ارقالىق رىسبەك ۇلى: رەسەيدەگى ۇلتتىق بولمىسى تازا ساقتالعان قازاقتار قوساعاشتا تۇرادى
ودان بولەك، ول قوساعاش اۋدانىنداعى قازاقتار ۇيىمىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقارادى. قازاق كوپ شوعىرلانعان التاي ولكەسىندەگى ءشۇي جازىعىندا تۇراتىن 10 مىڭ قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، بەرەكەسىن ارتتىرۋعا كۇش سالىپ جۇرگەن قانداسىمىز قازاقشا وقۋلىقتار باسىپ شىعارىپ، قازاق كۇرەسىن ايرىقشا دارىپتەپ جۇرگەنىن ايتادى.
بۇگىندە «التاي - باقىتتى ۇلتتار مەكەنى» دەگەن اتپەن التاي رەسپۋبليكاسى قازاقتارىنىڭ فەستيۆالىنە قىزۋ دايىندىق جۇرگىزىپ جاتقان قانداسىمىزعا حابارلاسىپ، اڭگىمە- دۇكەن قۇرعان ەدىك.
- اڭگىمەمىزدىڭ ءالقيسساسىن تۋعان ولكەڭىز، وسكەن ورتاڭىز، سونداي-اق جۋرناليستيكاعا كەلۋ جولىڭىزدان باستاساق.
- مەن 1985 -جىلى 5-مامىردا التاي رەسپۋبليكاسى قوساعاش اۋدانىنا قاراعان اقتال اۋىلىندا دۇنيەگە كەلدىم. ءبىر جاسقا تولعان كەزىمدە اۋىل توپىراعىنان جەراستى سۋلارى كوپتەپ شىققان سوڭ اۋىل تۇرعىندارىن ءشۇي جولىندا ورنالاسقان قىراتقا كوشىرىپ، ونى جاڭا اۋىل دەپ اتادى. قوساعاش اۋدانىندا تۋىپ- وسكەنىمىزبەن، ءبىزدى كوپشىلىك «ءشۇي قازاقتارى» دەپ اتايدى. ال جەرگىلىكتى حالىق بۇل ماڭدى «قاسيەتتى قارا ءشۇي» دەپ اتايدى. سول جاڭا اۋىلدا ورتا مەكتەپتى ءتامامداعان سوڭ موڭعوليانىڭ بايان- ولگەي ايماعىندا جاڭادان اشىلعان قوبدا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيليالىنا وقۋعا ءتۇسىپ، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ مۇعالىمى ماماندىعىن الىپ شىقتىم. سوسىن ءوز اۋىلىما ورالىپ، ونداعى مەكتەپتە ماماندىق بويىنشا ءۇش جىلداي، كەيىن موڭعوليامەن شەكارالاس جاتقان توشانتى اۋىلىندا ءبىر جىلداي جۇمىس ىستەدىم. بەرتىن كەلە بىزدە اۋدان ورتالىعى سانالاتىن قوساعاشتاعى ۇلكەن مەكتەپتە ساباق بەردىم. ءوزىم بۇرىننان اۋداندا ءۇش تىلدە شىعاتىن گازەتتىڭ قازاق ءتىلدى قوسىمشاسىنا ماقالا جازىپ تۇراتىن ەدىم. رەسەي فەدەراتسياسى، التاي رەسپۋبليكاسى جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسىمىن. كەيىننەن سوندا جۋرناليست بولىپ جۇمىسقا تۇرىپ، ىزىنشە باس رەداكتور بولىپ تاعايىندالدىم.
نەگىزى، ءبىزدىڭ گازەت - كۇللى رەسەي بويىنشا ءۇش تىلدە شىعاتىن جالعىز گازەت. ورىسشاسى «چۋيسكيە زوري»، التاي تىلىندەگىسى «ەرە-چۋيدىڭ تاڭداگى»، ال قازاقشاسى «ءشۇيدىڭ نۇرى» دەگەن اتپەن اپتاسىنا ءبىر رەت شىعادى. ءبىزدىڭ شتاتتا جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ دەنى - قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى پانىنەن ساباق بەرەتىن مۇعالىمدەر. شتاتتان تىس تىلشىلەرىمىز دە بار. وسى ولكەنىڭ كوركىن جىرلاعان اقىن، جازۋشى اعا- اپالارىمىز ءجيى ماقالا جاريالايدى. يمامدار دا ءوز جازعانىن بىزگە ۇسىنادى. سونىمەن قاتار قازاقستاندا، التايدا بولىپ جاتقان ۇلكەن جاڭالىقتاردى جاريالاپ وتىرامىز. قوساعاشتاعى قازاقتاردىڭ جەتىستىكتەرى تۋرالى جازامىز. جالپى، سالت- ءداستۇر، ادەت- عۇرىپ، ءتىل، ءدىن، ۇلتتىق مەرەكەلەر تۋرالى ماتەريالداردى ۇزبەي بەرەمىز. ودان بولەك، ماگيستراتۋرا بولىمىندە ءبىلىم الىپ جاتىرمىن.
