيننىڭ ەسىمىن ەرەكشە اتاپ، ونىڭ قازاقتان شىققان تۇڭعىش رەجيسسەر ءارى ارتيست، ءانشى، مۋزىكانت، «ارقالىق باتىر» پەساسىمەن اتى شىققان دراماتۋرگ جازۋشى ەكەنىن اڭگىمە ەتەدى.
«قازاقستان ونەر قايراتكەرلەرى وسى كۇنى جۇمات شانيندى - «قازاقتىڭ ستانيسلاۆسكيى ەدى» دەپ ارداقتاپ اتاۋلارى ابدەن ورىندى»، - دەپ پىكىرىن ءبىر ءتۇيىپ تاستاپ، مۇحاڭ ەندى جۇماتتىڭ سەمەيدە قويعان پەسالارىن ءسوز ەتىپ، ول كەزدە وزدەرى پەسا قوياتىن، قىزىقتى كونسەرت، ادەبيەت كەشتەرىن وتكىزەتىن تەاتر ساحنالارىن اتاپ- اتاپ ايتادى.
لۋناچارسكي اتىنداعى تەاتر، جاڭا- سەمەيدەگى «نارودنىي دوم»، زاتونداعى - «سيبيرسكي بۋرلاك» دەپ اتالاتىن كلۋب، ەرتە كەزدە «مودەرن» دەپ، 20-جىلدار «كراسنوە زناميا» اتالعان كلۋب ... وسىنىڭ ءبارى مۇحاڭنىڭ ەسىندە ەسكىرمەي ساقتالعان. وسى تەاتر، كلۋب ساحنالارىنىڭ كوركى بولعان ايگىلى ءانشى امىرە قاشاۋبايەۆتىڭ، اتى شۋلى اقىن يسا بايزاقوۆتاتىڭ ۇزدىك ونەرىن، ءورشىل مىنەزدەرىن، حالىققا سۇيىكتى قاراپايىمدىلىعىن ماسايراي اڭگىمە ەتىپ، ول كەزدە يسا اقىننىڭ قوسىمشا لاقاپ اتى - «التايسكي» بولعانىنا شەيىن، مۇحاڭ كوسىلە سويلەپ، ەسكە الاتىن ەدى.
وسىنىڭ ءبارى تەك ءبىر عانا اباي اتىنداعى سەمەي وبلىستىق تەاترى ءۇيىنىڭ تاريحىنان تۋعان مۇحاڭنىڭ قىزىقتى ۇزاق انگىمەسىنەن ەستە قالعاندار ەدى.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءومىرى مەن جازۋشىلىق، قوعامدىق قىزمەتىنە بايلانىستى ەستە ساقتالاتىن ورىندار سەمەيدە كوپ. سولاردىڭ ءبىرى بۇرىنعى كوميسسار كوشەسىندەگى اباي مۋزەيى - مۇحتاردىڭ سەمەيدە ەڭ كوپ بولعان ۇيلەرىنىڭ ءبىرى. وسى ءۇيدى ول بىرنەشە جىل مەكەن-جاي ەتىپ تە تۇرعان. وسى اباي مۋزەيىنىڭ 1940 -جىلى العاشقى ىرگەسىن كوتەرۋگە كوپ ەڭبەك ەتىپ، ات سالىسقان دا اۋەزوۆ بولاتىن. قازىر ەندى اباي مۋزەيى تۇرعان كوشەنى - مۇحتار اۋەزوۆ كوشەسى دەپ، ەرەكشە ءبىر ىزگىلىك كوڭىلمەن، ماقتانىش ەتىپ اتايمىز.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ قولىنا قالام الىپ، جازۋشىلىق ساپارىنا اتتاناتىن العاشقى قۇتتى قادامى سەمەيدەن باستالعان. ونىڭ كوپتەگەن كوركەم اڭگىمەلەرى، تۇڭعىش پەسالارى: «ەڭلىك- كەبەك»، «ەل اعاسى»، «بايبىشە- توقال» سەمەيدە جازىلىپ، سەمەيدە وينالدى. «قورعانسىزدىڭ كۇنى»، «قىر سۋرەتتەرى»، «قىر اڭگىمەلەرى»، «وقىعان ازامات»، «ۇيلەنۋ»، «ءسونىپ- جانۋ» سياقتى كوپتەگەن كوركەم اڭگىمەلەرى سەمەيدە جازىلدى.
