عاريفوللا ەسىم. تەرىس وقۋ - ەسسە
كەمەڭگەر مۇحتار اۋەزوۆ «اباي جولى» رومانىنىڭ 2-كىتابىنىڭ 410-بەتىندە، مىناداي اسا ماعىنالى ءسوزدى كەلتىرگەن: - بۇل تەرىس وقۋدى نەگە سونشا قادالىپ وقيدى ەكەن ءا!
روماندا زامان ىڭعايىنا قاراي جازۋشى مۇنى ايتۋشىلار «ەل جۋاندارى» دەگەن، انىعىندا، ولار ارابشا، پارسىشا حات تانيتىن ەلدىڭ زيالى ادامدارى. ولاي دەسە كەمەڭگەر مۇحتارعا قىراعى كوممۋنيست- سىنشىلار قادالا تۇسپەك.
ءبىراق، رەتىن تاۋىپ، ورىس وقۋىنىڭ تەرىس ەكەنىن ايتىپ قالعان. «تەرىس وقۋ» بۇل جايدان جاي ايتىلعان پىكىر ەمەس. اتا-بابامىزدان وقىپ كەلە جاتقان كىتاپتار وڭ جاقتان باستالاتىن. اراب جازۋىن بىلەتىن قازاق كىتاپ وقۋدى وڭنان باستايدى.
وڭنان جازۋ، وقۋ قازاق دۇنيەتانىمىنا ابدەن سىڭگەن. تىلەك تىلەگەندە - جولىڭ وڭ بولسىن - دەيمىز. الدە نەگە كوڭىل جۇباتىپ «ءىسىمىز وڭىنان بولعالى تۇر» - دەپ سابىرعا تۇسەمىز. الپەشتەپ وسىرگەن قىز بالانى «قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقتىرماي»، ەل كوركى ەتىپ تاربيەلەنۋدەگى ورنى - «وڭ جاق». باتامىز دا «ءىسىمىز وڭىنان بولسىن» دەگەن ىزگى نيەتتەن بەرىلىپ جاتادى.
قازاقتار ءۇشىن وڭ دەگەن ساكرالدى دۇنيەدەن وزعان ادامدى وڭ جاققا سالۋ ءراسىمى بار. ال، اباي بولسا، تەرىس وقۋعا ىنتىق بولعان، بۇل نەسى؟ زاڭدى سۇراق. بۇل ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ ايتسام، راس، وڭىنان وقۋ - ءبىر دۇنيەتانىم بولسا، تەرىس وقۋ - ەكىنشى دۇنيەتانىم.
ەكى وقۋدىڭ يدەولوگياسى ەكى باسقا. ءدىني ۇستانىمدارى وزگەشە. اراب جازۋى وڭ جاقتان باستالىپ جازىلادى. ول - قۇران ءتىلى. مۇحاممەد پايعامبارعا قۇراننىڭ اياتتارى اراب تىلىندە تۇسكەن. بۇل جونىندە قۇران كارىمنىڭ بىرنەشە سۇرەلەرىندە ايتىلعان. «(مەككە تۇرعىندارىن)، ونىڭ توڭىرەگىندەگىنى ەسكەرتۋىڭ ءۇشىن، قيامەت كۇنىندەگى (قيىندىقتان) ساقتاندىرۋىڭ ءۇشىن ءبىز اراب تىلىندە وسى قۇراندى تۇسىردىك. (شۋرا سۇرەسى، 7 -ايات) قۇران پايعامبار تىلىندە تۇسكەن. وسى ماسەلە تالقىعا تۇسكەنى ءۇشىن فۋسسەيلات سۇرەسىنىڭ 44 -اياتىندا بىلاي دەلىنگەن: «قۇراندى ءبىز عاجام تىلىندە» (بوتەن ءبىر تىلدە) تۇسىرسەك، وندا ولار، داۋ جوق، «قۇران اياتتارى نەگە (بىزگە تۇسىنەتىن تىلدە) اشىق باياندالمايدى؟ پايعامبار - اراب، ال قۇراننىڭ بوتەن تىلدە بولعانى قالاي؟» - دەر ەدى».
