الەمگە ايگىلى جيھانگەردىڭ قازاق دالاسىندا ءىزى قالعان
ءبىرى زەرتتەۋشىلىكپەن، ەندى ءبىرى ساياحاتتاپ، تاعى ءبىرى تىڭشىلىقپەن جەتتى. قالاي دەسەك تە، قازاقستان جايىندا جازىلعان سول ساياحاتشى- عالىمداردىڭ باعا جەتپەس زەرتتەۋلەرى ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ بىردەن- ءبىر بۇلاق كوزىنە اينالدى.
وسى جاعىنان الىپ قاراعاندا، ولاردىڭ قازاق دالاسىنا جاساعان ساپارى بىزدەر ءۇشىن قۇندى ولجاعا اينالعانداي. ال ولار سول ساپاردان نە ءتۇيدى؟ قازاق توپىراعى ولاردىڭ شىعارماشىلىعىنا وڭ سەرپىن بەردى مە؟ قازاق جەرىنە كەلگەندەگى ماقساتى قانداي ەدى؟
قازاقتىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىنە قاتىستى باعا بەرگەندەردىڭ العاشقىسى - ۆەنەتسيا ساياحاتشىسى ماركو پولو (1254- 1324 ج. ج). «كنيگا ماركو پولو و رازنووبرازيي ميرا» دەگەن كىتاپتا ماركو پولو كوشپەندى قازاقتاردىڭ جاۋىنگەرلىك قىرىنا كوبىرەك توقتالعان. قازاقتىڭ وجەت ءارى قاھارمان حالىق ەكەنىنە ساياحاتشىنىڭ كوزى جەتكەن. XII عاسىردا جارىق كورگەن وسى كىتاپتا ماركو پولو قازاقتار جايلى: «...ايەلدەرى ساۋدا- ساتتىقپەن اينالىسادى، ەرلەرىنە كەرەكتىڭ ءبارىن ساتىپ الادى، ءۇي شارۋاسىن اتقارادى. ەرلەرى ەشتەڭەگە ارالاسپايدى. سوعىسقا بارادى ءارى اڭ مەن قۇسقا قىراندارىن سالىپ اڭشىلىق قۇرادى.. . ولار بيە ءسۇتىن اق شاراپ ءتارىزدى ىشەدى، كەميۋس دەپ اتايدى، وتە ءدامدى. قارۋلارى ساداق، سەمسەر جانە شوقپار. ساداق اتۋدىڭ ناعىز شەبەرى... ۇرىستا بەتتەسە، باتىل سوعىسادى. وزدەرىنىڭ بيلەۋشىلەرىنە ابدەن بەرىلگەن.. . ەڭبەككە جانە تارشىلىققا، باسقالارعا قاراعاندا، وتە ءتوزىمدى، جەر مەن پاتشالىقتى جاۋلاپ الۋعا قابىلەتتى حالىق. قاجەت بولسا ايشىلىق جولعا ەشقانداي ازىقسىز شىعادى ...قاجەت بولسا قارۋ- جاراعىمەن ءتۇندى ات ۇستىندە وتكىزۋگە بار. قيىندىق پەن مۇقتاجدىققا كىمنەن دە بولسا ءتوزىمدى» دەپ جازادى.
وسىلايشا، اتاقتى جيھانگەز كوشپەلى قازاقتىڭ اسكەري ونەردى جوعارى دەڭگەيدە مەڭگەرگەنىنە تاڭداي قاققان. ال سارىارقانى كورگەندە ساۋدانىڭ جوعارى دارەجەدە دامىعانىنا كۋا بولعان. ءتىپتى ول قازاقتىڭ مالىنىڭ كوپتىگىنە قايران قالىپ، «مالدىڭ كوپتىگىنەن جەردىڭ بەتى كورىنبەيتىن قانداي باي ەل» دەپ تاڭعالىپتى.
