اباي جازعان حاتتار

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات – ...اباي - الىپ مۇحيت. ونىڭ ءار ءسوزى - ءبىزدىڭ ۇلتتىق قازىنامىز.

ءبىز مەرەكەگە وراي ارنايى حاكىمنىڭ ءىنىسى مەن ۇلىنا جازعان حاتىن ۇسىنىپ وتىرمىز.

ءىنىسى حاليوللاعا جازعان حاتى

سىزگە گيززاتلۋ1 ءۋا ءحۋرماتلۋ2 عازيز مۋكاررام3 ءىنىمىز حاليۋللا مىرزاعا بىزكي اعاڭىز يبراھيمدەن دۇعاي سالەم. ءۋا ءھام بارشا اتا-انالارىڭىزدان، اعا-ءىنى، جەڭگەلەرىڭىزدەن كوپدەن-كوپ دۇعاي سالەملەر يولدادىق. ءالحامدۋ ءليللا4، ءۇشبۋ كۇندە ساۋ-سالاماتلارمىز، ءوزىڭ كورگەن جاندار ءھامماسى5: ءۋا كانا6 بىزگە حات يازعان كاماليددەن مولداعا كوپدەن- كوپ سالەم دەگەيسىز. ھارينە7 سىزگە ءدىنقارىنداشلىق تۋعراسىندان قىلعان بولىشلىقلارى اللا اعالادان قايتسۇن. وزىڭە حات يازارعا ۋاقىت تار بولدى. اياگوزگە كەلگەن ۋاقىتتا پوشتا يۇرارگە تىعىزلانعان دا ەكەن، ھارنە حاتلارنى دا كوردۇك. بيجاي ءدىل قابىلىمىز ولدى.

ءۋا قانا يول قارجىعا وتۇز تەڭگە يىبەردىك. ءيانا سەمەيگە ماعلۇملانعان8 ۋاقىتىڭىزدا قۇداي تاعالا قالاسا ات تاعايىنلارمىز. تاتەڭىز9 بەك قۋانىپ جاتىر - ءفارز ء‘اين10 ۇيرەنگەنىڭىز حۋسۋنىندا11، ىلگەرى تالاپ قىلعانلىعىڭىزدان. ءھاردايىم قۇداي تاعالاعا سىعىنىپ ءجاھد12 قىلا كورسۇن دەيدى. حاتىڭىز ءتيىشى ءبىرلا13 يەشبىر توقتامايىنشا اياگوزگە كەلىپ ءۇشبۋ حاتتى يازدىق.

ءھاردايىم تاۋفىقلى14، ابىرويلى عۇمىرىڭىزدى تىلەپ، حات يازعۋشى اعاڭىز يبراھيم قۇنانباي وعلى دەيۋ بىلەسىز.

يۋنىسدەن كوپ سالەم.

1866-ىنچى جىلىندا 8-ءىنچى مارتدا.

1 ءيززات (ارابشا) - ۇلىلىق، قۇرمەت.

2 ءحۋرمات (ارابشا) - قۇرمەت.

3 مۋكاررام (ارابشا) - سىپايى، سىيلى.

4 ءالحامدۋ ءلييلاھ (ارابشا) - اللاعا شۇكىر.

5 ھامە (پارىسشا) - ءبارى، بارشا.

6 ءۋا كانا - جانە دەگەن ماعىنادا.

7 ھارنە (تۇركيەشە) - ءاربىر، ءارقاشان.

8 ءما لۋم (ارابشا) - بەلگىلى، ءمالىم.

9 قۇنانبايعا بالالارىنىڭ قويعان اتى.

10 ءفارز ءاين (ارابشا) - مىندەتتى پارىز. ياعني، شاريعات بويىنشا ءارىبىر ادامنىڭ ءوزى ورىنداۋى مىندەتتى بولعان امال.

11 حۋسۋس (ارابشا) - قاتىستى، سوندىقتان.

12 ءجاھد (ارابشا) - تالاپ، جىگەر.

13 ءبارلا (تۇركيەشە) - شىلاۋ: مەن مەنەن، پەن پەنەن.

14 تاۋفيك (ارابشا) - جەتىستىك، ساتتىلىك.