ءوزىمىزدى يسلامدىق داۋىرمەن انىقتاساق، ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىز وڭ ورىستەگى مادەنيەت. دۇنيەتانىم وسى مادەنيەتكە نەگىزدەلگەن. اباي زامانداستارىنىڭ، ونىڭ «تەرىس وقۋعا» ىنتا قويعانىنا تاڭدانىس بىلدىرگەندەرىندە ماعىنا بار. تەرىس وقۋ حالىقتى تەرىس جولعا سالماي ما؟ رەسەي اكىمشىلىگى جەرگىلىكتى حالىق وكىلدەرىنەن وزدەرىنە قىزمەت ەتۋلەرى ءۇشىن بالالاردى وقۋعا جيناعاندا، بايلار، مولدالار بۇل ۇسىنىستان باس تارتتى. ءۋاج - بالالارىمىز «شوقىندى» بولىپ، بۇزىلىپ كەتەدى دەگەن ءقاۋىپ. بۇل شىندىق ەدى. رەسەي اكىمشىلىگىنە، شىنىندا دا «بۇزىلعاندار»، ياعني حالىققا ەمەس، ورىس اكىمشىلىگىنىڭ ءىسىن اتقارۋشىلار قاجەت بولعان. ولاردىڭ بۇل نيەتىن اباي «ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر، تالاي قازاق بالاسى» دەگەن ولەڭدە اشىپ بەرگەن. ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر تالاي قازاق بالاسى - جاڭا ءوسپىرىم، كوكورىم، بەينە قولدىڭ سالاسى. بالام زاكون ءبىلدى دەپ، قۋانار اتا- اناسى ويىندا جوق ولاردىڭ شاريعاتقا شالاسى. اڭگىمە نەدە بولىپ وتىر؟ قازاق دالاسىنا اباي زامانىندا رەسەيدىڭ وتارشىلدىق جۇيەسى ابدەن ورنىقتى. ەندىگى جەردە قازاق تاعدىرى تەك پاتشالى رەسەي قولىندا. حاندىق بيلىك، بيلەر كەڭەسى كەلمەسكە كەتكەن.
سونىمەن بىرگە، يسلام ءدىنى مەن قازاق ءتىلى دە السىرەگەن. ورىس شەنەۋنىكتەرىنىڭ ەركىنە سالساڭ ءبىر- اق كۇندە ءدىندى دە، ءتىلدى دە جويىپ جىبەرمەك نيەتتەرى انىق. ءبىراق، ءدۇيىم جۇرت بۇعان كونە قويار ءتۇرى جوق. سول سەبەپتى ۋاقىتشا ايلا- شارعىلار كەرەك. حالىقتى ءبىر جاعىنان الداۋسىراتىپ، ەكىنشى جاعىنان قورقىتىپ- ۇركىتىپ، جاڭا تارتىپكە ءيىلدىرۋ - رەسەي يدەولوگياسىنىڭ تۇپكىلىكتى ماقساتى. ينتەرنات اشىپ، وعان قازاق بالالارىن «تەرىس وقۋعا» وقىتۋدا ماقسات - ورىسشا بىلگىزۋ، مۇمكىن بولسا حالىق مۇددەسىنە قارسى جالدامالى «ۇلت شەنەۋنىكتەرىن» قالىپتاستىرۋ. اباي بۇل نيەتتى انىق سەزگەن، سوندىقتان دا بۇل «تەرىس وقۋداعى» بالالار شاريعاتقا شالا دەيدى.
شاريعات - يسلام جولى، ول ىزگىلىك جولى. ول ورىس يدەولوگياسىنا قاجەتى جوق، زالالدى ءىس. «تەرىس وقۋ» مەيلىنشە شاريعاتقا قارسى. ابايدىڭ ايتپاق بولعان تراگەدياسى وسى. ول «وڭ وقۋدى» دا، «تەرىس وقۋدى» دا بىلگەن. زامان تەرىسكە كەتىپ بارادى. «تەرىس وقۋدىڭ» ءمانىسى: ورىس ءتىلى، جازۋى - بىلسەم دەگەن تالاسى. پروشەنيە جازۋعا تىرىسار كەلسە شاماسى.