ماركو پولو قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى جايلى دا كوپ دەرەك كەلتىردى. ول جەتىسۋ بويىنداعى قازاق اۋىلدارىنىڭ تويلارىنا قاتىسقانىن، ويىن- ساۋىقتارىن كورىپ، ۇلتتىق ويىندارىن تاماشالاعانىن تايعا تاڭبا باسقانداي جازىپ قالدىردى. ءتىپتى ساياحاتشىنىڭ قازاقتىڭ توبەتتەرى تۋرالى جازعان جازباسى دا ساقتالعان. وندا ماركو پولو:
«ەجەلگى قازاق جەرى مەن تيبەتتە ۇلكەندىگى ەسەكتەي ءيت بار ەكەن، شاعاتاي ۇلىسىنىڭ پاتشا سارايىندا ون مىڭداي ءيت ۇستالادى، ولاردى اڭ اۋلاۋعا، كۇزەتۋگە، جۇك تارتتىرۋعا قولدانادى» دەپ كەلتىرگەن. ساياحاتشىنىڭ قازاق توبەتىنە قىزىققانى سونداي، ەلىنە قايتارىندا توبەتتىڭ ءبىر كۇشىگىن ولجالاپ الا كەتكەنى ايتىلادى. الا كەتتى دەگەننەن شىعادى، وسى ماركو پولو ازياداعى تالاي مادەني قۇندىلىقتىڭ ەۋروپاعا جەتۋىنە اتسالىستى. سونىڭ ءبىرى - ازيادان قايتقان 1290 - جىلدارى ساياحاتشى قىتايلىق فارفوردى ەۋروپاعا اپارعان. ماركو پولونىڭ ەۋروپاعا جەتكىزگەن وسىنداي جازبالارى مەن جادىگەرلەرىنىڭ ارقاسىندا، ەۋروپالىقتاردىڭ شىعىس حالىقتارى تۋرالى ويى وزگەردى. ءسويتىپ، ولاردىڭ ازيالىقتار جايلى بۇرىنعى قاراڭعى تۇسىنىكتەرى ساپ تيىلدى. كەرىسىنشە، ازياعا دەگەن اڭسارى اۋا باستادى.
ماركو پولو ازياعا جاساعان وسى ساپارىندا قۇبىلاي حاننىڭ (1215- 1294 ج. ج) ورداسىندا 17 جىل ادال قىزمەت اتقارعان. قۇبىلاي حان ماركو پولونى ەلشى ەتىپ تاعايىنداپ، گۋبەرناتور سايلاعان. بۇل جايلى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور سەرىك نەگيموۆ:
«شىعىس ەلىنە ساياحات جاساعان جانە ۇلى حان قۇبىلايدىڭ قۇزىرەتىندە بولعان رۋحاني كەمەلدىككە يە ماركو پولو ارعى زاتىن، اۋلەتىن نۇر شالعان قۇبىلاي حاننىڭ رەفورماتورلىعىنا، دانالىعىنا، قۇدىرەتىنە، سالتاناتىنا، ساياتشىلىعىنا، اعارتۋشىلىق ەڭبەگىنە ءتانتى. ماركو پولو: «قۇبىلاي حاننىڭ تۇلعاسى دا كەلىستى، بەينەبىر قۇرىشتان قۇيىلعانداي. ورتا بويلى، ءىرى دە ەمەس، باكەنە دە ەمەس، اققۇبا، البىراعان بيداي ءوڭدى، مەيىرلى جارقىن قارا كوزدى، مۇرىنى سۇيكىمدى» دەپ كورسەتەدى.
جيھانكەز ماركو پولونىڭ «ساياحاتىندا» تۇركى- مونعول جۇرتتارىنىڭ دۇنيەتانىمى، ادەت- عۇرپى، شارۋا- كاسىبى، ءداستۇرى ءبىرشاما اڭگىمەلەنگەن. مىسالى، جىلقى ەتىن، بيە ءسۇتىن پايدالانۋى، ەر ازىعى مەن ءبورى ازىعى جولدا ەكەندىگى، جايلاۋعا كوشۋ، اربا ۇستىنە جابىلعان كيىز، بايبىشەنى قۇرمەتتەۋ، امەڭگەرلىك سالتتى ساقتاۋ» دەيدى.
ماركو پولو شىڭعىس حان زامانى مەن قازاق مەملەكەتىنىڭ باستاۋىن تاريحي- مادەني دەرەكتەرمەن حاتتاپ قالدىردى. شىڭعىس حان دەگەننەن شىعادى، جيھانگەز شىڭعىس حاننىڭ تەگى موڭعول دا ەمەس، قىتاي دا ەمەس ەكەنىن جازىپ كەتكەن. ول قۇرعان مەملەكەتتىڭ حالقى تاتارلار دەپ اتالعانىن ايتادى. ءتىپتى ونىڭ كىتاپتارىندا بىردە- ءبىر موڭعول اتاۋى كەزدەسپەيدى.