ەجەلگى قارت سەمەي، سوۆەتتىك ۇلى داۋىرىمىندە وركەندەپ وسكەن جاسارىپ، جاڭارعان، ۇلكەن سوتسياليستىك قالاعا اينالعان سەمەي - مۇحتار اۋەزوۆتىڭ العاشقى ءتالىم- تاربيە كورىپ، ءبىلىم الىپ، ادەبيەت الەمىنە قانات قاعىپ ۇشقان ۇياسى، التىن بەسىگى.
سوندىقتان مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىنىڭ الپىس جاسقا تولاتىن مەرەكەسىنە بىرنەشە كۇن قالعاندا، ەڭ الدىمەن سەمەيگە، تۋعان- وسكەن جەرىنە كەلۋدى پارىز ساناپ، ادەيى ارناپ الماتىدان اتتانعان.
21-سەنتيابر كۇنى سەمەيدىڭ اباي اتىنداعى وبلىستىق دراما تەاترىنىڭ ۇيىندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 60 جاسقا تولعان مەرەكەسىنە ارنالعان سالتاناتتى جيىلىس وتكىزىلدى. جيىلىسقا قالا حالقى، اۋدانداردان ارنايى كەلگەن ادامدار قاتىسىپ، جازۋشىنىڭ ءومىرى مەن ادەبي، عىلىمي، الەۋمەتتىك ەڭبەگى جايىندا بايانداما جاسادى. قۇتتىقتاۋ سوزدەر سويلەنىپ، جازۋشىعا ۇزاق ءومىر تىلەپ، قايىرلى بولسىن ايتىلىپ، تارتۋ تارتىلىپ، ۇلكەن سىي- قۇرمەت كورسەتىلدى.
سول جيىندا، الپىستىڭ اسقارىنا شىعىپ وتىرعان، اتى بۇكىل الەمگە جايىلعان، كەمەلىنە كەلگەن كەمەڭگەر جازۋشى - مۇحتار اۋەزوۆ، قۋانىشقا تولى جۇرەك سىرىن اقتارا، شەجىرەدەي شەشىلىپ، ۇزاق سويلەدى. ءوزىن وسىنشا زور اتاق، داڭققا يە ەتكەن، ءوزىنىڭ تۋعان حالقىن بوستاندىققا، باقىتتى ومىرگە باستاپ، ەرىكتى ەل، ىرگەلى مەملەكەت ەتكەن ۇكىمەتكە ءالى دە بورىشتى ەكەنىن، ول بورىشىن اقتايتىنىن ءبىلدىرىپ، ۇكىمەت پەن پارتياعا ۇلكەن راحمەت، زور العىس ايتتى.
22-سەنتيابر كۇنى مۇحتار اۋەزوۆ قاسىنداعى سەرىكتەرىمەن، وبلىستىق پارتيا، سوۆەت ورىندارىنىڭ وكىلدەرىمەن، جەرگىلىكتى اقىن، جازۋشى، جۋرناليستەر، ارتيستەر مەن مادەني- اعارتۋ مەكەمەلەرىنىڭ وكىلدەرىمەن بىرگە ءوزىنىڭ تۋعان- وسكەن اتا مەكەنى - اباي اۋدانىنا اتتاندى.
كۇن كوتەرىلمەي قالادان ەرتە شىققان ماشينالار ۇزىن جولعا ءتۇسىپ العان سوڭ، ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى ەدەل- جەدەل زىرلاپ كەلەدى. ەڭ الدىڭعى ماشينادا مەرەكە يەسى مۇحتار كەلە جاتىر. مۇحاڭنىڭ قۋانىشقا تولى جۇرەگى بۇگىن وزگەشە سوعادى. ونىڭ كوتەرىڭكى كوڭىلى ۇلان- بايتاق كەڭ دالانى كىرپىك قاققانشا كەزىپ شىعىپ، سابيلىك، بالالىق، جاستىق شاقتارىن كوز الدىنا الىپ كەلەدى. بۇل دالانىڭ تاۋ- تاسى، ساي- سالاسى، جاسىل جايلاۋى، وزەنى، ولكەسى، كول- كولشىگىنە دەيىن مۇحاڭا بالا جاسىنان تانىس. جازۋشىنىڭ كوركەم شىعارمالارىنىڭ كوركى بولعان دالا سۋرەتتەرىنىڭ، ونىڭ قۇدىرەتتى قالامىنان قاعىس قالعان بىردە- ءبىر كورىنىسى جوق.