ىنساپسىزعا نە كەرەك، ءىستىڭ اق پەن قاراسى. مىنە، بار شىندىق. ماسەلە، ورىس تىلىندە ءوتىنىش، ارىز جازۋدى ۇيرەنىپ الىپ، ورىس شەنەۋنىكتەرىمەن بىرلەسىپ حالىقتى سورۋ، ساۋۋ. «تەرىس وقۋ» ىنساپسىزداردى دايارلاۋدا. زاتى قازاق بولعانىمەن رەسەي اكىمشىلىگىنىڭ ناعىز جالدامالارى. وسى ءۇردىستى كوپ كەيىن كوممۋنيست- قازاقتار جالعاستىردى، ولار «شاش ال دەسە، باس الاتىندار» بولىپ تاربيەلەنىپ، ءوسىپ- ءونىپ قازاقتىڭ دىنىنە دە، تىلىنە دە قىرعيداي ءتيىپ، حالىقتى بۇگىنگى حالگە جەتكىزدى.
ونداي كوممۋنيستەردى جۇرت كەزىندە «شولاق بەلسەندىلەر» دەپ اتاعان. ءسىرا، ولاردى بۇگىنگى زامان لەكسيكاسىنا وراي «ۇلتتىق نيگيليستەر» دەپ اتاعان ءجون. سوندايلاردىڭ قالىپتاسۋىن حاكىم اباي تاماشا بەينەلەپ بەرگەن.
ويىندا جوق ءبىرىنىڭ
سالتىكوۆ پەن تولستوي،
ءيا ءتىلماش، ءيا ادۆوكات
بولسام دەگەن بارىندە وي
كوڭىلىندە جوق ساناسى.
اقىلى كىمنىڭ بار بولسا،
دەمەس، مۇنى ءتىلى اشى.
ايتىڭىزشى بولساڭىز
زدراۆومىسلياشي
اقىل ايتپاي ما اعاسى.
ابايدىڭ «ءيا ءتىلماش، ءيا ادۆوكات بولسام دەگەن بارىندە وي» دەگەنى، قازاقتاردان سوت، پروكۋرور دەگەندەردى دايارلاۋعا تىيىم سالىنعان. اباي «تەرىس وقۋعا» كىرىسكەندە ىزدەگەنى، تولستوي سياقتى ويشىلدار ەدى. اقىلدى ادامنىڭ ءتىلى اشى، ول بيسىماقتارعا (بولىستارعا) ۇنامايدى. سوندا نە ىستەۋ كەرەك؟
اباي اقىل ايتاتىن «زدراۆومىسلياشي» اعالارعا دامەلى. وندايلار از، ماسەلە ازشىلىقتا ەمەس، ولاردىڭ ءسوزىن تىڭداۋشى جوق پا دەگەن قايعىلى شەشىمگە كەلەسىڭ. مۇنداي جاعدايدا «زدراۆومىسلياشيي» ابايدىڭ ءوزى عانا بولىپ تۇر. ونىڭ اقىلى - التىن.
پايدا ويلاما، ار ويلا،
تالاپ قىل ارتىق بىلۋگە.
ارتىق عىلىم كىتاپتا
ەرىنبەي وقىپ كورۋگە.
ۆوەننىي قىزمەت ىزدەمە،
وقالى كيىم كيۋگە.
بوس ماقتانعا سالىنىپ،
بەكەر كوكىرەك كەرۋگە.
قىزمەت قىلما ويازعا،
جانباي جاتىپ سونۋگە. تىم بيىك تالاپ. وڭ ويلاۋدىڭ ۇلگىسى.
ار ويلاماي، پايدا ويلاۋ - تەرىس سانا. ار تۋرالى ويلاندىراتىن قازاق قاۋىمىندا ينستيتۋتتار قالماعان. ءبارى وزگەرگەن، قيراتىلعان. اباي سەكىلدى عۇلامانى دۇنيەگە اكەلگەن قازاقتىڭ التىن عاسىرى، XVIII عاسىر كەلمەسكە كەتتى. XVIII عاسىر قازاقتىڭ گۇلدەنگەن، كوركەيگەن، وزىمەن- ءوزى بولا باستاعان عاسىرى ەدى (ەگەر زامان ساپاسىن عاسىرمەن، ياعني جۇزجىلدىقپەن ولشەسەك. - ع. ە. ).
***
XVIII عاسىردا قازاق جەرىندە قانداي ينستيتۋتتار بولىپ ەدى؟ ءبىرىنشى. باسقارۋدىڭ حاندىق ينستيتۋتى. ەلدى حاندار باسقاردى. قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى، ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى. ءاز- تاۋكەنىڭ جەتى جارعىسى. سوناۋ شىڭعىس حان، جوشى حاننان كەلە جاتقان ەل باسقارۋ جۇيەسى بار. ەل اۋزىندا «حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى» بار دەگەن تۇسىنىك. حاندىق بيلىك نەگىزىنەن وتان قورعاۋ ىسىمەن اينالىسىپ، قازاق مەملەكەتىنىڭ سىرتقى ساياساتىن جۇرگىزىپ وتىرعان.