- ال قوساعاش قازاقتارىنىڭ ۇيىمىنا باسشىلىق ەتكەنىڭىزگە قانشا ۋاقىت بولدى؟ ول ۇيىم قاشاننان بەرى جۇمىس ىستەيدى؟
- 1991 -جىلى قازاقستان ەگەمەن ەل اتانعان كەزدە دۇنيەجۇزىلىك قازاقتار قاۋىمداستىعى قۇرىلعانىن بىلەتىن بولارسىز. سول كەزدە قوساعاش اۋدانىندا «بىرلىك» دەگەن اتپەن قازاقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ۇيىم قۇرىلدى. سول جىلدان بەرى تىنباي جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان بۇل ۇيىم قازىر «قوساعاش قازاقتارىنىڭ جەرگىلىكتى قوعامدىق ۇيىمى» دەپ اتالادى. بۇرىن التاي رەسپۋبليكاسىندا تۇراتىن «ات توبەلىندەي ون مىڭ قازاقپىز» دەگەندى ءجيى ايتاتىن ەدىك. قازىر، شۇكىر، سانىمىز 15 مىڭعا جەتتى. سول 15 مىڭنىڭ 12 مىڭى وسى قوساعاش اۋدانىندا تۇرادى. مەن بۇل ۇيىمعا 2018 -جىلدان بەرى ءتوراعالىق ەتەمىن. بۇل لاۋازىمعا حالىق سايلادى. جالپى، بىزدە ۇيىم ءتوراعاسىن حالىق ءوزى سايلايدى. ءوز قالاۋىنداعى ادامدى ءتوراعا ەتىپ تاعايىندايدى. باسقا ۇيىمدارداعىداي 5-10 كىسى جينالىپ، اقىلداسىپ، سايلاۋ دەگەن جوق. ستاديوندا ۇلكەن جيىن وتكىزەمىز. مىسالى، مەنى ءبىزدىڭ اۋدانداعى توبەلەر دەگەن قازاق اۋىلىندا ۇلكەن جيىن كەزىندە قازاقتار «سەنىڭ وقىعانىڭ - قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى. ءتىلدى بىلەسىڭ، زاڭدى بىلەسىڭ، ۇيىمداستىرۋدان دا كەندە ەمەسسىڭ. ءتوراعا سەن بول» دەپ ماعان جۇك ارتتى.
ءتوراعا رەتىندە اۋىل اقساقالدارى مەن ورتا جاستاعى اعا- اپالارىمىزدى ۇلكەن ستاديونعا جيناپ، جىل سايىن وتەتىن قوساعاش قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى كەزىندە اتقارىلعان جۇمىس تۋرالى ەسەپ بەرەمىن. ولاردىڭ الدىندا تۇرىپ، ايتار اقىلى مەن ءۋاجىن تىڭدايمىز. ولار توپتىڭ ىشىنەن قولدارىن كوتەرىپ، ءوز ۇسىنىستارىن ورتاعا سالادى. جالپى، التاي رەسپۋبليكاسىندا 12 اۋدان بار، سول 12-نىڭ ەكى- ءۇش اۋدانىندا بەس- التى جۇزدەن قازاق تۇرادى، كەزىندە سول جەردەگى قازاقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ايماقتىق اۆتونوميا قۇرعانبىز. قازاق كوپ قونىستانعان الگى بىرنەشە اۋداندا جۇمىس ىستەيتىن قوعامدىق ۇيىمدار تاعى بار. ولار دا ءبىزدىڭ قۇرىلتايعا ارنايى كەلىپ، تىنىس- تىرشىلىگىمىزبەن تانىسىپ قايتادى. ول قۇرىلتاي وسى جازدا بولماي قالدى. بۇيىرسا، كۇزدە قوساعاش قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى وتەتىن كەزدە بارلىعىنا ءبىر اي بۇرىن حابارلاپ، حالىقتى ستاديونعا جينايمىز. حالىق ۇيىم ءتوراعاسىنان بولەك، باسقارما كەڭەسىنە مۇشە اتانۋعا لايىق ازاماتتاردى دا ءوزى سايلادى. ولاردىڭ الدىنا شىعىپ، قانداي ازامات ەكەنىن ايتىپ بەرەمىز، سوسىن وزدەرى تاڭداۋىن ايتىپ، داۋىسقا سالادى.
ءبىزدىڭ ۇيىمنىڭ باسقارما كەڭەسىنە ون ءبىر ادام مۇشە. بارلىعىمىز قويان- قولتىق جۇمىس ىستەيمىز، ءبىراق ءبىز جاقتا قىزمەتتە وتىرعان قاي قازاققا بارساڭ دا، ورنىنان تۇرەگەلە جۇگىرىپ، كومەگىن ايامايدى. ەكى ايتقىزباي- اق قول ۇشىن سوزىپ، الىپ- ۇشىپ تۇرادى. مىسالى، جۋىردا بىزدە تالانتتى كۇيشى اعامىز جانايدار ەرمەك ۇلىنىڭ شىعارماشىلىقتا جۇرگەنىنە 30 جىل تولدى. ونى ەستىگەن وسىنداعى قازاقتار بىرىگىپ، ءاپ- ساتتە بارلىعىن ۇيىمداستىرىپ، كەرەمەت كەش ۇيىمداستىرۋىمىزعا سەپتىگىن تيگىزدى. اۋىزبىرشىلىكتىڭ، ۇيىمشىلدىقتىڭ ناعىز ۇلگىسىن ءبىزدىڭ اۋداننان كورۋگە بولادى. اقىلداسۋ قاجەت بولسا اقساقالداردىڭ الدىنا بارامىز. ءبىزدىڭ سالتىمىز بۇرىنعى سالت. قازاقىلىعىمىزدان ايىرىلا قويعان جوقپىز.