مۇحاڭنان سىرىن جاسىرىپ قالعان جازىق دالا، قوينىنا قۇپياسىن تىعىپ قالعان ءتىلسىز تاۋ- تاس جوق. ول - ءبارىنىڭ دە باسىنان كەشكەن تاريحىن بايانداتىپ، بار سىرىن ايتقىزعان.
اناۋ ەرالى جازىعى. تاس باۋىر، قارا جۇرەك، قاندى قول رۋ باسى، بيلەردىڭ ەڭلىك پەن كەبەكتى ات قۇيرىعىنا تاڭىپ ولتىرگەن جەرلەرى، اناۋ كىشى وردا - سول جازىقسىز ەكى جاستىڭ جاۋىزداردان جاسىرىن ءجۇرىپ، از ۋاقىت داۋرەن سۇرگەن تاۋى. انا كىشى اقشوقىعا كوز جىبەرگەندە: ماعاۋيا اقىننىڭ، اباي ايتىپ جازدىرعان «ەڭلىك- كەبەك» پوەماسىنداعى:
بالاعا ەشبىر پاندە قاراماپتى،
توبىقتى نەتكەن جاندار ءدىنى قاتتى.
شەتكى اقشوقى باسىندا بەسىگىمەن
دەسەدى ءبىر كۇن بويى جىلاپ جاتتى، - دەگەن ولەڭى مۇحاڭنىڭ ويىنا تاعى دا ورالا بەرەدى. «ەڭلىك- كەبەك» وقيعاسىنان بارىپ، مۇحاڭنىڭ ويى ويقۇدىق جايلاۋىنا ويىسادى. 1917 -جىل. مۇحاڭ «ەڭلىك- كەبەك» پەساسىنىڭ ەڭ العاشقى نۇسقاسىن جازىپ ءبىتىرىپ، جازعى دەمالىسقا اۋىلعا كەلگەن. ابايدىڭ نەمەرە قىزىنىڭ ۇزاتىلاتىن تويى بولعالى جاتىر. مۇحاڭ وسى تويدىڭ قۇرمەتىنە ءوزىنىڭ تۇڭعىش پەساسىن كورسەتكىسى كەلەدى. اباي اۋىلىنىڭ جاس جىگىتتەرىن جيناپ، پەسانى دايارلايدى دا، ەكى قازاق ءۇيدى تىركەستىرە تىكتىرىپ، ساحنا سايلاپ، ءبىرىنشى رەت قازاق اۋىلىندا، كيىز ۇيدە «ەڭلىك- كەبەك» پەساسىن قويىپ، تويعا جينالعان جۇرتقا تەاتر ويىنىن كورسەتەدى. ايەلدەردىڭ رولدەرىندە بوزبالا جىگىتتەر ويناپ، مۇحتار ءوزى رەجيسسەر، ءوزى سۋفلەر بولادى. پەساداعى ابىزدىڭ ءرولىن ابايدىڭ كەنجە بالاسى ءىزقاىل ورىنداپتى. ول كەزدە ابايدىڭ ايەلى ءدىلدا دا، ايگەرىم دە ءتىرى بولاتىن. ويقۇدىق جايلاۋىنان شىققان اڭگىمە مۇحاڭنىڭ وسى ساپارداعى ەڭ ءبىر قىمبات، قىزىقتى ەستەلىگى ەدى.
وسىنداي ءومىر كەزەڭدەرىن ءبىر ءسات ءوزى ىشىنەن ويلاپ، ەسىنە ءتۇسىرىپ، ءبىر ءسات قاسىنداعى جولداستارىنا اڭگىمە ەتىپ ايتىپ بەرىپ كەلە جاتقان مۇحاڭ قاسقابۇلاققا جەتىپ قالعانىن ءشيلى وزەكتە الدىنان شىعىپ، كۇتىپ تۇرعان ادامدارعا كەزدەسكەندە ءبىراق ءبىلدى.