وسى اتالعان جايلار - حاندىق ينستيتۋتىنىڭ جۇيەلەرى. ەكىنشى. ەل باسقارۋدىڭ بيلەر ينستيتۋتى. وسى عاسىردا قازاقتىڭ ءۇش ءبيىنىڭ اتاق- داڭقتارى قاتار شىقتى، ولار تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي. حاندىق بيلىككە بيلەر تالاسقان جوق، ولار حان سايلاۋ قۇقىنا يەلى بولدى. بۇل ەرتەدەن بار ءداستۇر، ءبىراق XVIII عاسىردا، ول ءداستۇر جاڭا ساپاعا كوتەرىلدى. اتالعان ءۇش ءبيدىڭ سول زاماندا قازاق قاۋىمىنا ىقپالدارى زور ەدى. بيلەر قازىرگى پارلامەنتتىڭ جانە سوت جۇيەسىنە تيەسىلى قىزمەتتەردى اتقارا باستادى. وسى كەزدە «تۋرا بيدە تۋعان جوق، تۋعاندى بيدە يمان جوق» - دەگەن تولە ءبي ءسوزى يمپەراتيۆكە اينالدى.
سول كەزدە قازاق ەلىنىڭ ىشكى شارۋاسىن، تۇرمىسىن نەگىزىنەن ءۇش ءبي جۇرگىزىپ وتىردى. وڭتۇستىك جاقتى تولە ءبي، ورتالىق جانە سولتۇستىك ايماقتى قازىبەك ءبي، باتىس وڭىرىنە ايتەكە بي بيلىك جۇرگىزدى. XVIII عاسىردا قازاق قاۋىمى ازاماتتىق قوعامنىڭ تاماشا ۇلگىسىن كورسەتتى. مەملەكەتتى قورعاۋ جانە سىرتقى ساياساتپەن اينالىساتىن حاندىق ينستيتۋت بار. ەلدىڭ ىشكى شارۋاسىمەن اينالىسىپ، ادىلەتتىلىكتى قورعايتىن بيلەر ينستيتۋتى بار. بيلىكتىڭ تارماقتارى قالىپتاستى.
ءۇشىنشى. باتىرلىق ينستيتۋتى. ەر بالانى ەس بىلگەننەن باستاپ جاۋىنگەرلىك رۋحتا تاربيەلەۋ - قازاق قوعامىنىڭ باستى ماسەلەسى. وتان قورعاۋ، اتامەكەن، تۋعان جەر تۋرالى تاربيە جۇيەسى ابدەن سۇرىپتالىپ ونەگەلىك مازمۇنعا يە بولعان.
اقىن ماحامبەت ايتقانداي: «ات - جىگىتتىڭ مايدانى، قىلىش - جاننىڭ دارمەنى»، دەگەن قاعيدا ءاربىر ەر ازاماتتىڭ قۇلاعىنا قۇيا بەرەتىن تاربيە- سانا. باتىرلار جىرلارىن جاتقا ايتۋ ءداستۇرى - ەرلىككە، مارتىككە تاربيەلەۋ ارناسى. ءار - ەر بالانىڭ ارمانى - باتىر اتانۋ. بۇل وتباسىنداعى ەڭ وزەكتى اڭگىمە بولاتىن. ءتورتىنشى. جىراۋلار ينستيتۋتى.
جىراۋلىق، شەشەندىك ءارى كەتسەك ساق ءداۋىرى اناحارسيستەن، ودان بەرگىدە تۇرىك قاعاناتىنداعى تونىكوك، يوللىتەگىندەر، قازاق اتانعالى دوسپامبەت، قازتۋعان، اسان قايعى، بەرتىڭگى بۇقار جىراۋلار XVIII عاسىردا ەرەكشە اڭعارىلدى. شىندىعى سول، جىراۋلار حان مەن حالىقتىڭ اراسىنداعى كوپىر بولعان. جىراۋ، شەشەندەردى بۇگىنگى ساياسي لەكسيكاعا سالساق، پارلامەنت، ءماسليحات دەپۋتاتتارى دەۋگە بولادى. دارىندى جاستاردان جىراۋ، شەشەندەر دايارلاۋ قازاق قاۋىمىندا جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلىپ وتىرعان. ءاربىر جىراۋ، شەشەننىڭ ۇستازدارى بولعان جانە وزىنەن كەيىنگىلەرگە ۇستازدىق ەتكەن.
