تۇلپار تۇياعىمەن جازىلعان قازاق تاريحى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - كەز كەلگەن كاسىبي تاريحشى بەلگىلى ءبىر تاريحتى جازۋدا الدىمەن وسىنداي دەرەكتەردى جەتكىلىكتى جيناپ، سارالاپ الادى.

بۇل - جالپىعا ورتاق قاعيدا. ويتكەنى تاريحي ەڭبەكتەردىڭ سەنىمدىلىگىن كورسەتەتىن، عىلىميلىعىن ارتتىراتىن فاكتور - ونىڭ قولدانعان تاريحي دەرەكتەرىنىڭ شىنايىلىق دەڭگەيىنىڭ جوعارى بولۋىندا.

ەگەر وسى ءپرينتسيپتى مويىنداساق، وندا، وسىنداي دەرەكتەرمەن قاتار، ءتىرى دەرەكتەردى نەمەسە ءتىرى كۋاگەرلەردى قوسا قولدانا وتىرىپ، كەڭ كولەمدە جۇيەلى زەرتتەپ جازعان تاريحي ەڭبەكتىڭ عىلىميلىعىنا كۇماندانۋ ابەستىك بولار. وسىنداي عىلىمي قۇندىلىعىنا كۇماندانۋعا كەلمەيتىن ءبىر سۇبەلى ەڭبەك وتاندىق تاريح عىلىمىنا كەلىپ قوسىلدى، ول ەتنوگراف- تاريحشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى احمەت توقتابايدىڭ «قازاق جىلقىسىنىڭ تاريحى» («الماتى كىتاپ» باسپاسى، 2010 ج. 496 ب.) اتتى قوماقتى ەڭبەگى.

قازاق تاريحىنىڭ ءتىرى كۋاگەرى جىلقى. جىلقى قازاق حالقىنىڭ تاريحي ومىرىمەن تىعىز بايلانىستى بولعانى سونشالىق، ول تەك «قازاقتىڭ قاناتى» عانا بولعان جوق، سونىمەن قاتار ول ۇلتتىق سيپاتىمىزعا «جىلقى مىنەزدى» ءسىڭىرىپ كەتكەن جانۋار. سوندىقتان بولار، عاسىر بويى قالادا تۇرىپ، انا تىلىنەن ايىرىلعان قازاقتاردىڭ بويىندا دا قازىرگە دەيىن «جىلقى مىنەزى» تۋلاپ تۇرادى.

ولاي بولسا، جىلقى تاريحى ارقىلى قازاق تاريحىن قاراستىرۋ - جاڭا ادىستەمەلىك تاسىلدەردىڭ ءبىرى دەۋگە بولادى. وسى ءتاسىلدى قولدانۋ ارقىلى احمەت ارىپتەسىمىز ۇلكەن عىلىمي جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى. ەندى اتالمىش ەڭبەكتىڭ قۇرىلىمىنان مازمۇنىنا كوز جۇگىرتىپ كورەيىك.

اۆتور زەرتتەۋدىڭ العاشقى تاراۋىندا قازاق جەرى - جىلقىنىڭ وتانى ەكەنىن دالەلدەيدى دە، ودان سوڭ جىلقى تاريحىن قازاقتىڭ تاريحي ومىرىمەن تىعىز بايلانىستىرىپ، كەڭ تارقاتىپ كەتە بەرەدى.