بالاسى ماعاۋياعا جازعان حاتى

دۇعاي سالەم

ءحۋرماتلۇ ءۋا ءمارحاماتلۇ ماعاشقا جەتىب ءمالىم بولسىن-كي، وسى مەنەن دۇعاي سالەم. الگى مالدى باكەڭنەن ايداتىپ جىبەر. اقىلباي بىرگە كەلسىن. مۇنداعى ىستەر جاقسى ءجۇرىپ… شاھكارىمگە ءھام سالەم ايتىڭدار. ول دا كەلسىن.

وي جىبەرتىپ قاراشى، ماعاش بالا،

سان دەگەنىڭ توعىز-اق بىردەن سانا.

ءنولدى ەرىتپەسە بۇلار دا قىسىر ەدى،

ەدينيتسا سىپات دەپ ءبىل، تەك عانا.

كوپ بىلگەنگە كوپ نادان بولادى قاس،

ءماۋجۋد1 پەنەن مانسۇحدى2 ول ايىرماس.

بايتەرەك تە كۇندەيدى كولەڭكەسىن،

بايقاپ تۇرساڭ وسى جۇرت سوعان ۇقساس.

ءۇشبۋ ءسوزدى زەيىن قويىپ وقى ءھام سولاي ىستە، شىراعىم.

اماندىقتا، اعايىنىڭىز اباي.

1ارابشا [ءماۋجۋد] -

بار بولۋ، قولدا بار.

2ارابشا [ءمانسۋح] -

كۇشى جويىلعان

حاتتارعا تۇسىنىكتەمە

ابايدىڭ ومبىداعى كادەت كورپۋسىندا وقىعان ءىنىسى حاليوللاعا 1866 -جىلى 8-ناۋرىزدا جازعان حاتى. پەتەربۋرگتەگى كۇنشىعىس حالىقتارىن زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى بۇل حاتتى ءا. مارعۇلان تاپقان.

حاليوللا - قۇنانبايدىڭ ايعىزدان تۋعان ۇلى، ابايدىڭ ءىنىسى. ون جاسىنا دەيىن اۋىلدا عابيتحان مولدادان وقىپ، ساۋاتىن اشقان ول، 1859-67 -جىلدارى ومبىداعى كادەت كورپۋسىندا، 1867-68 -جىلدارى ماسكەۋدەگى الەكساندر III اتىنداعى اسكەري ۋچيليشەدە وقىدى. 1868-70 -جىلدارى باتىس ءسىبىر گەنارال- گۋبەرناتورلىعىنا قارايتىن ءسىبىر قازاق اسكەري بولىمىندە قىزمەت ەتكەن.

ول جان-جاقتى تالانتتى بولعان. حاليوللا ومىردەن ەرتە ءوتىپ، ايتارلىقتاي مۇرا قالدىرا المادى. اباي ورىس ادەبيەتىنىڭ تۋىندىلارىمەن العاش رەت حاليوللا ارقىلى تانىستى. ول حالىق ەپوسىن جيناپ، زەرتتەۋدە كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن.

ابايدىڭ سەمەيدەن بالاسى ماعاۋياعا 1896 -جىلى جازعان حاتى. بەلگىلى تاريحشى- عالىم امانتي يسين 1997 -جىلى 1-قىركۇيەكتە ابايدىڭ مەملەكەتتىك تاريحي- مادەني جانە ادەبي- مەموريالدىق قورىق مۇراجايىنىڭ قورىندا ەسكى قولجازبالارمەن جۇمىس ىستەگەن كەزىندە وسى حاتتى تاۋىپ العان. عالىم جۇرگىزگەن ساراپتاما بويىنشا: «تورتكە بۇكتەلگەن حات قاعازى جاقسى ساقتالعان. حاتتىڭ جازىلۋى ايى مەن كۇنى تۋرالى مالىمەت ءوشىپ قالعان. ءبىر ءسوز سىزىپ تاستالعان، مۇنىڭ ءوزى حاتتىڭ كوشىرىلمەگەنىن كورسەتىپ تۇر. جازۋ ورفوگرافياسى جانە مانەرى تولىعىمەن XIX عاسىردىڭ سوڭىنا ساي كەلەدى. «دۇعاي سالەم» دەپ حات باستاماسى جازىلىپ، سوڭىنان جازىلۋ ۋاقىتى كورسەتىلگەن».