بەسىنشى. ءدىني ينستيتۋت. يسلام ءدىنى XVIII عاسىردا قازاق ەلىندە نىق كۇشىنە ەنگەن. ءبىراق، قازاق جۇرتى يسلام ءدىنىن قوجا احمەت ياساۋي نەگىزىندە قابىلدادى. تۇركىلەنگەن يسلام، سوپىلىق حالقىمىزدىڭ مادەنيەتىنە يگى اسەر ەتتى. ورتا عاسىرلاردا قالىپتاسقان يسلامدىق مادەني كەڭىستىك XVIII عاسىردا ساپالىق كورىنىسىن تاپتى. قوجا احمەت ياساۋي، ماحمۇت قاشقاري، ءجۇسىپ بالاساعۇن ت. ب. تەولوگ ويشىلداردىڭ ەڭبەكتەرى قازاق دالاسىنا تارالىپ، ءوز وقىرماندارىن تاپقانى بەلگىلى.
وسى داۋىردە زيالى قاۋىم ءۇش ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن، پوەزيادا - پارسى ءتىلى، ءدىن مەن فيلوسوفيادا - اراب ءتىلى، بيلىكتە - تۇرىك ءتىلى. وسى ءۇردىس XVIII عاسىردا دا ايقىن اڭعارىلدى. ءدىني- عۇرىپتاردى موللالار، يمامدار، حازىرەتتەر اتقاردى. ءدىني مەدرەسەلەر قىزمەت اتقارىپ، ەلدىڭ ءدىني ساۋاتىن كوتەردى. باتىس وڭىرىندەگى (قازىرگى قىزىلوردا) احۋندار مەكتەبى قالىپتاسقانىن ايتۋ دا قاجەت.
ءدىني مادەنيەتتى كوتەرۋدە قوجالار سوسلوۆيەسىنىڭ ورنى ەرەكشە ەدى. التىنشى. اقىندار ينستيتۋتى. اقىندىق ونەر XVIII عاسىردا ساپالى دەڭگەيگە كوتەرىلدى. اقىندىق جىراۋلىقتان ءبولىنىپ، جەكە سالاعا اينالدى. جىراۋ، شەشەندەر وقيعاعا وراي ءسوز قايتالاپ، تۇراقتى تىركەستەردى كەڭىنەن قولدانسا، اقىندار تىڭ تەڭەۋلەر، ايشىقتى دۇنيەتانىمدىق مەتافورالارعا قاراي اۋىستى. ماحامبەت، اباي وسى XVIII عاسىر اقىندىق ونەردىڭ جالعاستىرۋشى ءارى جەتىلدىرۋشىلەرى. قازاقتا سۋىرىپسالما اقىندار كوپ بولعان. ءسوز ءقادىرىن تۇسىنگەن قازاق اقىندارعا دا بيىك تالاپ قويا بىلگەن.
باتىرلار جىرلارى، ليرو- ەپوس جىرلارىن دۇنيەگە اكەلگەن قازاق اقىندارى. XVIII عاسىر اقىندارى بۇرىنعى اتالعان جىرلاردى «رەداكسيالاپ» بىزگە جەتكىزگەن، سونىڭ ءبىر وزىق ۇلگىسى - «قوزى كورپەش- بايان سۇلۋ» جىرى. جەتىنشى. سال- سەرىلەر جانە باقسىلىق، بالگەرلىك ينستيتۋتى. سال ءبىر باسقا، سەرى ءبىر باسقا. سالدار بۇگىنگى زاماننىڭ ارتىستەرى. سەرىلىك - جىگىتتىك ونەر، ول اسكەري ونەرگە دە جاقىنداۋ.
