جاپونياعا الاشوردا قارۋمەن قامداۋدى سۇراپ ۇندەۋ جولداعان - ۋياما توموحيكو

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - الاش ارىستارىنا بولشيەۆيكتەر تاققان اۋىر ايىپتىڭ ءبىرى جاپونيا مۇددەسىنە تىڭشىلىق ەتتى دەگەنگە ساياتىنىن تاريحتان بىلەمىز.

حوككايدو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سلاۆيان- ەۋرازيالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى ۋياما توموحيكونىڭ رايىمجان مارسەكوۆ پەن جاپونيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ اراسىندا بايلانىس تۋرالى بايانداماسىن تىڭداپ وتىرىپ، سول كەزدەگى ورىس بيلىگىنىڭ قازاق- جاپون قارىم- قاتىناسىنان نەگە سونشا قورىققانىن تۇسىنگەندەي بولدىق. وسى تۇستى تارقاتىپ ايتساق.

رايىمجان مارسەكوۆتىڭ ۆلاديۆوستوكتاعى ساپارى حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەن «اۋەزوۆ، الاش جانە كۇنشىعىس ەلى» اتتى zoom-كونفەرەنسيادا جاپون عالىمى عىلىمي جاڭالىققا تولى بايانداما جاسادى.

جاپون تاريحشىسى ريەسۋكە ونو مەن ۋياما توموحيكو رايىمجان مارسەكوۆتىڭ 1919 -جىلدىڭ قاڭتارىندا جاپونيا ۇكىمەتىنە جولداعان ۇندەۋىنە تالداۋ جۇرگىزگەن ەكەن. ول ۇندەۋدە الاش قايراتكەرى جاپونيادان الاشوردانى مويىنداپ، كومەك كورسەتۋىن سۇراعان. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، جاپونيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ارحيۆىندە وسى ۇندەۋمەن بايلانىستى وزگە دە قۇجاتتار بار. ول قۇجاتتاردا مارسەكوۆ قازاقتاردىڭ كەلەشەكتە ىرگەلەس مۇسىلمان حالىقتارىمەن بىرگە تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋعا نيەتتى ەكەنىن ايتىپ، الاشوردانىڭ پاريج بەيبىتشىلىك كونفەرەنسياسىنا قاتىسۋ جوسپارى بار ەكەنىن جەتكىزگەن.

زەرتتەۋشىنىڭ پايىمىنشا، الاشوردانىڭ سول كەزدەگى رەسمي ۇستانىمى رەسەي فەدەرالدىق مەملەكەتىنىڭ قۇرامىندا بولا ءجۇرىپ، ەلدەگى وزگە دە ساياسي كۇشتەرمەن بىرگە اۆتونوميا قۇرۋ بولعان. سويتە تۇرىپ، جاپونيا ارقىلى وزدەرىن حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىنداۋدى سۇراپ، كەلەشەكتە تاۋەلسىز ەل قۇرۋدان ءۇمىتتى ەكەندەرىن بىلدىرگەنىن دالەلدەيتىن قۇجاتتاردىڭ تابىلۋى الاشوردا تاريحىنىڭ پرينتسيپيالدى تۇرعىدا جاڭا قىرى بولماق. ناقتىراق ايتساق، 1918 -جىلدىڭ كوكتەمىندە- اق الاشورداشىلار باشقۇرت اۆتونوميالىق ۇكىمەتىمەن بىرگە جاپونيامەن بايلانىس ورناتۋدىڭ جولدارىن ىزدەي باستاعان. وسىلايشا مارسەكوۆ ۆلاديۆوستوكقا بارىپ، باس كونسۋلدىق ارقىلى جاپون ۇكىمەتىنە ۇندەۋ جولدايدى.

1918 -جىلدىڭ قاراشاسى الاشوردا ءۇشىن سىن ساعاتى ەدى. ۋاقىتشا ۇكىمەت وڭىرلىك ۇكىمەتتەردى تاراتۋدى ۇيعارىپ، ادميرال ا. ۆ. كولچاك ورتالىقتاندىرعان قۋاتتى بيلىك قۇرۋ ءۇشىن توڭكەرىس جاسايدى. ۋياما توموحيكونىڭ ايتۋىنشا، بۇل الاشوردانىڭ ءارى قارايعى ومىرىنە قاۋىپ توندىرەتىن جايت بولاتىن. ال جاپون ارمياسى مەن ۇكىمەتى قازاقتار تۋرالى تام- تۇمداپ مالىمەت جيناي باستاعانىمەن، تىعىز بايلانىس ورناتۋدى جوسپارلاماعان ەكەن. ويتكەنى قازاق دالاسى جاپونيانىڭ مۇددەسىنەن تىس اۋماقتا جاتقان كورىنەدى. ونىڭ ۇستىنە رايىمجان مارسەكوۆ ۆلاديۆوستوكقا بارعان كەزدە جاپون ۇكىمەتى كولچاكتى قولداۋ تۋرالى شەشىم قابىلداپ قويعان ەدى. سوندىقتان مارسەكوۆتىڭ كولچاك ۇكىمەتىن اينالىپ ءوتىپ، الاشوردانى قارۋمەن قامداۋ تۋرالى ءوتىنىشى قابىلدانباي قالادى. ەندىگى ءسوزدى جاپون عالىمىنىڭ ءوز اۋزىنان بەرەيىك.

