زەرتتەۋ: مالداس قۇرىپ وتىرۋدىڭ دەنساۋلىققا پايداسى قانداي؟
قازاقتار ەجەلدەن مالداس قۇرۋدى ەر ادامنىڭ دۇرىس وتىرۋ ءتاسىلى دەپ ساناعان. ال ايەلدەر وڭ اياعىن استىنا باسىپ، سول تىزەسىن بۇگىپ وتىرعان. وتىرۋدىڭ بۇل ءتۇرىن كەيدە قىمىز بەن سۋسىن قۇيعان كەزدە ەرلەر دە قولدانادى. كەيدە قازاق ايەلى ءبىر قىرىنداپ، اياعىن استىنا باسىپ، تابانىمەن كويلەگىنىڭ ەتەگىن جاۋىپ وتىرعان.
عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، بۇلاي وتىرۋ قان اينالىمىن جاقسارتىپ، اياق قان تامىرلارىنىڭ جۇمىسىن جۇمساق ەتەدى. قان قىسىمى، جۇرەك اۋرۋى سىندى قازىر الەمدە كەڭ تارالعان دەرتتىڭ الدىن الادى.
ماسەلەن، وڭتۇستىك كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى 2020 -جىلى Proceedings of the National Academy of Sciences عىلىمي جۋرنالىندا مىنانداي ءبىر زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىن جاريالايدى. اقش عالىمدارى تانزانياداعى تەرىمشىلىكپەن، اڭ اۋلاۋمەن اينالىساتىن حادزا تايپاسىنىڭ تىرشىلىگىمەن تانىسادى. عالىمداردى بۇل تايپا تۇرعىندارىنىڭ جۇرەك- قان اۋرۋلارىنا مۇلدە شالدىقپاعانى قىزىقتىرعان.
زەرتتەۋشىلەر تايپا وكىلدەرىنە دەنە قوزعالىسىن، قيمىل بەلسەندىلىگىن، دەمالىس جاي- كۇيىن ەسەپتەپ وتىراتىن ارنايى قوندىرعى تاعىپ، باقىلايدى. بىلاي قاراساڭىز، اڭشىلىقپەن، تەرىمشىلىكپەن اينالىساتىن بۇل تايپا بۇكىل كۇنىن فيزيكالىق قوزعالىسقا، ءجۇرىپ- تۇرۋعا ارناۋى ءتيىس ەدى. الايدا بۇل حالىقتىڭ ءجۇرىپ- تۇرۋىنا قاراعاندا كۇننىڭ استىندا جاتىپ دەمالعانى كوپ بولعان. ياعني، تاۋلىكتىڭ ءبىر ساعاتتان استام ۋاقىتىن عانا فيزيكالىق بەلسەندىككە ارناعان، قالعان ۋاقىتىن دەمالۋمەن وتكىزگەن.
از قيمىلداعان ادامنىڭ اۋرۋشاڭ كەلەتىنى بەلگىلى. ءبىراق بۇل تايپانىڭ قان قىسىمىمەن، جۇرەك اۋرۋىمەن، سوزىلمالى اۋرۋلارمەن سيرەك اۋىراتىنى دالەلدەنگەن.
عالىمدار اتالعان تايپانىڭ ءبىر ەرەكشەلىگىنە، ياعني، وتىرۋ ادىسىنە نازار اۋدارادى. ولار وركەنيەتتى قوعامداعى ادامدار سياقتى ورىندىققا وتىرمايدى، تىزەرلەپ نە تىزە بۇگىپ وتىرادى. قازاقتىڭ كادىمگى مالداس قۇرۋىنا ۇقساس وتىرىس.
«تىزەرلەپ وتىرعان ادامدا قان اينالىم جۇيەسى جاقسارادى. ويتكەنى اياقتاعى بۇلشىق ەتتىڭ بار بولىگىنە كۇش تۇسەدى دە، قان جاقسى اينالادى. تىزەمەن وتىرعان كەزدە اياقتاعى بۇلشىق ەتتىڭ بۇكىل بولىگى قيمىلعا كەلىپ، قان اينالىمى، زات الماسۋى جاقسى بولادى. ال ورىندىققا وتىرعاندا ادامدا بۇلاي ەمەس. بۇلشىق ەتتىڭ ءبىراز بولىگى قيمىلسىز قالادى»، - دەپ ءتۇسىندىردى بۇل زاڭدىلىقتى عالىمدار.
سونداي-اق تىزەرلەپ نە مالداس قۇرىپ وتىرعان كەزدە ادامنىڭ اياق بۇلشىق ەتتەرى كوپ ەنەرگيا الادى. سودان اعزاداعا ماي ەنەرگياعا اينالىپ، سەمىزدىك بولمايدى.
سوندىقتان عالىمدار كەڭسەدە، ورىندىقتا كوپ وتىراتىن ادامدارعا كۇنىنە ارا- تۇرا تىزەرلەپ نە مالداس قۇرىپ وتىرۋعا كەڭەس بەرەدى. ماسەلەن، ءبىر ساعات ورىندىقتا وتىردىڭىز با، اراسىندا ءبىر ءسات تىزە بۇگىپ وتىرىڭىز. ودان بۇلشىق ەتكە قالاي قان تاراعانىن ءوزىڭىز دە سەزەسىز.