- كەزىندە اتا- بابالارىمىزدىڭ ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ، جۇرت بولىپ جيىلىپ، حالىق الدىندا ۇلكەن جيىن وتكىزەتىن ءداستۇرى سىزدەر جاقتا ساقتالعان عوي دەمەك؟
- ءدال سولاي. وسىلاي حالىقتى جيناپ، سايلايمىز دەسەم كوبى سەنبەيدى. اسىرەسە، ومبى، نوۆوءسىبىر قازاقتارىنا وسىلاي ايتسام ولار «سەندەردە ءالى سولاي ما؟» دەپ اڭ-تاڭ بولادى. ءيا، بىزدە ءالى سولاي. ءبىر كۇنى سىرتىنان كەلىپ كورسەڭىز، ءسىز دە تاڭعالۋىڭىز مۇمكىن. اتا- بابالارىمىزدىڭ كۇلتوبەنىڭ باسىنا شىعىپ، ۇنەمى جيىن وتكىزەتىن ءداستۇرى بىزدە ساقتالعان. ءبىز ەلۋ كىسىنى شاقىرىپ، قۇرىلتاي وتكىزە المايمىز، ول قۇرىلتايعا كەمى مىڭنان استام ادام قاتىسادى. جالپى، بۇل قاۋىمداستىق وسىنداعى كوپ قازاق انا ءتىلىمىز، مادەنيەتىمىز، سالت- ءداستۇرىمىز، ءدىنىمىز بەن دىلىمىزدەن اجىراپ قالماسىن دەگەن ماقساتتا قۇرىلعان. سونداي- اق التاي رەسپۋبليكاسىندا تۇرىپ جاتقان قازاقتاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋدى كوزدەيمىز. رۋحاني دامۋ جاعىنا قۇرىلعان. ءبىز اتقارىپ جاتقان شارۋانى رەسەيدىڭ وزگە ايماعىندا تۇراتىن قازاقتار مويىندايدى. بالالارىمىزدان باستاپ ۇلكەندەرىمىزگە دەيىن قازاقشادان اجىراپ قالعامىز جوق. كەيدە موڭعولياداعى قازاقتار موڭعولدانىپ، وزبەكستانداعىلار وزبەكتەنىپ بارا جاتىر دەگەندى ەستىپ قالامىن. ال بىزدە ونداي جوق. شۇكىرشىلىك ايتامىز. ءبىر اسپان استىندا تاتۋ تۇراتىن تولەڭگىتتەر مەن ورىستاردىڭ بىزگە كومەگى كوپ ءتيدى.
قوساعاش - وزگە ۇلتتاردىڭ بەرەكە- بىرلىگى جاراسقان ولكە. ەشكىمگە بولە-جارا قارامايدى. تىلىنە، دىنىنە ەشكىم تيىسپەيدى. ءبىلىم مينيسترلىگىنە جۇگىنسەك تە، ءتىلىمىزدى ساقتاپ قالۋدىڭ امالىن قاراستىرىپ، ءتۇبى ءبىر جولىن تاۋىپ بەرەدى. وسى رەتتە ءبىر مىسال كەلتىرە وتىرايىن. 2016 -جىلى رەسەيدە ءبىرىڭعاي ءبىلىم بەرۋ ستاندارتى تۋرالى زاڭعا وزگەرىس ەنگىزىلىپ، قازاقستاننان اكەلىنەتىن وقۋلىقتار بويىنشا وقىتۋعا تىيىم سالىندى. بالالارىمىزدى قازاقشا وقىتۋ ءۇشىن وقۋلىق رەسەيدە قۇراستىرىلىپ، وسى جەردەن باسىپ شىعارىلۋى قاجەت بولدى.
ال رەسەي بويىنشا قازاق ءتىلى وقۋلىعىن بىزگە كىم ازىرلەپ بەرەدى؟ استراحان قازاقتارى ما، الدە ومبى قازاقتارى ما؟ ماسكەۋدە تۇراتىن از قازاق قۇراستىرىپ بەرە مە بىزگە؟ ال ءبىزدىڭ اۋداندا 12 اۋىل بار، سول 12-نىڭ 8-ىندەگى مەكتەپتە قازاق ءتىلى ءپان رەتىندە وقىتىلادى. سول سەگىز مەكتەپتە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن جالپى سانى 36 مۇعالىم ساباق بەرەدى.