سەرىلەر اڭشى، مەرگەن، جۇيرىك ات باپتاۋشى، ءارى اقىن، ءارى كومپوزيتور، ءارى ءاندى ورىنداۋشىلار. سالدار دا وسىنداي ءۇش ونەرگە يە جاندار. بىزگە بەلگىلەرى ءبىرجان سال، اقان سەرىلەر، بۇلار كەڭ بايتاق قازاق دالاسىنىڭ بار جەرلەرىندە بولعان. ولارسىز رۋحاني مادەنيەت جوق. حالىقتىڭ كوڭىل- كۇيى ءۇشىن وسىنداي تالانت، دارىن يەلەرى قىزمەت كورسەتەتىن. باقسى تۋمىسىنان وزگە تابيعات، ءبىتىم- بولمىسى بار جان. وعان گيپنوز دا، وزگە دە ساپراندى قاسيەتتەر بىتكەن جوق. بالگەرلىك - ەمشى. بالگەر دە ەرەكشە قاسيەتكە يە جان. حالىقتىڭ دەنساۋلىعى وسى بالگەرلەرگە تىكەلەي قاتىستى بولعان. باقسى دا ادامعا، اسىرەسە، پسيحولوگيالىق اۋىتقىعاندارعا جاردەم بەرەتىن ادام. سەگىزىنشى. كاسىبي ينستيتۋتتار. قول ونەرى، ونىڭ تولىپ جاتقان تۇرلەرى - تەمىرمەن (ۇستالىق)، اعاشپەن، سۇيەكپەن، تەرىمەن ت. ب. جاسالاتىن شەبەرلەر قاۋىمداستىعى. مال شارۋاشىلىعى، ەگىن شارۋاشىلىعى، جەمىس- جيدەك شارۋاشىلىعى ت. ب. شارۋاشىلىق تۇرلەرى بولعان. توعىزىنشى. تاربيە ينستيتۋتى. ۇل بالا تاربيەسى. قىز بالا تاربيەسى.
قىز وسسە ەلدىڭ كوركى. قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ. قىز بالانىڭ جولى جىڭىشكە ت. ب. تۇسىنىكتەر تاربيە قاعيدالارى. ەر بالانى ازاماتتىققا، ەرلىككە تاربيەلەگەن. اجەلەر تاربيەسى، جەڭگەلەر تاربيەسى ت. ب. تاربيە جۇيەلەرى بولعان. ونىنشى. بايلار ينستيتۋتى. قازاق باي بولۋدى ارمان ەتكەن. بالالارىنا (ۇلدارعا) ات قويعاندا باي دەگەن ءسوزدى جالعاپ وتىرعان، مىسالى قۇنانباي، نازارباي ت. ب. باي بولۋ - ماقسات. باي ادام ەلگە يە. ول جۇرتقا جۇمىس بەرۋشى. شارۋاشىلىقتى ۇيىمداستىرۋشى. جوعارىدا اتالعان توعىز ينستيتۋتتىڭ جۇمىس ىستەپ تۇرۋىنا مۇمكىندىك بەرۋشى بايلار. XVIII عاسىردا قازاق حالقىندا بايلار كوپ بولدى، سونىڭ ارقاسىندا عانا ەل كەمەلدەنۋ جولىنا ءتۇستى. بايلىق دەگەن - بارلىق دەگەن ءسوز. بار بولسا، ءىس تۇگەل. كەدەيلىك - ەل ەڭسەسىن باساتىن مۇڭ.
***
وسى قوعامدىق ينستيتۋتتار XIX عاسىردا كۇيرەي باستادى، حاكىم اباي ەس جيناعان ازامات بولعاندا، اتالعان ينستيتۋتتاردىڭ كوبىنىڭ جۇرناعى عانا قالعان. حاندىق بيلىك، بيلەر بيلىگى مۇلدەم جويىلدى. اباي زامانىندا بيلەرگە قالعانى - بوس ماقالداپ، ءسوز سويلەۋ.
***
تەرىس وقۋ تەرىس سانا، تۇسىنىك، دۇنيەتانىم اكەلدى. جۇرت تەرىس وقۋدى قابىلداعىسى جوق. ءبىراق «تەرىس وقۋ» زامان وقۋى. زامان بيلىگى تەرىسشىلەر قولىنا ءوتتى. اراب ءتىلىن، پارسى ءتىلىن جانە اراب جازۋىن ءبىلۋ - «تەرىسشىلەر» ءۇشىن بىلىمسىزدىك. كەڭەس زامانىندا اراب جازۋىن ءبىلىپ، اراب تىلىندە وقۋ زياندى قۇبىلىس دەپ سانالىپ، ەسكىشە (وڭ ساۋاتتىلىق) ءبىلىمى بارلار قۋدالاۋعا ءتۇستى. اراب تىلىندە جازىلعان ەڭبەكتەر ورتەلدى، جويىلدى، جۇرت ولاردى جەر- جەرگە تىعىپ اۋرەگە ءتۇستى.