مىنە، قاسقابۇلاق. بۇل ابايدىڭ دۇنيە ەسىگىن اشقان، كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن جەرى. بۇگىن قاسقابۇلاق قارا-ءنوپىر حالىققا تولى. ءبارى دە وزدەرىنىڭ ۇلى جەرلەسى - مۇحاڭدى اسىعا كۇتىپ تۇرعان اباي اۋىلىنىڭ ادامدارى. جازۋشىنى اۋدان باسشىلارى، كولحوزشىلار، قۇربى- قۇرداستارى، زامانداس دوستارى، تۋىستارى زور قۇرمەتپەن، ساعىنىشتى قۋانىشپەن، شات-شادىمان كوڭىلمەن قارسى الدى. قارسى العانداردىڭ ىشىندە 84 جاستاعى ىبىرايشا قارت، اباي شىعارمالارىن ءومىر بويى كوشىرىپ جازىپ، ەلگە تاراتقان بەلگىلى مۇرسەيتتىڭ تۋعان قارىنداسى - 103 جاستاعى قارت انا بيبىلەر مۇحاڭدى قۇشاقتاپ ءسۇيىپ، كوزدەرىنەن قۋانىش جاسى مونشاقتاپ، جازۋشىنىڭ ءجۇز جاساۋىن تىلەيدى.
وسى كەزدەسۋ سالتاناتتى ۇلكەن تويعا اينالىپ، مۇحاڭنىڭ 60-قا تولعان مەرەكەسىنە ارنالعان قۇتتىقتاۋلاردان سوڭ، مۇحاڭا رەسپۋبليكالىق بايگەدە جۇلدە العان، ورەن جۇيرىك، جيرەن توبەل ات ەر- تۇرمانىمەن سيعا تارتىلدى. بالا جاسىنان بەرگى دوسى، 72 جاستاعى تىلەكە ورىنبايەۆ مۇحاڭدى جيرەن توبەلگە مىنگىزىپ، قايىرلى بولسىن ايتتى. ەل تىنباي قول شاپالاقتاپ، ءۇستى- ۇستىنە قايىرلى بولسىن ايتىسىپ، ءماز مەيرام بولىپ جاتتى.
مۇحاڭ ات ۇستىندە. حالىقتىڭ قالتقىسىز اق كوڭىلمەن، شىركەۋسىز شىن پەيىلمەن كورسەتكەن سىي- قۇرمەتى، سۇيىسپەنشىلىك جۇرەكتەن شىققان ىستىق لەبىزدەرى مۇحاندى قاتتى تولعانتىپ، تەرەڭ تەبىرەنتىپ تۇر. ول ءبىر ءسات ات ۇستىنەن اۋلاققا كوز جىبەرەدى. انا كورىنىپ تۇرعان ءبورىلى - مۇحاڭنىڭ تۋعان جەرى، اتا قىستاۋى.
وسى بورىلىدە 1897 -جىلى 28-سەنتيابر كۇنى مۇحتار ومارحان ۇلى اۋەزوۆ دۇنيەگە كەلدى. ودان بەرىرەك اكەسى ومارحاننىڭ بالا مۇحتاردى سەمەيگە ەرتىپ اكەلىپ، ءوزى وقىعاڭ ورىس مەكتەبىنە تۇسىرگەنى، اعاسى - قاسىمبەكتىڭ، اكەسىنەن 6 جاسىندا جەتىم قالعاندا ايالاپ وسىرگەن اناسى نۇرجامالدىڭ بەيىتتەرى مۇحاڭنىڭ كوز الدىندا تۇر. وسىنىڭ ءبارى - بالالىق، جاستىق شاقتارىن ەرىكسىز ەسىنە ءتۇسىرىپ، قۋانىش ۇستىندە مۇحاڭدى ەلجىرەتەدى.
مۇحاڭ اتتان ءتۇسىپ، ءسوز سويلەمەك يشاراتىن بىلدىرگەندە، دۋىلداعان جۇرت تىنا قالدى. مۇحاڭ شەكسىز قۋانىشتان كوڭىلى بوساپ، كوزىنە جاس الا سويلەدى. مۇحاڭنىڭ ءسوزىن سول جەردە ءبىز ماگنيتوفون لەنتاسىنا ءتۇسىرىپ الدىك. بۇل مۇحاڭ مارقۇمنىڭ تۋعان- وسكەن ەلىندە سويلەگەن اقىرعى ءسوزى ەدى:
«قادىرلى جولداستار، وسى جيىندارىڭىز بەن قۋانىش تولقىتقانداي، ۇلكەن اسەر ەتكەندەي، دوستىق، تۋىسقاندىق مىنەزدەر كورسەتىپ تۇرسىزدار. بۇل زور سىيلارىڭىزعا، وسى كورسەتكەن پەيىلدەرىڭىزگە، بارلىعىنا مەن سونشالىق ريزامىن دا، قۋانىشتىمىن دا جانە بارىنشا العىس ايتامىن. مەنىڭ العاشقى ايتايىن دەگەن ءسوزىم وسى.