ولاردىڭ كوبى بايان-ولگەي، سەمەي، وسكەمەندەگى وقۋ وردالارىندا ءبىلىم العان. سول 36 مۇعالىم، ءتىلدى، زاڭدى جەتىك بىلەتىن بىرنەشە ازامات جۇمىلىپ، اۋدان اكىمدىگىنىڭ كومەگىمەن وتكەن جىلى 1-4-سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان قازاق ءتىلى وقۋلىقتارىن ازىرلەپ شىعاردىق. سوسىن ونى رەسەيدىڭ وقۋ- اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ رەەسترىنە تىركەدىك. ءبىراز ۋاقىت تەكسەرىستەن وتكەن سوڭ قازىر سول وقۋلىقتار ارقىلى اۋدانداعى سەگىز مەكتەپتە قازاق ءتىلىن ءپان رەتىندە وقىتۋعا مۇمكىندىك الدىق. پاندەميا باستالماي تۇرىپ، وسى وقۋلىقتىڭ شىعۋىنا بايلانىستى رەسەيدەگى بەلسەندى قازاقتاردىڭ باسىن قوسىپ، وسىندا عىلىمي- پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتكىزگەنبىز. التاي رەسپۋبليكاسىنىڭ وزگە اۋداندارىندا تۇراتىن قازاقتار دا مەكتەپ باعدارلاماسىنا كىرىكتىرۋ ءۇشىن 500 وقۋلىققا تاپسىرىس بەردى. استراحان، ومبى قازاقتارى دا حابارلاسىپ جاتىر. ەندى قازىر 9-11-سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان قازاقشا وقۋلىقتار دايىن تۇر. بۇيىرسا، كۇزدە الدىمەن ولكەمىزدەن، سوسىن ماسكەۋدە عالىمداردىڭ ساراپتاماسىنان وتكىزىلەدى.
سوسىن زاڭ تۇرعىسىنان بارلىعى دۇرىس بولعان جاعدايدا رەەسترگە تىركەپ وقۋ باعدارلاماسىنا ءپان رەتىندە ەنگىزەمىز. بىزدە رەسەيدە ءبىلىم بەرۋدىڭ فەدەرالدى مەملەكەتتىك ستاندارتى دەگەن تۇسىنىك بار. ول بويىنشا وسىندا تۇرىپ جاتقان وزگە ۇلت وكىلى انا تىلىندە ءبىلىم الۋىنا قۇقى بار. ورتا ءبىلىم تۋرالى اتتەستاتتا نەگىزگى پاندەردىڭ استىندا جازۋلى تۇراتىن ەكىنشى انا ءتىلى دەگەن باعانعا باعا قويىلۋى كەرەك.
مىسالى، التاي نەمەسە نەمىس حالقى زاڭ بويىنشا تىركەلگەن، ءوز انا تىلىندە باسىپ شىعارىلعان وقۋلىقتار بويىنشا ءبىلىم السا، اتتەستاتتا ەكىنشى انا ءتىلى دەگەن جەرگە التاي نەمەسە نەمىس ءتىلى دەپ جازىلىپ، باعا قويىلادى. جوعارىدا ايتىپ وتكەن، جوعارى سىنىپقا ارنالعان وقۋلىقتارىمىز بارلىق تەكسەرىستەن ءوتىپ، رەەسترگە تىركەلىپ، باسىپ شىعارىلسا، ءبىزدىڭ بالالارىمىزدىڭ دا اتتەستاتىندا ءدال سولاي جازىلادى.
«وتانداستار» قورىمەن مەموراندۋمعا وتىردىق. قور وكىلدەرىمەن ۇنەمى بايلانىستامىز. ولار بىزگە كوپ كومەك بەرەدى. بىردەڭە كەرەك بولسا، حابارلاسىپ، رەسمي حات جازامىز. مادەنيەتتى دامىتۋعا باعىتتالعان ءىس- شارالارعا ۇنەمى شاقىرىپ تۇرادى. قوساعاش قازاقتارى ول قوردىڭ قىزمەتكەرلەرىنە ءدان ريزا.
- سۇرايىن دەپ ۇمىتىپ كەتىپپىن. «الىپپەنى» قازاقستاندىق نۇسقاسىنا ساي قۇراستىرىپ شىعاردىڭىزدار ما سوندا؟
- ءيا. بىزدەگى قاراپايىم مۇعالىمدەر 1-سىنىپتىڭ وقۋلىعىن سىزدەردەگى «الىپپەگە» ۇقساستىرىپ ازىرلەدى. ال جوعارى سىنىپقا ارنالعان كىتاپقا قازاق اقىندارى مەن التاي ەلىنىڭ مايتالماندارى تۋرالى دەرەكتەر ەنگىزدىك. التايدىڭ اتىن شىعارعان ءبىراز اقىننىڭ شىعارماسىن قازاقشاعا اۋداردىق. مىسالى، ءبىر بەتىندە قازاقتىڭ باس اقىنى ابايدىڭ «قىس» دەگەن ولەڭى تۇرسا، ەكىنشى بەتىنە التاي حالقىنىڭ ماقتانىشى، اقىن لازار كوكىشيەۆتىڭ دا «قىس» اتتى ولەڭىن قازاقشاعا اۋدارىپ سالدىق. قازاق ءتىلى ساباقتارى جۇرگىزىلەتىن مەكتەپتەردە ارنايى قازاق ءتىلى كابينەتتەرىن اشۋدى قولعا العان ەدىك. العاشقى كابينەت جاڭا اۋىل اۋىلىندا اشىلدى. اماندىق بولسا، بۇل جۇمىسىمىزدى وسى وقۋ جىلىندا دا جالعاستىرامىز.