ايتپاقشى، ماركو پولونىڭ بۇل ساپارى التىن وردانىڭ دۇرىلدەپ تۇرعان كەزىنە تۇسپا- تۇس كەلدى. ول كەزدە التىن وردانىڭ اتاقتى باتىرى نوعايدىڭ اتىنان ات ۇركەتىن. الايدا ماركو پولو التىن وردا مەملەكەتىنىڭ اسكەرىن تاتارلار دەپ جازعان. سودان بولار، ءالى كۇنگە شەيىن ىرگەمىزدەگى ورىستار التىن وردانىڭ تاريحىن تاتارلارمەن بايلانىستىرادى، ولاردىڭ نەگىزگى مۇراگەرى قازاقتار ەكەنىن قابىلداعىسى دا كەلمەيدى.
قازاق توپىراعىنا تابانى تيگەندەردىڭ تاعى ءبىرى فرانسۋزدىڭ اتاقتى جازۋشىسى الەكساندر ديۋما (1802- 1870 ج. ج) ەدى. ديۋما II الەكساندر پاتشانىڭ تۇسىندا ەدىلدىڭ جاعاسىندا بولىپ، جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ تىنىس- تىرشىلىگىمەن تانىستى. بۇل شامامەن 1858 -جىلدىڭ ماۋسىمى مەن 1859 -جىلدىڭ ناۋرىزى ارالىعى بولاتىن.
جازۋشى «يز پاريجا ۆ استراحان» اتتى ەڭبەگىندە: «بىزدەر مۇندا كەلگەننەن كەيىن كاسپيي تەڭىزىنىڭ جاعاسىندا اڭ اۋلادىق، قۇس سالدىق. بۇل كۇندەرى مەن ۇلكەن تويدىڭ، ويىن- ساۋىقتىڭ كۋاسى بولدىم. كەلگەن قوناققا سىي كورسەتۋمەن مۇنداي ويىندار وتكىزۋدى ازىرشە مەن كورگەن ەلدە، جۇرگەن جەردە كەزدەستىرمەدىم. مۇنداي ويىن- ساۋىقتىڭ وتۋىنە سەبەپشى بولعاندىقتان، ماعان تون كيگىزدى» دەيدى. ديۋمانىڭ كوردىم دەگەن سول تويىن ەدىل بويىن قونىستانعان قازاقتار وتكىزگەن بولاتىن. الايدا جازۋشى ءوز ەڭبەگىندە قازاقتاردى «قىرعىزدار» دەپ كەلتىرەدى. سەبەبى XVIII عاسىرداعى ورىستىڭ بارلىق قۇجاتتارىندا قازاقتى كازاكپەن شاتىستىرماۋى ءۇشىن، قىرعىز دەپ بەرگەن. ديۋما قازاقتاردى ورىستاردىڭ اۋزىنا شايناپ سالىپ بەرگەن سول اتاۋىمەن اتادى.
«قىرعىزدار (قازاقتار) بۇل جەردىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارى ەمەس. ولار تۇركىستان جاقتان، ءتىپتى قىتايدان كەلگەن دە بولۋى مۇمكىن. ولار مۇحامەدتىڭ ءدىنىن ۇستانادى. ۇلكەن، ورتا جانە كىشى بولىپ، ءۇش ورداعا بولىنەدى. ءبىر كەزدەرى ەدىل مەن جايىق ارالىعىنداعى بۇل جەرلەردى قالماقتار مەكەندەگەن. ءبىر كۇنى ۋباچي حان باستاعان 500 مىڭ قالماق اتتارىنا ءمىنىپ، كيىزدەن جاسالعان ۇيلەرىن تۇيەلەرىنە ارتىپ قىتايعا قاراي تايىپ تۇرعان. جىلدار بويى ءۋباچيدىڭ تاستاپ كەتكەن جەرى بوس جاتتى. كەيىن 1803-1804 -جىلدارى ول جەرلەرگە قىرعىزدار (قازاقتار) كوشىپ كەلگەن. ورىس پاتشالىعى قازاقتاردىڭ جايىق بويىن جاعالاۋىنا ارنايى تۇردە رۇقسات بەرگەن. كەيىن ولار شىعىستان باتىسقا قاراي جىلجىپ ەدىلدىڭ جاعاسىنا دەيىن جەتكەن. رەسەي ولارعا ەدىل مەن جايىق اراسىنداعى 7-8 ميلليون گەكتار جەردى ەركىن جايلاۋعا رۇقسات بەردى، ءسويتىپ، ول جەرلەرگە شامامەن 40 مىڭ ادامنان قۇرالعان 8 مىڭ وتباسى كوشىپ كەلگەن» دەپ جازادى.