***
نەگە اباي «تەرىس وقۋعا» دەن قويدى؟ ءبىر سوزبەن ايتقاندا، زامانعا بەيىمدەلۋ. ول «جاڭا تارتىپكە» بەيىمدەلە باستادى، باسقا شارا جوق. اكەسى قۇنانبايمەن كەلىسپەۋشىلىك تە وسى ماسەلەدە. قۇنانباي «وڭ وقۋ» باعىتىنداعى دۇنيەتانىم ادامى. اباي زامانعا جۇرتتى ىڭعايلاي باستادى. باسقا امال بار ما ەدى؟! اباي «جيىرما بەسىنشى» قارا سوزىندە: «ورىستىڭ عىلىمى، ونەرى - دۇنيەنىڭ كىلتى، ونى بىلگەنگە دۇنيە ارزانىراق تۇسەدى»، دەگەن. تەك ورىس ءتىلى ارقىلى الەمگە «شىعۋعا» بولماق.
«ورىس عىلىمى دۇنيەنىڭ كىلتى» دەگەنى سوندىقتان. ەۋروپا ەلدەرىمەن بايلانىسقا، قارىم- قاتىناسقا تۇسكەن ورىستارعا ەۋروپالىق ءبىلىم، عىلىم اسەرلەرى كەلىپ جەتكەن. رەسەي يمپەرياسىنا قىزمەتكە كوپتەگەن شەتەلدىك عالىمدار كەلگەن. ولاردى ءبىلۋ ءۇشىن ورىس عىلىمى، ونەرى قاجەت. بۇل ءبىر دەسەك، ەكىنشىدەن، اباي ورىس عىلىمىن، ونەرىن بىلسەك دۇنيە ارزانىراق تۇسەدى دەيدى. بۇل پراگماتيزم. ورىستا باردى دايار الساق، ارينە، دۇنيە ارزان بولماق. ول ءۇشىن بۇل حالىقتىڭ ءتىلىن ءبىلىپ الۋ ءجون. وسى ورايدا اباي ورىس بىلىمىنە بالالارىن وقىتقان قازاقتاردى، ولار ادال بولسىن دەپ ەمەس، وزگە قازاقتاردى اڭدىسىن، سولارعا كۇش كورسەتسىن دەگەن مانىستە بولعاندارى ءۇشىن سىنايدى.
«قازاققا كۇزەتشى بولايىن دەپ ءبىز دە ەل بولىپ، جۇرت بىلگەندى ءبىلىپ، جۇرت قاتارىنا قوسىلۋدىڭ قامىن جەيىك دەپ نيەتتەنىپ ۇيرەنۋ كەرەك» - دەيدى اباي. جۇرت قاتارىنا قوسىلۋدى، جەتۋدى ماقسات تۇتۋ كىسىلىكتى، ازاماتتىق سانانى قاجەت ەتەدى. اۋىل- ايماققا اينالسوقتاي بەرمەي، جۇرت قامىن جەۋ - زامانىنان وزىق ادامنىڭ ارمان- تىلەگى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ بار عۇمىرىن ابايعا ارناۋى - كەمەڭگەرلىك، ياعني ءوزىنىڭ دە ءوز زامانىنان وزىق بولعاندىعىنىڭ دالەلى.