قوساعاش مۇعالىمدەرى مەن ءتىل جاناشىرلارى قۇراستىرىپ شىعارعان وقۋلىقتار
نەگىزى، 15 مىڭ قازاق وسىنداي اۋقىمدى شارۋالار جاسايدى دەپ ەشكىم ويلامايدى. رەسەي قازاقتارىنىڭ وزدەرى «رەسەي ىشىندە قازاق ءتىلىن ەڭ تازا قالپىندا ساقتاپ وتىرعان - قوساعاش قازاقتارى» دەپ مويىندايدى. قازىر ءبىز كۇزدە وتەتىن، ءۇش كۇنگە جالعاساتىن «التاي - باقىتتى ۇلتتار مەكەنى» دەگەن اتپەن التاي رەسپۋبليكاسى قازاقتارىنىڭ فەستيۆالىنە قىزۋ دايىندىق جۇرگىزىپ جاتىرمىز. بار ويىمىز سول فەستيۆالدا. وندا قولونەر، كۇي، تەرمە، ۇلتتىق ءان، التاي كۇرەسى، قازاق كۇرەسىنەن سايىستار وتكىزەمىز. اتالعان فەستيۆالعا قازاقستاننىڭ بىزگە جاقىن ورنالاسقان ايماقتارى - شىعىس قازاقستان، پاۆلودار، وسكەمەننەن، سوسىن ومبى، بارناۋىل، استراحاننان، التايدىڭ باسقا اۋداندارىنان ارنايى قوناقتار شاقىرامىز. بۇل فەستيۆالدىڭ سوڭى مەرەكەگە ۇلاسىپ، ءبىر- بىرىمەن باس قوسقان قازاقتار ارقا- جارقا بولادى. جالپى، رەسەي كولەمىندە ماقتاناتىنداي قوساعاشتىڭ جاعدايى بار. ءبىز «انانى وتكىزدىك، مىنانى وتكىزدىك» دەپ قايتا- قايتا ايتا بەرمەيمىز، بىزدە ونداي ءىس- شارالار ءجيى وتەدى. كۇندەلىكتى وتەتىن بولعان سوڭ ونى ءتىزىپ ايتىپ، ماقتانعىمىز كەلمەيدى. جوعارىدا ايتقانداي، بىزدە بىردەڭە ۇيىمداستىرۋ كەرەك بولسا بارلىعى «جۇگىرە» جونەلەدى. مىسالى، كىتاپحانادا جۇمىس ىستەيتىن ءبىر مادەني قىزمەتكەر «بۇگىن «جىگىت سۇلتانى» بايقاۋىن وتكىزۋ كەرەك» دەسە، تەز ارادا جينالىپ، بىرگە وتكىزە سالامىز. ءبىز تەك قوساعاش قازاقتارى ەمەس، مۇقىم رەسەيدە تۇراتىن قازاققا پايداسى تيەتىن شارۋالار اتقارۋدى كوزدەيمىز. ايتۋدى ۇمىتىپ بارامىن، ءبىز قازاق كۇرەسىنە قاتتى كوڭىل بولەمىز، وزگە ۇلت وكىلدەرىنە كوپ ناسيحاتتايمىز. بىلە بىلسەڭىز، قوساعاشتا قازاق كۇرەسىنەن ءبىرىنشى ازيا چەمپيوناتى وتكەن بولاتىن. ارامىزدا ءتول سپورتىمىزدىڭ اتىن شىعارىپ جۇرگەن سپورت شەبەرلەرى كوپ.
ات جارىس كەزىندە
قازىر حالىقارالىق تورەشى قىزمەتىن اتقاراتىن ەرنار وكەيەۆ پەن ەرجۇرەك رامازان ماجەتحانوۆ دەگەن ازاماتتار قازاق كۇرەسى دەسە جانىن بەرۋگە ءازىر. وسىنداعى كاسىپكەرلەر دە قازاق كۇرەسىن دامىتۋعا قاراجاتىن ايامايدى. ولارعا «ءبىز وسىنداي مەرەكە وتكىزگەلى جاتىرمىز. ءسىز الىپ سالماقتى، ال ءسىز مىنا سالماقتىڭ بايگەسىن «كوتەرىپ» الاسىز با؟» دەسەڭ، ولار «مەن مىنا سىيلىقتى اپەرەمىن» دەپ بىردەن كەلىسە كەتەدى. ءبىز وتكىزەتىن سايىستاردا جۇلدەگە جىلقى، موتوسيكل سەكىلدى ۇلكەن سىيلىقتار تىگىلەدى. بىزدەگى باستى ماقسات - وزگە ۇلتتارعا «قازاق كۇرەسى دەگەن - وسى، كيىمى مىنە، بالۋاندار وسىلاي ەكى كيىز ۇيدەن، يىعىنا شاپان جاۋىپ شىعادى» دەپ ۇلتتىق كۇرەستىڭ ەرەكشەلىگىن كورسەتۋ. الداعى قىركۇيەك ايىندا «ءشۇي بارىسىن» وتكىزەيىك دەپ وتىرمىز. سوعان بالۋاندار كيەتىن كۇرتەشەگە تاپسىرىس بەردىك. جاسىرىپ نە قىلايىن، «وتانداستار قورى»، دۇنيەجۇزىلىك قازاقتار قاۋىمداستىعىنا «بىزگە كۇرتەشە الىپ بەرۋگە كومەكتەسىڭىزدەرشى. قولىمىزدا ءبارى ەسكىرىپ، توزىپ قالدى» دەپ رەسمي حات جازعان ەدىم. ازىرشە ەشقانداي جاۋاپ جوق. ءبىراق بىزدە ولاردىڭ جاۋابىن كۇتەتىندەي ۋاقىت جوق. ارامىزدا مىقتىلىعىمەن كوزگە تۇسكەن، رەسپۋبليكا پارلامەنتىندە دەپۋتات بولعان ازاماتتارىمىز كومەكتەسەمىز دەگەن سوڭ بىرنەشە كۇرتەشە ساتىپ العالى وتىرمىز.