ا. ديۋمانىڭ رەسەيگە جاساعان ساپارى جايلى جولجازبانى وقىپ، اسەرلەنگەنى سونداي فرانتسۋزدىڭ تاعى ءبىر اتاقتى جازۋشىسى جيۋل ۆەرن (1828- 1905 ج. ج) دە وسى توپىراققا كەلۋگە اسىققان. جيۋل ۆەرن بۇگىنگى قازاقستان، ءسىبىر دالالارىنا ساياحات جاساپ، سونىڭ ناتيجەسىندە 1864 -جىلى «پۋتەشەستۆيە ك سەنترۋ زەملي» دەگەن كىتابىن جارىققا شىعاردى. الايدا XIX عاسىردىڭ 60-جىلدارىندا رەسەي يمپەرياسى جيۋل ۆەرننىڭ وسى رومانىنىڭ يمپەريا اۋماعىندا تارالۋىنا تىيىم سالدى. سەبەبى جازۋشى ورىس دالاسىنداعى ءدىن ماسەلەسىن ءبىراز سىنعا العان بولاتىن.
جيۋل ۆەرن وسى ساپارىندا قازاق جەرىن سۋرەتتەگەن «كلوديۋس بومبارناك»، «ميحايل ستروگوۆ» روماندارىن دۇنيەگە اكەلدى. وسىنداعى 1986 -جىلى جازىلعان «ميحايل ستروگوۆ» رومانىنا دا ءوز زامانىندا رەسەي پاتشالىعى تىيىم سالدى. سەبەبى روماندا كەنەسارى باستاعان كوتەرىلىستىڭ ۇشقىنى بايقالادى. زەرتتەۋشىلەر وسى شىعارماداعى بۇحار حانى فەودارحاندى كەنەسارىنىڭ ءپروتاتيپى دەپ ءجۇر. ال شىعارمانىڭ باس كەيىپكەرى ميحايل ستروگوۆ - پاتشا جانسىزى. بۇل ستورگوۆ كەزىندە ءشامىلدى ۇستاپ بەرگەنى ءۇشىن پاتشانىڭ قولىنان سىيلىق العان ادام بولاتىن. ستروگوۆتىڭ نەگىزگى ويى - وگاريەۆتىڭ كوزىن قۇرۋ. ويتكەنى شىعارماداعى يۆان وگاريەۆ ساياسي كوزقاراسى ءۇشىن جەر اۋدارىلعان بولاتىن. ول قازاقتاردىڭ وتارشىلدىققا قارسى كۇرەسىنە دەم بەرگەن. سول سەبەپتى، ستروگوۆ وگاريەۆتىڭ فەودارحانعا (ياعني كەنەسارىعا) جاقىنداۋىن قالامادى. وسىنداي شيەلەنىسكە قۇرىلعان رومانىندا جيۋل ۆەرن كەنەسارى اسكەرىنىڭ سەمەي ايماعىن ازات ەتكەنىن، ارتىنشا ومبى ارالىعىنداعى قازاق بەكىنىستەرىن قالاي تارتىپ العانىن اشىق جازعان. وسى ارقىلى جيۋل ۆەرن قازاق حالقىنىڭ ەرلىگىن بۇكىل ەۋروپاعا پاش ەتتى. بۇل كىتاپقا ورىس بيلىگىنىڭ تىيىم سالۋ سەبەبى مىنە قايدا جاتىر. وسى كىتاپ ورىس تىلىنە تەك 1900 -جىلى اۋدارىلدى، الايدا ساياسي جاعىنان ءبىراز وزگەرتىلىپ، كوپ بەتى قىسقاردى. ال قازاق تىلىنە كەيىنگى جىلدارى «پاتشا شابارمانى» دەگەن ءۇزىندىسى عانا اۋدارىلدى.