دەرەككوزى:

«اباي شىعارمالارىنىڭ اكادەميالىق تولىق جيناعى». 174-175 جانە 283-286-بەتتەر

«ابايدىڭ اقىن ۇلدارى»

الماتى وبلىسى جاڭالىق اۋىلىنداعى «اشتىق جانە ساياسي قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىنا» ارنالعان مۋزەيدە ابايدىڭ قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعان ۇرپاقتارى جايىندا سىر شەرتىلگەن كەش ءوتتى. كەش اياسىندا اباي كۇنىنە وراي «ابايدىڭ اقىن ۇلدارى» اتتى كىتاپتىڭ تۇساۋى كەسىلىپ، وقىرمانعا جول تارتتى.

كىتاپتىڭ اتاۋى ايتىپ تۇرعانداي، حاكىم ابايدىڭ دارىندى ۇرپاقتارىنا ارنالعان. كىتاپقا اقىننىڭ ۇلدارى اقىلباي، ماعاۋيا، تۇراعۇل مەن نەمەرەسى اۋباكىر اقىلباي ۇلىنىڭ كوركەم تۋىندىلارى جانە ولاردىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىقتارى تۋرالى زەرتتەۋلەر، ەسسەلەر مەن ماقالالار توپتاستىرىلعان.

ايتا كەتەتىنى، تۇڭعىشى اقىلباي مەن ماعاۋيا كوركەم داستان پوەمالاردى جازسا، ال تۇراعۇل قارا ءسوزدىڭ حاس شەبەرى، اۋدارماشى بولعان. نەمەرەسى اۋباكىر ساتيرالىق ولەڭدەر، تاريحي شىعارمالار جەلىسىندە كولەمدى داستاندار جازعان.

«بۇگىنگى شارانىڭ بۇل مۋزەيدە ءوتۋى دە تەگىن ەمەس. مەن بىلەتىن ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى شاكارىمنەن باستاپ، 14 ۇرپاعى قۋعىن كورگەن. قىسقاسى كەڭەس وكىمەتى اباي ۇرپاقتارىنا تەرىس قاراعان. ال ەندى بۇگىنگى جاستار اباي ارمانداعانداي ءبىلىمدى بىلىكتى بولۋ كەرەك قوي»، - دەپ اتاپ ءوتتى جازۋشى بولات جۇنىسبەكوۆ.

شارا سوڭىندا قوناقتار مۋزەيدى ارالاپ، ەكسپونات ەستەلىكتەرمەن تانىستى. سونىمەن قاتار الماتى وبلىسىندا «اباي اندەرى» اتتى «ءۇشقوڭىر» فولكلورلى- ەتنوگرافيالىق ءانسامبلىنىڭ كونتسەرتى، «ۇمبەتالى جىرلارىنداعى - اباي بەينەسى» اتتى جيىنى، «ءحانتاڭىرى» حالىق تەاترىنىڭ «تەلعارا» فيلم- سپەكتاكلىنىڭ قويىلىمى، «اباي - جىرشى، ۇلى اقىنى ەلىمنىڭ» اتتى پوەزيا كەشى سىندى شارالار 17-تامىزعا دەيىن جالعاسىن تاپپاق.

«ماحامبەتتى بيىك قويام ابايدان» دەۋگە بولماس

وسى كۇنى ابايدىڭ سىرتىنان نە ايتىلمادى؟ «اباي دەگەن ادام بولدى ما؟» دەگەن سۇراق توتەسىنەن قويىلىپ ءجۇر. ول نەنى بىلدىرەدى؟! ول - ابايدىڭ ۇلكەن سەنىمگە اينالىپ كەتكەنىنىڭ، سەنۋ مەن سەنبەۋدىڭ، سەنىم مەن كۇماننىڭ اراسىنداعى ماڭگىلىك كۇش سەكىلدى قۇپيا الەمگە اينالىپ كەتكەنىنىڭ بەلگىسى شىعار…

راسىمەن دە ابايعا سەنۋ دە، سەنبەۋ دە ادام اقىلىنىڭ تاڭداۋىندا.