كۇمان جۇرەك، كەۋدە العىسقا تولى وسى كورسەتكەن پەيىلدەرىڭە، ۇلكەن اعا، كىشى ءىنى، اتادان شوبەرەگە دەيىن انادان كىشكەنتاي نەمەرە- شوبەرە قىزدارىنا دەيىن - بارلەرىڭىز دە جيىلىپ كەلىپ تۇرسىزدار. مەنىڭ تۋعان ورتام، ورتالارىڭا كەلگەن مەنىڭ، الپىس جاسقا جاسىم كەلگەنمەن دە، مەنى قايتا تۋدىرعان دا، قايتا جاسارتقان دا سىزدەرسىزدەر! (قول شاپالاقتاۋ).
ورتالارىڭا كەلۋ، جۇزدەرىڭدى كورۋ، وسىنداي جاقسى پەيىلمەن قارسى الۋلارىڭ تانىپ- ءبىلۋ دەگەننىڭ بارلىعى - ول زور سىيلىق. ءار جاقتا تالاي- تالاي جەرلەردە بولسامدا، تالاي- تالاي جىلدار كەلمەي جۇرسەم دە، مەنىڭ كوڭىلىم وسى جەرلەرمەن، وسى ەلمەن بايلانىستى (كوزىنە جاس الادى). ويتكەنى: وتان دەگەندە، ەل دەگەندە، ءبىز وسىنداي تۋعان جەردى، وسىنداي ەلدى ايتامىز. سول ەل - سىزدەرسىزدەر. كورىپ تۇرسىزدار، مەنىڭ دە كوڭىلىم بالقىپ ءتۇر، سىزدەرگە كەزدەسكەنگە، ايىپ ەتپەڭىزدەر!
بۇل سىيلارىڭىز جالعىز ماعان عانا جاساعان سىي ەمەس. وسى كۇنگى قازاق(سوۆەت) ادەبيەتىنىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان جولىنا، وسكەن تابىستارىنا، سوعان ارنالعان سىي-قۇرمەت، ءبىر جاعىنان. بۇل - سىزدەردىڭ كوڭىل پەيىلدەرىڭىز، وزدەرىڭىزدىڭ عانا كوڭىل پەيىلدەرىڭىز ەمەس، بۇكىل اباي اۋدانىنىڭ، قالا بەرسە، سەمەي وبلىسىنىڭ، قالا بەرسە بۇكىل قازاقستان سوۆەت حالقىنىڭ وسى كۇندەردە، مەنىڭ از عانا ەڭبەگىمە، مەنىڭ كەشەگى وتكەن ەڭبەك جولىما جاساپ وتىرعان انالىق، وتاندىق، دوستىق قۇرمەتىنىڭ ايعاعى، سونىڭ بەلگىسى. سىزدەر ايتىپ وتىرعان ءسوز، سىزدەر جاساپ وتىرعان سىي- قۇرمەت بۇكىل سىزدەردىڭ ارالارىڭىزدا، بۇل ارادا وزدەرى بولماسا دا ايتىپ وتىرعان كوپ حالقىمىزدىڭ، سوۆەت حالقىنىڭ وتانىمىزعا جاساپ وتىرعان قۇرمەتى دەپ بىلەمىن مەن. سول ءۇشىن دە جۇرەك، كوڭىل العىسقا تولى. ال، بۇل قۇرمەتتى بۇل كۇنگە دەيىن ىستەلگەن ىسىممەن مەن تولىق اقتادىم دەپ ويلامايمىن، ەسەپتەمەيمىن.