«بۇل تانىستىرىلىمدا مەن رايىمجان مارسەكوۆتىڭ جاپونيا ۇكىمەتىنە الاشوردانى مويىنداۋدى سۇراپ 1919 -جىلى جولداعان ۇندەۋىنىڭ قىسقاشا مازمۇنىن بايانداماقپىن. وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، الاشوردانىڭ سىرتقى ساياساتى تۋرالى مالىمەت بۇگىنگە دەيىن ءالى تام- تۇم عانا بولىپ كەلدى. بۇل قۇجات الاشوردانىڭ سىرتقى ساياساتى تۋرالى مالىمەتتەردى كەڭىرەك اشىپ، جاپونيا تاراپىنىڭ وعان دەگەن قاتىناسىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل قۇجاتتار جاپونيانىڭ سىرتقى ساياسات تاريحىنىڭ مۇراعاتىندا ساقتاۋلى. ءتۇپنۇسقادان دا قۇندى اۋدارما وكىنىشكە قاراي، بۇل قۇجاتتىڭ جاپونشا اۋدارماسى عانا ساقتالعان. ال ورىس تىلىندە جازىلعان ءتۇپنۇسقاسى جوق. قىسقارتىپ ايتساق، بۇل حاتىندا مارسەكوۆ قازاق ۇلتىنىڭ تۇرمىس- سالت تاريحىن، ولاردىڭ الاشوردانى قۇرىپ، تۇركىستانمەن، باشقۇرت ەلىمەن وداقتاستىق قاتىناس ورناتۋ ساياساتى قالاي قۋدالانعانىن سيپاتتايدى.

مارسەكوۆ بۇل رەتتە قازاقستان تۇركىستاندىقتارمەن، باشقۇرتتارمەن بىرلەسىپ بولشيەۆيكتەردى ىعىستىرا الار ەدى دەگەن پىكىرىن العا تارتقان. ءبىراق بۇعان قولدا قارۋدىڭ بولماۋى، اشارشىلىق پەن ەپيدەميا كەدەرگى كەلتىردى. سوندىقتان مارسەكوۆ جاپونيادان ازىق- تۇلىك، مەديكامەنتتەر مەن قارۋ- جاراق بەرۋدى سۇرايدى. سونداي- اق، الاشوردانىڭ دەربەستىگىن مويىنداپ، وزگە ەلدەردى دە وسى ساياسي ۇستانىمدى قولداۋعا شاقىرۋىن وتىنەدى.

بۇل اۋدارمانىڭ ىشىندە ناقتى تاپسىرلەۋ قيىنعا سوعاتىن كەيبىر تۇستار بار. اسىرەسە «تاۋەلسىزدىك» دەگەن ماعىنادا اۋدارىلعان ءسوز ءجيى كەزدەسەدى. قۇددى ءبىر الاشوردا سول كەزدىڭ وزىندە تاۋەلسىز ەلدىڭ تاۋەلسىز ۇكىمەتى سياقتى جازىلعان. ءبىراق مارسەكوۆ ول ماتىندە شىنىمەن دە «تاۋەلسىزدىك» ءسوزىن پايدالاندى ما، جوق پا، ول جاعىن ناقتى باعالاۋ قيىن. بۇل جەردە جاپون شەنەۋنىكتەرى مەن وفيتسەرلەرى «تاۋەلسىزدىك» پەن «اۆتونوميا» سوزدەرىن اجىراتا الماعانعا كوبىرەك ۇقسايدى. سودان ناقتى اۋدارما جاساي الماعان بولۋى مۇمكىن. ودان كەيىنگى قۇجاتتان دا بۇل اۋدارمادا «اۆتونوميا رەتىندە دامۋ» جانە «تاۋەلسىزدىك» ۇعىمدارى دۇرىس اۋدارىلماعانىن كورۋگە بولادى. ءبىر قىزىعى، مارسەكوۆ ءوز سوزىندە سول كەزدە الاشوردا وكىلدەرىنەن بولەك جاپونيامەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ جاتقان كولچاك ۇكىمەتىن ءبىر دە ءبىر رەت اتاماعان جانە الاشوردانىڭ قىزمەتىن دەربەس ورگان رەتىندە سيپاتتاپ وتىرعان.