- ومبى، كراسنويارسك قازاقتارىنىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ۇيىمنىڭ جۇمىسىنا جاۋاپتىلار بىزگە بەرگەن سۇحباتىندا ولاردى تولعاندىراتىن باستى ماسەلە قازاق ءتىلى ەكەنىن ايتقان ەدى. بايقاپ قاراسام، سىزدەردى كۇرتەشەدەن وزگە الاڭداتاتىن باسقا ماسەلە جوق سەكىلدى.
- قۇدايعا شۇكىر، بىزدە باس قاتىراتىنداي ماسەلە جوق. بىزگە بارلىعى جەتەدى. جاعدايىمىز جاقسى. بارلىعىن ءوزىمىز ىستەيمىز. وقۋلىقتى دا ءوزىمىز قۇراستىرامىز. WhatsApp-تاعى «رەسەي قازاقتارى» دەگەن توپتا استراحان، ومبى قازاقتارىنا ۇنەمى «كۇزگە دەيىن تاپسىرىس بەرىڭدەر. اتا- انالارعا «ءار ادامعا تۋعان ءتىل كەرەك. انا ءتىلىن ۇمتىپاۋىمىز كەرەك» دەپ ايتىپ جۇرىڭدەر. اكىمشىلىكتەن قاراجات سۇراپ الىڭدار. گورنو- التايسكىدەگى باسپاحاناعا بارىپ، تاپسىرىس بەرىڭدەر» دەپ جار سالىپ وتىرامىن. نەگە گورنو- التايسك دەسەڭىز، رەسەي باسپاحانالارىنىڭ شەت تىلدەگى وقۋلىقتى باسىپ شىعاراتىن ليتسەنزياسى بولۋى قاجەت. ودان بولەك، ول باسپاحانادا قازاقتىلدى قارىپتى «تانۋى» كەرەك، قازاق ءتىلىن تۇسىنەتىن ادام بەتتەۋى قاجەت. وسىنداي ماسەلەنىڭ بارلىعىن اۋدان اكىمدىگى شەشىپ، جاعدايدى جاساپ قويعان. قازاقستان تاراپىنان «وتانداستار» قورى، دۇنيەجۇزىلىك قازاقتار قاۋىمداستىعى مەن ءبىلىم مينيسترلىگى بىزگە كومەكتەسپەيمىز دەگەن جوق. ءبىراق كومەكتەسسە دە رەسەي زاڭى بويىنشا ولاردىڭ كومەگى بىزگە «كەلىڭكىرەمەيدى» ەكەن. سوندىقتان ءدال قازىر بىزدە قازاق كۇرەسىنە قاجەت كۇرتەشەدەن باسقا ەش ماسەلە جوق. نەگىزى، ول كۇرتەشە وزىمىزدە تىگىلسە، كومەك سۇراماس ەدىك. ءبىراق رەسەيدىڭ قاي وڭىرىنە بارىپ قازاق كۇرەسىنەن كيىم سۇرايسىڭ؟ كىم بولسا دا، «دۇرىسى، اتامەكەنىڭنەن سۇراساڭشى» دەيدى عوي. بالۋانداردان سۇراستىرساق، قازاق كۇرەسىمەن اينالىساتىن بالۋاندار كيەتىن الگى كۇرتەشە قىرعىز رەسپۋبليكاسى مەن وزبەكستاندا تىگىلەدى ەكەن. بار ويىمىز - وسىندا كانيكۋلدا جۇرگەن ستۋدەنتتەر رەسەيدىڭ ءار تۇكپىرىنە وقۋعا كەتىپ قالماي تۇرعاندا سايىستى وتكىزۋ. ارامىزدا نەبىر مىقتى جاستار، الەم چەمپيوندارى بار. ولاردىڭ بارلىعى ءتول سپورتىنان كۇش سىناسقىسى كەلەدى. ءارى- بەرىدەن سوڭ بىزدە دە نامىس بار عوي. ءبىزدىڭ بالالار التاي كۇرەسىنەن، ورىستىڭ سامبوسىنان، جاپوننىڭ دزيۋدوسىنان قارسىلاسىن جىعىپ جاتادى. سويتە تۇرا وسىندا وتىرعان 15 مىڭ قازاق ءتول كۇرەسىمىزدى دامىتا المايمىز با؟! وزگە ۇلتتىڭ بالۋاندارى «قانەكي! كىلەمدەرىڭدى جايىڭدار. تورەشىلەردى شاقىرىڭدار. قازاقشا كۇرەستە ءوزارا كىم مىقتىنى انىقتايىق» دەپ بىلەك سىبانىپ وتىر. ولار قازاق كۇرەسىنىڭ ەرەجەسىن جاقسى بىلەدى. كوبى - قازاق كۇرەسىنەن قازاقستان چەمپيوناتىنا، وزگە دە تۋرنيرلەرگە قاتىسىپ، توپ جارعان بالۋاندار. جۋىردا التاي حالقىنىڭ ەل ويىن دەگەن ولكەارالىق فەستيۆالى ءوتتى. وندا ءتۇرلى سپورتتىق ويىنداردان بولەك، كوپشىلىك اسىعا كۇتكەن التاي كۇرەسىنەن سايىس ءوتىپ، باس جۇلدە يەگەرىنە اۆتوكولىكتىڭ كىلتى تابىس ەتىلدى. سوندا كوبى «قازاق كۇرەسى - تازا كۇرەس. قوساعاشتا ۇيىمداستىرىڭدار. سوندا بارىپ بەلدەسەيىك» دەپ سۇراپ جاتىر. ولارعا ايتقان سوزىمىزدە تۇرىپ، قىركۇيەكتە وتكىزبەكپىز.