بۇدان بىلاي دا ەندىگى قالعان ومىردە قولدان كەلگەن كۇش- قۋاتتىڭ بارلىعىن جۇمساۋ، بۇدان بىلاي دا سىزدەردىڭ كوڭىلدەرىڭىزدە وسىنداي ماعان، مەنىڭ ەڭبەگىمە جاقسى پەيىلمەن قاراپ، جاقسى باعالايتىن، العىس ايتارلىق تۋىسقاندىق، اتالىق، انالىق، باۋىرلىق، سول سەزىمدەر وزگەرمەسىن دەپ، سول سەزىمدەر مۇمكىن بولسا، وسە بەرسىن دەپ، سول وسە بەرۋىنە لايىقتى ەڭبەك بەرسەم دەپ، مەن سونى ارمان ەتەمىن.
سول ەڭبەكتى مىناۋ وتىرعان كىشكەنتاي بالالار ەرتەڭ مەكتەپكە بارعاندا، بۇگىنگى مەكتەپتەگى بالالار بۇل اراداعى مەكتەپتەرىن ءبىتىرىپ، جاڭاعى جوعارى دارەجەلى مەكتەپتەرگە بارعاندا، سونان كەيىنگى وسى تۇرعان جاس كەلىندەر، قارىنداستار، وسىلاردان تۋعان بالا ۇرپاق - ءبارى دە ءبىزدىڭ وسىنداي ەڭبەكتەرىمىزدىڭ ماڭىندا تۋىپ جاتقان حالىقتىڭ وسى بۇگىنگى سىزدەر كورسەتىپ وتىرعان سىي- قۇرمەتىن ولار دا ەسكە تۇتاتىنداي، جادىندا ساقتايتىنداي بولسا ەكەن دەگەن ارمان بولادى مەنىڭ كوڭىلىمدە. ءبىر ەمەس، ءبىر بۇل كۇن ەمەس، تالاي رەت ءالى دە ورالىپ ءتىرى بولساق، كەلەمىز.
ءاربىر كەلگەن سايىن ەلدىڭ، ولكەنىڭ كوركەيىپ كەلە جاتقانىن ەستىگەنگە، بىلگەنگە مەنىڭ دە كوڭىلىم شات. سىزدەر مەنىڭ تابىسىمدى قۋانىش ەتىپ قۇتتىقتاساڭىزدار، مەن سىزدەردىڭ تابىستارىڭىزدى، جەتىستىكتەرىڭىزدى بۇگىنگى بۋىننىڭ، بۇگىنگى ءناسىلدىڭ، سوۆەت ەلىنىڭ وسى اباي اۋدانىنداعى، كولحوزداعى سوۆەت ەلىنىڭ بۇگىنگى ناسىلدەرىنىڭ قولى ونەرگە، بىلىمگە جەتىپ وتىرعانىن مەن دە سونداي قۋانىش ەتەمىن. ءسىز بەنەن ءبىز ءبىر جانبىز، ءبىر ءتانبىز.
بۇكىل قازاقستاننىڭ، جالعىز مەن عانا ەمەس، بار سوۆەت ادەبيەتى، بار پارتيا، بار سوۆەت قىزمەتكەرلەرى سىزدەردەن جىراقتا جۇرسە دە كوڭىلمەنەن، نيەتپەنەن، ويداعى ارمان ماقساتپەنەن ءبارىمىز ءبىز ءبىرتۇتاس دەنەمىز. سوۆەت حالقى دەگەن حالىق سولاي. ءبىزدىڭ ورتامىزدا الا مەن قۇلا، ارداقتى مەن تومەن، باس پەن اياق دەگەن بولمايدى. ءار ۋاقىتتا تەڭ ءبىر دارەجەدەگى، تۋىسقان- ىنتىماق قاتار ەڭبەكتە كەلە جاتقان، قاناتتاسىپ كەلە جاتقان حالىقپىز. سوۆەت حالقى دەگەن حالىق سول.
قازاق پەن ورىس اراسى، ورىس پەن وزبەك اراسى، قازاق پەن كاۆكاز ەلى، اناۋ گرۋزين مەن ازەربايجان ەلى، بار ەلدەرىمىز تۋىسقان. تۋىسقان ەلدەردىڭ تۋىسقاندىق كۇشى ارقىلى وسى اراڭنان، ورتاڭنان شىققان قازاقتىڭ ءبىر بالاسى بۇگىنگى كۇندە ءبىر تالاي كوتەرىلىپ وتىر.