مىسالى، «جىلقىنىڭ تاريحي داۋىرلەرى» (بۇل تاراۋدا، سكيف- ساقتار، امازونكالار، عۇندار، كونە تۇركىلەر، قىپشاقتار جانە موڭعولدار)، «قازاقتىڭ بايىرعى جىلقى تۇقىمدارى» (جىلقى وتى، جىلقى باعۋ، جىلقىلى بايلار، جىلقى ساۋداسى، قازاق جىلقىسىنىڭ توزىمدىلىگى مەن شىدامدىلىعى، ⅩⅨ عاسىرداعى جىلقى شارۋاشىلىعى)، «ەر-تۇرمان» (قامشى جانە قامشىگەرلىك ونەر، ات تاعالاۋ، سالت اتقا ءمىنۋدىڭ قازاقي /شىعىستىق/ جانە باتىس ەۋروپالىق ۇلگىسى، جىلقى - كولىك قۇرالى)، «جىلقىدان الىناتىن ونىمدەر» (قىمىز، قىمىز قۇيۋعا ارنالعان ىدىستار، جىلقى ەتى، تەرىسى، قىلى، تۇياعى، سۇيەگى، قۇماعى، جىلقى - حالىق مەديتسيناسىندا)، «اتتىڭ بابى مەن سىنى» (جورعا شىقتىرۋ، تۇلپاردىڭ سىنى، جىلقىنى ەمدەۋ)، «جىلقى جانە حالىقتىق مەرەكەلەر» (قىمىزمۇرىندىق، اس، بايگە، ات ويىندارى)، جىلقى جانە اسكەري ءىس (قۇلان اۋلاۋ، جىلقى ۇرلاۋ، بارىمتادان - باتىرشىلىق داستۇرگە)، «قازاقتىڭ ادەتتىك قۇقىعىنداعى جىلقىنىڭ ورنى مەن ءرولى»، «جىلقى جانە رۋحاني الەم» دەپ اتالعان ون بولىمنەن تۇراتىن ەڭبەك، اسا مول دەرەكتەرمەن دالەلدى تۇردە پايىمدالعان. تاقىرىپتى زەرتتەۋگە ەجەلگى جىلقىنىڭ ارحەولوگيالىق قاڭقالارى، جارتاس سۋرەتتەرى، جاڭا جانە قازىرگى زامانداعى الۋان ءتۇرلى سىزبا جانە فوتو سۋرەتتەردى، سوڭعى كەزدەردە تابىلىپ جاتقان «بوتاي جىلقىسى»، «بەرەل جىلقىسى» ارحەولوگيالىق دەرەكتەرىن، ورىنبور، ومبى ارحيۆتەرىندەگى، رەسەيدىڭ اۋىل شارۋشىلىق اكادەمياسىنىڭ جىلقى تاريحى مۋزەيىندەگى مۇراعاتتاردى، موڭعوليادان باستاپ استراحانعا، قىتايدان تارتىپ تاشكەنتكە دەيىنگى كەڭىستىكتە تۇراتىن 300 دەن استام اتبەگى، جىلقىشى، شەجىرەشىلەردەن جازىلىپ الىنعان باعا جەتپەس مالىمەتتەردى قولدانعانى ەڭبەكتىڭ عىلىمي ساپاسىن بارىنشا وسىرە تۇسكەن.

زەرتتەۋشى تاقىرىپقا قاتىستى ەلىمىزدە جانە شەتەلدەردە جاريالانعان ەڭبەكتەردى دە مۇقيات سارالاۋدان وتكىزگەن. اۆتور ماسكەۋ، سانكت-پەتەربۋرگ، تاشكەنت ت. ب. قالالارداعى كىتاپحانالاردا ساقتالعان جىلقىعا قاتىستى ەڭبەكتەردى عىلىمي سىننان وتكىزە وتىرىپ، تىڭ ىزدەنىستەر جاساعان، جاڭا تابىستارعا قول جەتكىزگەن. سونىڭ ىشىندە ەڭ باستى جاڭالىعى دەپ قازاق جىلقىسىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن 5 مىڭ جىلدىق تاريحىن، ياعني ىقىلىم زامانداردان بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى قازاق جىلقىسىنىڭ دامۋ ەۆوليۋتسياسىن عىلىمي نەگىزدە انىقتاپ بەرۋىن ايتار ەدىم.

بۇل وتاندىق تاريح عىلىمىندا تۇڭعىش رەت قازاق جىلقىسىن كەڭ تاريحي ۋاقىت پەن كەڭىستىكتە جان-جاقتى زەرتتەگەن ەنتسيكلوپەديالىق سيپاتتاعى كۇردەلى ەڭبەك دەۋگە تۇراتىن، بەلگىلى ماعىنادان ايتقاندا، تۇلپار تۇياعىمەن جازىلعان قازاق تاريحى دەۋگە دە كەلەتىن، عىلىمي تانىمدىق جانە تاجىريبەلىك قۇندىلىعى جوعارى ەڭبەك بولىپ تابىلادى. سونداي-اق بۇل تاۋەلسىزدىك داۋىرىندەگى تاريح عىلىمىنداعى جاڭا تابىستاردىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلۋگە ءتيىستى عىلىمي ەڭبەك دەپ سانايمىن.

ءنابيجان مۇقامەتحان ۇلى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

adyrna.kz

سۋرەت bmtv.kz