- بىزدەگى كوپشىلىك التاي ولكەسىن مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىنەن بەيحابار. ءتىپتى، التاي تاۋىنداعى رەسەي، قازاقستان جانە قىتاي مەن موڭعوليا شەكاراسىنىڭ تۇيىسكەن جەرىندە ءدۇيىم حالىق، مۇقىم ەل بار ەكەنىن بىلە بەرمەيدى. وسى رەتتە قازاقتاردىڭ ول ولكەگە تۇراقتاپ، قونىستانۋ تاريحى تۋرالى بىرەر ءسوز ايتا كەتسەڭىز.
- نەگىزى، اتا- بابالارىمىز بۇل ولكەگە ەكى ارنادان كەلگەن. وسىندا تۋىپ- وسكەن اقىن، عالىمداردىڭ جازىپ قالدىرعان شەجىرەسىنە سەنسەك، اتالارىمىز وسىندا 1860-1870 -جىلدارى كوشىپ كەلگەن. ارحيۆتى اقتارساق، ومبى گۋبەرنياسى تۋرالى مالىمەتتەردە دە قازاقتار ءدال سول جىلدارى قوساعاشقا ات باسىن تىرەگەن دەلىنەدى. كوبى شىعىس قازاقستان جاقتان كىرسە، ەندى ءبىرى قىتاي، ودان موڭعولياعا ءوتىپ، قوبدانىڭ بويىن جاعالاي جەتكەن. قوساعاش قازاقتارىنىڭ نەگىزگى مەكەنى - قاتونقاراعاي. ءبىراق مال ءورىسى تارىلعان سوڭ ءبىرازى قىتايعا، ءبىرازى ەلدە قالىپ قويعان. بىزبەن بىرگە ءبىر ناندى ءبولىسىپ جۇرگەن تولەڭگىتتەرگە ۇلكەن جيىنداردا ۇنەمى العىسىمدى ايتىپ جۇرەمىن. ازداپ ولەڭ جازاتىنىم بار. ولاردى انگە قوسىپ، تويلارىمىزعا شاقىرامىز. ولار اتا- بابالارىمىز قىسىلىپ، قينالىپ كەلگەندە تۇراتىن جەر، مال باعاتىن جايىلىم بەرىپ، قۋانا- قۋانا قابىلداعانى ەستەن ەش كەتپەيدى.
«باۋىرلاس ەلمىز، تۇركى حالىقتارىمىز» دەۋدەن شارشامايتىن التاي حالقىنىڭ بىرلىككە ۇمتىلاتىن قاسيەتىن جوعارى باعالايمىن. نەگىزى، التاي - ۇلى بابالارىمىزدىڭ التىن بەسىگى. تۇركى حالقى بۇل جەردى «اتاجۇرتىمىز» دەپ اتايدى. التايدىڭ «قۇشاعىندا» رەسەي، قازاقستان، قىتاي جانە موڭعوليا حالقى كۇن كەشىپ وتىر. سوندىقتان ءبىز - التايدىڭ ءتورت ەمشەگىن ءتول ەمگەن ەلمىز دەپ ايتامىز.
- ىرگەلەس جاتقان بايان- ولگەي قازاقتارىمەن بايلانىس ۇزىلمەيتىن شىعار؟
- البەتتە، ولارمەن بايلانىسىمىز جاقسى. قوساعاشتان بايان- ولگەيگە دەيىن 200 شاقىرىم جول جاتىر. ەكى ايماق اراسىندا بارىس- كەلىس، الىس- بەرىس وتە جاقسى. پاندەمياعا بولا كەيىنگى ەكى جىلدا قاتىناس ءۇزىلىپ قالدى، ايتپەسە ول جاقتاعى باۋىرلارىمىز ءبىز ۇيىمداستىرعان ءىس- شارالاردان قالمايدى. اسىرەسە، توعىزقۇمالاق، شاحماتتان وتەتىن جارىستارعا ءجيى كەلەدى.