ۆلاديۆوستوكتاعى ازات ەتۋ ارمياسىنىڭ ساياسي دەپارتامەنتىنىڭ باستىعى بۇل ۇندەۋگە قولداۋ رەتىندە جاپونيانىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترىنە جەكەحات جازعان. سول حاتتا مارسەكوۆتىڭ ۆلاديۆوستوكتا جاپونيا ۆيتسە- كونسۋلىمەن اڭگىمەلەسكەنى ايتىلادى. وسى اڭگىمەدە مارسەكوۆ الاشوردانىڭ اۆتونوميا جاريالاعانىن، كەلەشەكتە كورشىلەس، ءدىنى ءبىر حالىقتارمەن بىرلەسىپ ۇلكەن تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋدى جوسپارلاپ وتىرعانىن ناقتى اتاپ وتكەن. جاپونيا ۆيتسە- كونسۋلى قازاقتاردىڭ قيىن- قىستاۋ جاعدايىنا قىنجىلىس بىلدىرە كەلىپ، قارۋ جەتكىزۋدە دە قيىندىقتار بار ەكەنىن ايتادى. ءتىپتى قارۋ جەتكىزگەننىڭ وزىندە ونى كولچاك ۇكىمەتى ارقىلى عانا بەرە الاتىندارىن تۇسىندىرەدى. ال مارسەكوۆ كولچاك ۇكىمەتى الاشوردانىڭ تاۋەلسىزدىگىن قالامايتىندىقتان، قارۋ قۇپيا تۇردە جەتكىزىلۋى كەرەكتىگىن ايتادى. جاپون كونسۋلى مۇندايعا جول جوق ەكەنىن ءبىلدىرىپتى. مارسەكوۆ وندا قارۋدى قىتايدىڭ شاۋەشەگى ارقىلى اينالما باعىتپەن جىبەرۋدى سۇرايدى. بۇعان دا جول جوق دەگەن جاۋاپ ايتىلادى.

ساياسي دەپارتامەنت باستىعى حاتىنىڭ سوڭىندا مارسەكوۆ سەنىمگە لايىقتى تۇلعا ما، جوق پا، قازاق حالقىنىڭ اتىنان سويلەۋگە وكىلەتتى مە، ول جاعى بەلگىسىز بولىپ وتىرعانىن ءارى وندايدى انىقتاۋ وتە قيىن ەكەنىن جەتكىزەدى. ءبىراق مارسەكوۆتىڭ قازاقتاردىڭ وكىلەتتى تۇلعاسى ەكەنى دالەلدەنسە، سۇراعان وق- ءدارى مەن مەديكامەنتتەردى بەرۋ جاعىن دا ويلاستىرۋ كەرەكتىگىن، بۇل قازاقتاردىڭ سەنىمىنە يە بولۋ ءۇشىن قاجەتتىگىن اتاپ وتەدى. ال جاپونيا سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ جاۋابى قىسقا بولعان. ول جاپونيا ۇكىمەتى قازاقتاردىڭ پۇشايمان كۇيى مەن تىعىرىقتاعى جاعدايىنا جانى اشيتىنىن، ازىرگە قارۋ مەن مەديكامەنت جەتكىزۋدەن تارتىنا تۇرۋ كەرەكتىگىن جازعان. بۇل قىسقا جاۋاپ ايتارلىقتاي كەش جولدانعان. ۆلاديۆوستوكقا جاۋاپ حات كەلگەن كەزدە مارسەكوۆ ول جاقتان كەتىپ قالعانعا ۇقسايدى.

ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ دۇعاي سالەمى

تاريح مۇنىمەن بىتپەيدى. جاپون وفيتسەرلەرى ءوز بەتتەرىمەن قازاقتار تۋرالى مالىمەتتەر جيناۋدى ۇدەتە تۇسكەن. ءتىپتى بىرەۋى قازاقتاردىڭ ساياسي ويانۋى مەن گازەتتەرى تۋرالى وچەرك جازدى. ءبىر كاپيتان يركۋتسك قالاسىندا ءالىمحان ەرمەكوۆپەن كەزدەسىپ، كولچاك ۇكىمەتىنىڭ ىشىندەگى احۋال تۋرالى مالىمەت العان. تاعى ءبىر اتى اتالماعان قازاقتاردىڭ وكىلى جاپونيانىڭ ومبىداعى كونسۋلىنا كىرىپ، مارسەكوۆتىڭ ۇندەۋىنە جاۋاپ بەرۋدى سۇرايدى. ياعني، قازاقتار تاراپىنا جاپونيانىڭ جاۋابى جەتپەگەن بولىپ تۇر. ول كونسۋل دا بۇل تۋرالى ەشتەڭە بىلمەگەن. ءبىراق جاپونيا رەسەيدىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسا المايتىنىن ايتقان. ال قازاقتاردىڭ وكىلى جاپون باۋىرلارىمەن تىعىز بايلانىس ورناتقىسى كەلەتىنىن، سوسىن قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەرى تۋرالى ايتىپ بەرەدى. ءارى قاراي ولاردىڭ اراسىندا قىزىقتى كەلىسىم بولادى. كونسۋل ايتارلىقتاي وپتيميستىك تۇرعىدا رەسەي ساياساتكەرلەرى بۇرىنعىداي اۆتوكراتيالىق ساياسات جۇرگىزۋ ەندى مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ءتۇسىنۋى كەرەكتىگىن، اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالار مويىندالاتىنىن ايتادى. ال قازاقتاردىڭ وكىلى ورىستاردىڭ بولشيەۆيزمگە اۋەس ەكەنىن، ءتىپتى بولشيەۆيكتەردى قۋىپ جىبەرۋ مۇمكىن بولماعاننىڭ وزىندە ورىس حالقىن اۆتوكراتيادان باسقا جولمەن باسقارۋ قيىن بولاتىنىن قارسى ءۋاج ەتىپ ايتادى. قازاقتار وزدەرىنە قاتىستى قۇرمەتسىزدىك پەن قۋدالاۋ ساياساتىنان قۇتىلۋ ءۇشىن اۆتونوميا مەن تاۋەلسىزدىك كەرەكتىگىن جەتكىزەدى.

وسى جىلدىڭ مامىر ايىندا قازاق تاۋ- كەن ينجەنەرى ءالىمحان ەرمەكوۆ جاپون تاراپىنا قازاقتاردىڭ موڭعولدارمەن بىرگە (وسى تۇستا عالىم «رەسەي قۇرامىنداعى بۋريات حالقى» دەپ ءتۇسىنۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتتى—رەد) تاۋەلسىزدىكتى جاريالاۋدى جوسپارلاپ وتىرعانى تۋرالى اقپارات بەرەدى. سونداي- اق جۋىقتا ەلشى (اتالعان ادام ەسىمىنىڭ ناقتى كىم ەكەنىن انىقتاۋ مۇمكىن بولمادى - رەد. ) جىبەرىپ، موڭعوليا ارقىلى جاپونيادان قارۋ مەن اسكەري كومەك الۋعا نيەتتى ەكەندەرىن دە ايتادى. ءبىراق جاپون اسكەرباسىلارى بۇل مالىمەتتى جەتكىزۋشى ادامعا (اتالعان ادام ەسىمىنىڭ ناقتى كىم ەكەنىن انىقتاۋ مۇمكىن بولمادى - رەد.) مۇنداي ىستەرگە ارالاسپاۋ كەرەكتىگى تۋرالى ەسكەرتۋ جاسايدى.

تۇيىندەي ايتقاندا، جالپى الاشوردا جاپونيامەن قارىم- قاتىناس ورناتا الماعان. ءبىراق قۇجاتتارعا سۇيەنە وتىرىپ، الاشورداشىلاردىڭ جاپون ۇكىمەتىمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ، باسقا ەلدەردەن دە الاشوردا ۇكىمەتىن مويىنداۋدى سۇراۋدى جوسپارلاعانىن، پاريج بەيبىتشىلىك كونفەرەنسياسىنا قاتىسۋعا نيەتتى بولعاندارىن بىلە الدىق. الايدا جاپونيا ۇكىمەتى ول كەزدە كولچاكتى قولداۋ تۋرالى شەشىم شىعارىپ قويعان ەدى. ءبىر جاعىنان قازاق ۇلتى مەن ونىڭ قايراتكەرلەرى ءھام ولاردىڭ ناقتى ۇستانىمى تۋرالى مالىمەتتىڭ ازدىعىنان الاشوردانى قولداۋعا باتىلى بارمادى. دەگەنمەن بەلگىلى ءبىر قىزىعۋشىلىق بايقاتتى. بۇل قازاقستان مەن جاپونيانىڭ اراسىنداعى قارىم- قاتىناس تاريحىنىڭ سونداي ءبىر ءساتتى بولماسا دا ماڭىزدى بولىگى دەۋگە بولادى».

اۆتور: ەسىمجان ناقتىباي