***
ابايدىڭ قارا سوزىنە قايتا ورالساق، ول ودان ءارى بىلاي دەگەن: «قازىردە ورىستان وقىعان بالالاردان ارتىق جاقسى كىسى شىعا الماي دا تۇر» . اباي ونىڭ سەبەبى «اتا- اناسى، اعايىن- تۋعانى، ءبىر جاعىنان، بۇزىپ جاتىر» دەيدى. سولايى سولاي، ءبىراق، بۇل تۇپكى سەبەپ ەمەس، تۇپكى سەبەپ، ول «تەرىس وقۋدا» ، ولاردى ارنايى جۇيەمەن «تەرىس وقىتۋدا». سوندىقتان دا ورىستان وقىعانداردان ارتىق جاقسى كىسى، ياعني كىسىلىكتى ادام شىعا الماۋدا. اباي زامانىندا سولاي بولعان، كەيىنگى ءبىزدىڭ زامانىمىزدا «تەرىس وقۋدىڭ» زالالى تىم اۋىر ەدى. تەرىس جازۋدى بىلاي قويعاندا تەرىسكە تاربيەلەپ، تەرىس وقۋدى وقىتتى ەمەس پە؟ اباي زامانىنىڭ تالابى، قازاق بالاسى ورىسشا وقىعاندا «تەرىس ءبىلىم» الىپ، تەرىس تاربيەلەنىپ شىعۋ ءىسىن ورىس اكىمشىلىگى ءجىتى قاداعالاپ وتىردى. مۇنىڭ ءبىر- اق امالى، ەمى بار، ول - ورىس وقۋمەن بىرگە «وڭ وقۋدى» قاتار وقىتىپ، «وڭ تاربيە» بەرۋ ءۇردىسىن جۇيەلى تۇردە جۇرگىزۋ. ەۆرەي حالقى بالالارىن قاي ەلدە بولسىن، سول ەلدىڭ ءبىلىمىن الۋىمەن قاتار، وتباسىندا ءوز حالقىنىڭ جازۋىن، ءبىلىمىن، تاربيەسىن جۇيەلى تۇردە الىپ وتىرادى. ءسويتىپ، يەۆرەيلىك ءداستۇر عاسىردان عاسىرعا ساقتالىپ كەلۋدە.
ءبىراق، اباي پراگماتيست. ول زامان جاعدايىن ەسكەرىپ وتىر. بۇگىنگى كۇنگى، قالاي بولسا دا «تەرىس وقۋ» قاجەت. اباي ايتادى: «سويتسە دە وقىعان بالالار - انا وقىماعان قازاق بالالارىنان ۇزدىك، وزىق». بار جاعدايدى قابىلداماي، اۋىلدا ءومىر سۇرە بەرەم دەگەن، ارينە، ناداندىق. شاكارىم ايتقانداي «قۇبىلعان الەم جارىسى - اقىلدى جاننىڭ تابىسى». زامان اقىلى، ازىرشە ورىس عىلىمى مەن ونەرىندە. سولاردى مەڭگەر دە، ءارى قاراي بيىكتەي بەر، جول اشا بەر. اباي «تەرىس وقۋعا» دەن قويىپ، ىنتالى بولعانىمەن، ول بارلىق شىعارمالارىن وڭ جازۋمەن ارابشا جازدى. ول «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس، راس ءسوز ەشقاشان جالعان بولماس» دەگەن قاعيدادان اجىراعان جوق.
***
قازاق جۇرتى «وڭ جازۋ» جانە «تەرىس جازۋ» ورتاسىندا كوپ تالقىعا ءتۇستى، ءالى دە ءوز باعىتىن، ياعني دۇنيەتانىمىن انىق انىقتاي الماي كەلە جاتقان حالىق. سول جازۋ (تەرىس جازۋ) - حريستياندىق دۇنيەتانىمعا نەگىزدەلگەن. وڭ جازۋ - مۇسىلماندىق دۇنيەتانىمعا نەگىزدەلگەن. قازىرگى قازاق وسى ەكەۋىنىڭ قايسىسىن تاڭداۋى كەرەك. مەنىڭشە زامان جازۋى - لاتىنعا كوشۋ، ول پراگماتيستىك تۇرعىدا عانا، قۇبىلعان الەم جارىسىنان ءوز ۇلەسىمىزدى الىپ، پايدا تابۋ ءۇشىن. ءبىراق ول دۇنيەتانىمعا اينالماۋى كەرەك.
دۇنيەتانىم ءۇشىن، وڭ جازۋ اراب جازۋىنا ءوتۋ قاجەت. ول - قۇران ءتىلى. عۇمىر ءمانى، ماعىناسى، ادامنىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭى - قۇران كارىمدە باياندالعان. قازاقتىڭ قۇران كارىمنەن، مۇسىلماندىقتان مۇلدەم الىستاپ كەتۋى ءقاۋىپتى. بۇل ارنايى تاقىرىپ ەتىپ، ويلانىپ، تولعانىپ ساناعا سابىر سالا، اقىلمەن تاريحي شەشىمدەرگە كەلۋدى قاجەت ەتەتىن كەلەلى ماسەلە!
عاريفوللا ەسىم، اكادەميك، جازۋشى. 2017