كوتەرىپ وتىرعان جالعىز قازاق قانا ەمەس، ءبىزدىڭ وتانىمىزداعى بارلىق تۋىسقان ەلدەرىمىز. ءارقايسىمىزدىڭ ۇلكەندى كىشىلى تابىسىمىز بولسا، سونى قۋانىش ەتىپ، ازدى كوپكە ساناتىپ، كىشكەنەنى ۇلكەنگە، زورعا ساناتىپ، ءسويتىپ وتىرعان ءبىزدىڭ ارداقتى وتانىمىز. وسىنداي كۋانىش كۇنىنە مەن، اسىرەسە، جاڭاعى جۇزدەرىڭىزدى كورىسىپ وتىرىپ ايتقان العىسپەن بىرگە، بار كوڭىلىمدەگى العىسىمدى، كوڭىلىمدەگى ەڭ جاقسى ىستىق سەزىم- جالىنىمدى سول ءبىزدى وسىنداي دارەجەگە جەتكىزىپ وتىرعان وتانىمىزعا ارنايمىن. ءبىزدى وسىنداي دارەجەگە ءبارىمىزدى ءار ساتىدا، ءار جەردە، ءار جاستا وسىنداي باقىتتى كۇندەرگە جەتكىزىپ وتىرعان پارتيا، سوۆەت باسشىلىعىنا ارنايمىن. سوندىقتان، جاساسىن سوۆەت ۇكىمەتى، جاساسىن كوممۋنيستىك پارتيا دەپ ءسوزىمدى اياقتايمىن!» بۇل مۇحاڭنىڭ تۋعان- وسكەن ەلىندە سويلەگەن اقىرعى ءسوزى ەكەن.
سول 22-سەنتيابر كۇنى مۇحاڭ قاسىنا ەرگەن ادامدارمەن اباي اۋدانىنىڭ ورتالىعى - قاراۋىلعا كەلدى. اۋدان ورتالىعىندا دا جازۋشىعا ۇلكەن سىي- سياپات، زور قۇرمەت كورسەتىلدى. 23-سەنتيابر كۇنى مۇحاڭ جيدەبايداعى اباي بەيىتىنە بارىپ، ۇلى اقىننىڭ زيراتىنا تاعزىم ەتىپ، اباي قىستاۋىنداعى اقىننىڭ مۋزەيىن ارالاپ كوردى.
«بىرلىك»، «جدانوۆ» اتىنداعى كولحوزداردى ارالاپ، مۇحاڭ قاسىنداعى سەرىكتەرىمەن، وبلىس اۋدان وكىلدەرىمەن بىرگە سول 23-سەنتيابر كۇنى اياكوز قالاسىنا قاراي بەت الدى. 1957 -جىلى 24-سەنتيابر كۇنى مۇحتار اۋەزوۆ وزىمەن بىرگە كەلگەن جولداستارىمەن سامولەتكە ءمىنىپ، الماتىعا ۇشىپ كەتتى. مۇحاڭ مارقۇمنىڭ ءوز ەلىنە كەلگەن اقىرعى ساپارى دا وسى بولدى.
وسىدان كەيىن ول ەلگە ورالعان جوق. كوپ ۇزاماي ءوز زامانىنىڭ تاقىرىبىنا ۇلكەن رومان جازۋ ۇستىندە دۇنيەدەن قايتتى. ول روماننىڭ ءبىرىنشى كىتابىن عانا جازىپ ۇلگەردى. مۇحاڭ مارقۇم ءبىر سوزىندە: «اجال اڭگىمەگە كەلسە، مەن ونى تالاي رەت ۇيالتقان بولار ەدىم» - دەگەن ەدى. مەيىرىمسىز، تاس باۋىر اجال 1961 -جىلى مۇحاڭدى ارامىزدان الىپ كەتتى. ەندى ونىڭ ەكىنشى ءومىرى - ماڭگى ولمەيتىن ءومىرى باستالدى. ول ءومىرى - ونىڭ دانىشپاندىق، تاماشا كوركەم ادەبي مۇراسى.
بۇگىنگى كۇنى ابايدىڭ كەمەڭگەرلىك ءسوزىن مۇحاڭا ارناپ، قايتالاپ ايتامىز:
كوپ ادام دۇنيەگە بوي الدىرعان،
بوي الدىرىپ، اياعىن كوپ شالدىرعان.
ءولدى دەۋگە سيا ما، ويلاڭدارشى،
ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان.
سەمەي. 13/3/1963.