ايەلدەر ەر ادامدى بيگە شاقىرعان. «قۇدا تارتۋ» قانداي ءداستۇر؟
بۇل ءداستۇر بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان. جەلىدە بۇل ءداستۇر تۇسىرىلگەن ۆيدەو دا تارادى. ەتنوگراف بولات بوپاي ۇلى Tengrinews.kz تىلشىسىنە «قۇدا تارتۋ» ءداستۇرى تۋرالى ايتىپ بەردى.
ماماننىڭ ايتۋىنشا، بۇل ءداستۇردىڭ ءوز ءجون-جورالعىسى بار.
«جىگىت جاقتان قۇدا ءتۇسىپ كەلگەن قۇدالاردان سول ءجون- جورالعى الۋ ءۇشىن قىز جاقتىڭ ءازىلقوي جەڭگەلەرى قۇدالار وتىرعان ۇيگە كىرىپ، كادە سۇراپ، ءان ايتىپ، بي بيلەپ، كۇي شەرتىپ، جۇمباق جاسىرىپ، ونى شەشىپ بەرۋىن وتىنەدى. كەلگەن قۇدالار قۇدالىق توي داستارحانىن دۋمانعا بولەپ، بويىنداعى بار ونەرىن كورسەتەدى. ال ونەرى بولماعان قۇدالار كادە جولىن بەرىپ، باسقالاردى تىڭداپ، اڭگىمەسىن ايتىپ وتىرادى. قازاق مۇنى «قۇدا تارتۋ» دەپ اتايدى»، - دەيدى ول.
ەتنوگرافتىڭ سوزىنشە، «قۇدا تارتۋ» دەگەن ءسوز كەلگەن قۇدانى ورتاعا بيگە تارتۋدان شىققان.
«بيگە تارتقان قۇداعي نە قۇداشا اسا ءبىر ادەپپەن، قۇدانىڭ الدىنا كەلىپ، وڭ قولىمەن كەۋدەسىن باسىپ، باسىن ءيىپ، ىزەت- ىلتيپاتپەن ورتاعا بي بيلەۋگە شاقىرادى. ول كەزدە قۇدا بيلەي السا دا، بيلەي الماسا دا، ورتاعا شىعىپ شاماسى جەتكەنشە ونەرىن كورسەتەدى. بيگە شاقىرعان قۇداعيعا لايىق كادە جولىن جاسايدى»، - دەدى بولات بوپاي ۇلى.
ەتنوگراف «قۇدا تارتۋ» ءداستۇرىن جاسايمىز دەپ ارتىق كەتپەۋ كەرەگىن دە ەسكە سالدى.
«قازاق قۇدا- قۇداعي، قۇدا بالا، قۇداشالارىن، ۇلكەنىنەن كىشىسىنە دەيىن ەرەكشە قۇرمەتپەن قارسى الادى. وعاش ەرسى قىلىقتار جاسامايدى. ادەپسىزدىك كورسەتپەيدى. قۇدالىق جاقسى باستالسا، ەكى جاس باقىتتى بولادى. ءومىر بويى رەنىشسىز وتەدى دەپ ىرىمدايدى. سوندىقتان قۇدا كەلگەن ۇيگە قۇت ىلەسە كەلەدى. جامان قىلىق، ادەپسىز ءىس جاساسا، سول ۇيدەن قۇت كەتەدى، باق تايادى دەپ سەنەدى دە، قۇدالاردىڭ قاس- قاباعىن كۇزەتىپ رەنجىتپەي اتتاندىرۋعا تىرىسادى»، - دەيدى ول.
سونىمەن قاتار، مامان جەلىدە تاراعان «قۇدا تارتۋ» ءداستۇرىنىڭ ۆيدەوسىنا قاتىستى پىكىرىن ايتتى. وندا ايەل قۇدانىڭ موينىنا ورامال تارتىپ، ورتاعا قاراي تارتادى.
«قازاقتاعى «قۇدا تارتۋ» ءداستۇرى - دۇنيە الۋ، قۇدالاردى قىلقىندىرىپ موينىنا ورامال سالىپ سۇيرەۋ، قورلاۋ نە قورقىتۋ ەمەس. قايتا ءبىر- بىرىمەن تەرەڭ تانىسىپ، ءبىرىن- ءبىرى سىيلاۋ، مىڭ جىلدىق قۇدا بولۋ، سوعان قۇرمەت ەتۋ. قۇدانى جۇلقىلاپ، موينىنا ورامال نە ارقان سالىپ سۇيرەۋ قازاقتىڭ «قۇدا تارتۋ» داستۇرىندە جوق سالت. بۇلاي ىستەۋ بىردەن ادەپسىز كورىنىس، ەكىنشىدەن قۇدانى قورلاۋ، ۇشىنشىدەن، وتە قاۋىپتى جاعداي، قۇدانى باسسالىپ سۇيرەۋ، اسىرەسە ايەل ادامنىڭ ەر ادامعا تاپ بەرۋى كوزگە سولەكەت، كوزگە جات قىلىق. جامان ىرىم. سوياتىن قويدى قورادان سۇيرەگەنمەن بىردەي قىلىق. ونى اتام قازاق ءولىمدى كۇندى، جازالى كۇندى ەسكە سالادى دەپ مۇلدە تىيىم سالعان. ونداي ارەكەتتى كورگەن بىرەۋلەر ەرتەڭ قۇداسىنا ورامال نە ءجىپ تاعىپ سۇيرەپ ءجۇرىپ بۋىندىرىپ السا، ارتى نە بولادى؟» - دەپ ەسكەرتتى بولات بوپاي ۇلى.
قازاق كەلىنى. جەتىسۋ وبلىسى، لەپسى ۋەزى، 1898 -جىل
ەتنوگراف قازاق ءداستۇرىن ورىندايمىن دەپ ابەستىك جاساپ جاتقانداردى كورگەنىن ايتتى.
«وتكەندە جاڭا تۇسكەن جاس كەلىننىڭ باسىنا اتتىڭ جۇگەنىن سالىپ، قايىن جەڭگەسى ءۇي ورتاسىن شىر اينالىپ جەتەكتەپ جۇرگەن ۆيديونى كورىپ قالدىم. بۇل وتە جامان ىرىم. كەلىندى كەلساپ قىلاتىن، قۇدانى قۇل قىلاتىن جاساندى ءداستۇر ىستەمەگەن ءجون. شاڭىراقتىڭ باعىن شايقايتىن جامان ىرىمدى اتقارماۋ كەرەك. قازاقتا جامان ىرىم، جارامسىز كادە جوق. ول سوندىقتان عاسىرلار بويى قۇنىن جويماي ساقتالىپ كەلەدى. ءداستۇردى جاعىرتامىز دەپ جاڭساق باسىپ جاڭىلماۋمىز كەرەك. سالت پەن ءداستۇردى بۇزباعان دۇرىس.
ءبىز ءوز سالتىمىزدى ءوزىمىز بۇزساق، باسقالارعا وكپەلەۋدىڭ قاجەتى جوق. اتتان جىعىلساق تا، سالتتان جىعىلماعان قازاق ەكەنىمىزدى. تەك قانا دۇرىس اتقارعان داستۇرىمىزبەن عانا اقتاي الامىز»، - دەپ قورىتىندىلادى ول.