- ءوزىڭىز اتامەكەنگە كەلىپ قايتقان بولارسىز؟
- ءيا. العاش رەت 2012 -جىلى قىستىگۇنى باردىم. ول كەزدە قاسىمدا وتىرعان ءبىر اقساقال «اتاجۇرتتان اتامەكەنىڭە كەلدىڭ، قالتاڭا توپىراق سالىپ ال» دەدى. شەكارادان وتەر تۇستا ورنالاسقان «اۋىل» دەگەن بەكەتتە قۇجاتتارىمدى تەكسەرىپ بولعان سوڭ، جەردە جاتقان قاردى تەۋىپ، استىنداعى سۋىق توپىراقتى الىپ، قالتاما ءبىر ۋىس قىپ سالىپ الدىم. ونداي ساتتە دالادا قاقاعان اياز تۇرسا دا، بويىڭدى جىلۋلىق بيلەپ، ەرەكشە كۇي كەشەدى ەكەنسىڭ. سوسىن اۋىلعا قايتقان سوڭ بالالارىم «بۇل نە؟» دەپ سۇراعاندا «بۇل - اتامەكەنىمىزدىڭ توپىراعى، بالام» دەپ ايتقانىم ەسىمدە. ەندى مىنا قىزىقتى قاراڭىز. 2019 جىلى «وتانداستار» قورى ۇيىمداستىرعان «تۋعان ەلگە ساياحات» جوباسىنا قاتىستىرۋ ءۇشىن قوساعاشتان ون بالانى ەلگە الىپ كەلدىم. سونداي- اق ۇلدارىمدى قوسا ەرتىپ الدىم. الگى ون بالا پويىزبەن ەل ءىشىن ارالاعانشا ۇلدارىما استانانى كورسەتكىم كەلدى. جاڭاعى «اۋىل» بەكەتىنەن كولىكپەن ءوتىپ بارا جاتساق، ۇلكەن ۇلىم «اكە، كولىكتى توقتاتشى» دەيدى. جۇرگىزۋشى جول شەتىنە توقتاعانى سول- اق ەدى، ۇلكەنىم سىرتقا شىعىپ، سالدەن سوڭ جۇگىرىپ كەلىپ: «اكە، ەسىڭدە مە؟ سەن قالتاڭا سالىپ ءبىر ۋىس توپىراق اكەلگەنسىڭ. مەن دە ءبىر دوربا توپىراق سالىپ الدىم» دەيدى (كۇلىپ). سويتسەم، قالتاسىنا جىلتىر دوربا سالىپ الىپ، دايىندالىپ جۇرگەن ەكەن. الگى قۇم سالىنعان دوربا ۇيدە ءالى تۇر، «تيىسپەڭدەر، سولاي تۇرسىن» دەيدى. قازاقستاننان ورالعان سوڭ ۇلدارىم وندا قايتا بارامىز دەپ بايبالام سالدى (كۇلىپ) . قازاقستاننىڭ تۋىن ساتىپ الدىرتتى. جالپى، ۇلدارىم قازاقستان دەسە جانىن بەرەدى، ەلەڭ ەتە قالادى. وسى رەتتە وتباسىمنان تاعى ءبىر مىسال ايتا كەتەيىن. جالپى، بىزگە وتباسى اياسىندا انا ءتىلىمىزدىڭ قۇدىرەتىن ءتۇسىندىرۋ قاجەت.
«ءبىز ورىس ەلىندە تۇرامىز، ورىس ءتىلى ساعان كەرەك. وقى. التاي حالقىمەن تۋعان باۋىرداي ارالاسامىز. التاي ءتىلىن ۇيرەن. ءبىراق قازاق ءتىلىنىڭ قۇدىرەتى بارىنەن جوعارى تۇرۋى قاجەت. وسىنى ەسىڭنەن شىعارما، بالام» دەپ ايتىپ وتىرامىز. كەيبىرى رەسەي قازاقتارىن ورىستانىپ كەتتى دەپ ايتۋى مۇمكىن. ءبىراق قوساعاشتا وتىرعان ءبىز ورىستانىپ كەتسەك قايدا قالدىق؟ قۇدايعا شۇكىر، بىزدە بارلىعى ساقتالعان. بىزدەگى كاسىپكەرلەر ەلدەن Otau TV-دىڭ انتەنناسىن اكەپ ساتادى. سونى تۇرعىزىپ، قازاقستاننان تارالاتىن تەلەارنالاردى كورىپ وتىرامىز. ەلدەگى جاڭالىقتان، ءتىپتى تۇركىستان وبلىسىندا نە بولىپ جاتقانىن ءبىلىپ وتىرامىز. سوسىن ۇيدە ءبىزدى بالالارىمىز «اكە، انا» دەپ اتايدى. وعان دوستارىم «ال ءبىزدى پاپا، ماما دەيدى. نەگە سەندەردى اتاعانداي اتامايدى؟ ول قالاي بولدى ەكەن؟ اكە دەگەن ادەمى ەستىلەدى ەكەن» دەپ ايتاتىن.
ءبىر كۇنى ەرجانات دەگەن دوسىمنىڭ ۇيىنە بارسام، بالالارى «اكەلەپ» ءجۇر. «قالاي ۇيرەتىپ الدىڭ؟» دەسەم، «سەنىڭ بالالارىڭمەن ويناعان سوڭ ۇيگە كەلىپ ءبىرىنشى مەنى «اكە» دەدى، ەكىنشى كۇنى شەشەسىنە «انا» دەدى. وسىلايشا، سولاي اتاپ كەتتى» دەيدى. قازىر بايقاپ قاراسام، قوساعاشتا بارلىعى اتا- اناسىن اكە، انا دەيتىن بولىپتى. وسىدان- اق قازاق تىلىندەگى ءبىر ءسوزدىڭ قۇدىرەتىن تۇسىنۋگە بولادى.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان
ءاليا تىلەۋجان قىزى
«تۇركىستان»