قازاق جەرىنە ساپار شەككەندەر قاتارىندا ورىستىڭ اتاقتى اقىنى ا. س. پۋشكيننىڭ (1799- 1837 ج. ج) ەسىمى قۇرمەتپەن اتالادى. پۋشكين 1833 -جىلدىڭ كۇزىندە ورىنبورعا ساپار شەگىپ، قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىنە قىزىعۋشىلىق تانىتقان بولاتىن. اقىننىڭ ارحيۆىندەگى «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ قىسقاشا مازمۇنى جازىلعان كولجازبا سونىڭ دالەلى. پۋشكيننىڭ كەيبىر شىعارمالارىنان دا قازاقتىڭ ءيىسى اڭقيدى. مىسالى، «ەسكەرتكىش» ولەڭىنىڭ قولجازباسىندا ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ اتىن اتاعان. 1834 -جىلى جازىلعان «پۋگاچەۆ تاريحى» ەڭبەگىندە شارۋالاردىڭ پاتشاعا قارسى كوتەرىلىسىن، ونىڭ باسشىسى پۋگاچەۆتى بەينەلەي كەلىپ، كوتەرىلىسكە قازاقتاردىڭ دا قاتىسقانىن سۋرەتتەيدى.
«پۋگاچەۆ تاريحى» شىعارماسىن جازۋ ءۇشىن پۋشكين ورالعا ارنايى كەلگەن. ءسويتىپ، ايگىلى ەمەليان پۋگاچەۆ باستاعان شارۋالار كوتەرىلىسىن جان- جاقتى زەرتتەدى. اقىن قاجەتتى دەرەكتەردى كوبىنە ورال ماڭىنداعى كازاكتاردان الدى. الايدا بوكەي ورداسىنداعى قازاقتار دا بۇل كوتەرىلىسكە قاتىستى كوپ جايدى بىلەتىن. ءتىپتى پۋگاچەۆ كوتەرىلىسىنىڭ قۇرامىنداعى قازاق جاساعىن سىرىم دات ۇلى باسقارعانى تاعى بار. الايدا ورىنبوردىڭ گۋبەرناتورى ۆ. ا. پەروۆسكيي پۋشكيننىڭ بوكەي ورداسىنا بارۋىنا جول بەرمەدى. كىم بىلەدى، پۋشكين سول كەزدە بوكەي ورداسىن باسقارىپ تۇرعان جاڭگىر حانمەن جۇزدەسكەن بولسا، «پۋگاچەۆ تاريحى» شىعارماسى بۇدان بولەك سيپات الار ما ەدى.
ءبىز جوعارىدا الەم تانىعان قالامگەرلەر ماركو پولو، الەكساندر ديۋما، جيۋل ۆەرن جانە ا. س. پۋشكيننىڭ قازاق تاريحىمىزعا قاتىستى قىرلارىنا توقتالدىق. شىنى كەرەك، بۇگىندە ءبىز ءوز تاريحىمىز جايلى تىڭ دۇنيە ىزدەسەك، سولاردىڭ قالدىرعان حاتتارىنا ۇڭىلەمىز. اسىرەسە، پلانو كارپيني، ۆيلگەلم رۋبرۋك، ماركو پولونىڭ جازبالارى ارقىلى قازاقتىڭ تاريحى، مادەنيەتى، داستۇرىنە قاتىستى قىزىقتى دەرەكتەرمەن تانىستىق. الەم ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرى دانيەل دەفو، دجاكومو لەوپاردي، جيۋل ۆەرن، ادام ميتسكيەۆيچ، الەكساندر ديۋمانىڭ دا قازاققا قاتىستى جازىلعان ەستەلىكتەرى تام- تۇمداپ الدىمىزدان شىقتى. سوندىقتان شەتەلدىك زەرتتەۋشىلەردىڭ، ەۋروپالىق ساياحاتشىلاردىڭ، ايگىلى قالامگەرلەردىڭ ورتا ازيا، سونىڭ ىشىندە ءوزىمىزدىڭ قازاق دالاسى جايلى جازىپ قالدىرعان قولجازبالارى ءبىز ءۇشىن قۇندى دەرەك دەسەك دە بولادى.
سەرىكبول حاسان
«ايقىن» (2015-جىل)