وزىمە اناۋ ەسكەرتكىشتەر مەن سۋرەتتەردەگى ابايدان، قارا ءسوز بەن ولەڭىنىڭ ىشىندەگى اباي جاقىنىراق… ايتپەسە ەسكەرتكىش دەگەن ابايدىڭ ەمەس، تاستىڭ مۇڭايىپ تۇرعانى باسىمىراق دۇنيە عوي كوبىندە. ال شىعارمالارىن وقىساڭ، ءارىپتىڭ ارتىنان سىعالاپ ابايدىڭ مۇڭى سەزىلىپ تۇرادى…

مەنىڭ ايتپاعىم باسقا ەدى. ءبىز «اباي دەگەن ادام بولعان جوق» دەسەك، نە ۇتامىز؟ جارايدى، ونى ءاليحان جاساپ شىقتى دەلىك. سودان؟ ول الەكەڭنىڭ ەكىنشى بولمىسى بولعاننىڭ وزىندە، اباي دەپ اسپەتتەۋگە لايىق بولمىس ەمەس پە؟!

تالاس نەدەن تۋدى؟ ءبىر بىلەرىم - ءبىز ابايدى قۇرتقاننان ابايدىڭ ەشتەڭەسى كەتپەيدى، سورلايتىن ءوزىمىز.

ماعان ابايدىڭ تالاسىنان رۋشىلدىق پەن جەرشىلدىكتىڭ ءيىسى مۇڭكىپ تۇراتىنداي سەزىلەدى كەيدە.

مىسالى، «ماحامبەتتى بيىك قويام ابايدان» دەپ دانىشپانسۋدىڭ ءوزى ۇلكەن قاسىرەت. بۇل - اقىلدى كۇشكە جىعىپ بەرۋ. ايتپەسە ماحامبەت تە اقىلدىڭ ادامى، كۇشى مەن قىلىشىن كورىنگەن تاسقا شاپقان اقىماق ەمەس. زامانى سولاي بولدى…

بۇل قيسىنمەن «شىڭعىس حاندى بيىك قويام ءال-فارابيدەن» دەپ تە ايتا سالۋعا بولادى عوي. سول شىڭعىس حاندار ءال- فارابيلەر جاققان شىراقتىڭ، وركەنيەتتىڭ كىندىگىنە بالتا شاپتى عوي… بۇگىنگى ۇردا- جىق پاراساتسىز ءحالىمىز سونىڭ كەسىرى… كەشەگى الاشتىقتارعا اراشا تۇسپەگەن، ءوز زيالىسىنان كۇنى ءۇشىن كۇلىك جەۋدى ارتىق قوياتىن قوعام سودان تۋدى. ءالى جالعاسىپ كەلەدى…

وسى كۇنگى كاپيتاليزم مەن ديپلوماتيانىڭ تىلىنە سالىپ ايتساق، وندا ءار قالاداعى اباي كوشەلەرى مەن ەسكەرتكىشتەرىن نە ىستەمەكپىز سوندا؟

الىس-جاقىن شەت ەلدەگىلەر قۇرمەت كورسەتىپ، «اباي - باس اقىندارىڭ»، - دەپ كورسەتكەن سىي-سىياپات نە بولماق؟ «كەشىرەرسىزدەر، ءبىز قاتەلەسىپپىز. اباي دەگەن ادام بولماپتى، مىنانىڭ ءبارىن قۇرتىپ جىبەرىڭىزدەرشى، كەيىن باسقا ءبىر ادامنىڭ اتىن ايتىپ جىبەرەرمىز» دەمەكپىز بە؟

قالاي دەسەك تە اباي ۇلكەن سەنىم مەجەسىنە اينالدى. وعان سەنبەۋگە دە، كۇمانمەن قاراۋعا دا بولادى. سەنۋگە دە، ۇلىقتاۋعا دا بولادى…

اباي - سول ءۇشىن اباي…

«ءوزىڭىز جايلى اڭىزدار جاساڭىز. قۇدايلار سولاي باستاعان»، - دەيدى ەجي لەتس. مۇمكىن ابايدىڭ اينالاسىنان اڭىزدىڭ ازايماۋى سودان شىعار…

سەرىك حاسەنوۆ

qazaqadebieti.kz