جوشى حان نەدەن ءولدى؟ قايدا جەرلەنگەن؟
شىڭعىسحان 1225 - جىلدىڭ كۇزىندە حورەزم جورىعىنان اتامەكەنىنە قايتىپ ورالىپ، تۋلانىڭ قارا ورمانىندا حان ورداسىن تىگەدى.
كەلە سالا الدا تۇرعان تانگۋت (سي سيا) جورىعىنا قامدانا باستايدى. جورىققا بايلانىستى ول ءوز ۇلدارى جانە قولباسشى، كەڭەسشىلەرىن قارا شاڭىراقتا باس قوسۋعا شاقىرادى.
جوشى «دەنساۋلىعىنىڭ اقاۋلىعىنا» بايلانىستى بۇل جولى دا كەلە المادى. ءبىراق حورەزمنەن كەلگەن شاعاتاي «جوشى قىپشاقتاردى جاقىن تارتىپ العانى سونشالىق ول اتا جۇرتىنان ىرگەسىن الىسقا سالىپ قانا قويماي تىپتەن قارا شاڭىراققا قارسى باعىتتالعان ارەكەت جاساۋى ىقتيمال»، - دەگەن حابار جەتكىزەدى.
ونىڭ ۇستىنە ءدال وسى كەزدە ماڭعىتتىق بىرەۋدىڭ: «جوشى حان ەسەن-امان قىپشاق دالاسىندا بوكەن اۋلاپ ءجۇر، - دەلىنەتىن حابارى شىڭعىسحاندى شىنىمەن قاھارىنا مىنگىزەدى. «جوشى بىزگە جاۋ بولدى، ول جىندانعان ەكەن»، - دەپ قاھارلانعان شىڭعىسحان وگودەي، شاعاتاي قولىن جوشىعا قارسى اتتاندىرىپ، ءوزى ۇلدارىنىڭ سوڭىنان اتقا قونباقشى بولىپ جينالا باستايدى. ءدال وسى ساتتە «جوشى دۇنيەدەن ءوتتى» دەگەن وقىس حابار كەلىپ جەتەدى. شىڭعىسحان باسىندا بۇل حابارلاردىڭ قايسىسىنا سەنەرىن بىلمەي دال بولدى.
اقىرى جوشى تۋرالى جاعىمسىز حابار شىندىققا اينالعاندا، قاعان جالعان حابار تاراتقان ماڭعىتتى ۇستاپ باسىن الۋدى بۇيىرادى، ءبىراق ول ءىز ءتۇزسىز جوعالىپ كەتەدى. مۇنداي سۋىق حاباردى شىڭعىسحانعا جەتكىزۋ دە وڭايعا تۇسپەسە كەرەك. تۇرىك شەجىرەسىندە (رودوسلوۆيا تيۋركوۆ) ايتىلۋى بويىنشا قايعىلى وقيعانى قاعانعا ەستىرتۋگە ەشكىمنىڭ باتىلى بارماي قاعاننىڭ امىرلەرى بۇل مىندەتتى ۇلى جىرشىعا جۇكتەيدى. شىڭعىسحان جىر جىرلا دەپ ءامىر بەرگەن ءساتىن پايدالانعان ۇلى جىرشى:
- تەنگيز باشتىن بۋلعاندى، كيم توندۋرۋر، ا حانىم؟
تەرەك تۋبتىن جىعىلدى، كيم تۋرگۋزۋر، ا حانىم؟، - دەگەندە، شىڭعىسحان وعان جاۋاپ رەتىندە:
- تەنگيز باشتىن بۋلعانسا، توندۋرۋر (تۋندىرار) ولۋم جۋچي ءدۇر،
تەرەك تۋبتىن جىعىلسا، تۋرگۋزۋر ولۋم جۋچي ءدۇر. جىرشى جوعارىداعى ءسوزىن قايتا قايتالاعاندا كوزى جاسقا تولى ەكەنىن اڭعارعان شىڭعىسحان:
- كوزۋنگ ياشىن شوكۇرتۇر كونگلۇنگ تولدى بولعايمى؟
جيرينگ كونگۋل وكورتۇر جۋچي ءولدي بولعايمى؟، - دەپ، بۇدان بىلاي جوشىنىڭ ءولىمى جايلى اۋىز اشقان جاننىڭ كومەكەيىنە قۇم قۇيىلسىن دەگەن بيلىك ايتادى. سوندا ۇلى جىرشى:
- سويلەمەسكە ەركيم يوك سەن سويلەدينگ، ا حانىم!
ءوز يارلىعىنگ وزگە جاب ايۋ ويلەدينگ، ا حانىم! - دەپ جاۋاپ قايىرادى. سوندا قاسىرەتتى مويىنداماسقا شاراسى قالماعان ۇلى قاعان:
- كۋلۋن العان كۋلانداي كۋلۋنۋمدين ايرىلدىم
ايرىلىشكان انكاۋداي ەر ولۋمدين ايرىلدىم، - دەلىنەتىن تۇرىك جىرىنان ءۇزىندى ايتقان ءساتتى پايدالانىپ، امىرلەرى تۇگەلىمەن ورىندارىنان تۇرىپ ۇلى قاعانعا كوڭىل ايتقان ەكەن دەسەدى. مۇندا، بىرىنشىدەن، جوشىنىڭ ءولىمىن قاعان اكەسىنە ەستىرتۋ وڭايعا تۇسپەگەنىن اڭعارتادى. ەكىنشىدەن، مۇندا شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ ءۇردىس، سالتىنىڭ تۇركىلىك سالت داستۇرگە وتە-موتە جاقىندىعىن كورسەتەدى. قازاقتىڭ «اقساق قۇلان» كۇيىن تۋدىرعان اڭىزدىڭ سارىنى دا تۋرا وسى وقيعانى مەڭزەيدى.
اقسەلەۋ سەيدىمبەك «كۇي شەجىرە» اتتى ەڭبەگىندە جوعارىداعى جىر جانە كۇيدىڭ اۆتورى نايمان جىرشىسى كەتبۇعا ەدى دەپ جازادى. ءيا، قازاق اراسىندا شىڭعىس حاننىڭ كەزىندە نايماننان شىققان كەتبۇعا دەگەن جىرشى بولعان دەگەن اڭىز بارى راس. ءبىراق اتالمىش جىر مەن كۇيدىڭ اقى يەسى (اۆتورى) كەتبۇعا ەدى دەگەندى راستايتىن ناقتىلى تاريحي دەرەك جوق. موڭعولدىڭ قاعان ورداسىندا ول كەزدە بەلگىلى جىرشى، كۇيشى، جۇلدىزشى، بىتىكشىلەر وتە كوپ بولعان.
تاريحشىلار ءۇشىن قىزىقتىسى جىردىڭ اۆتورى كىم ەكەنىندە ەمەس، جىر جوشىنىڭ اكەسىنەن بۇرىن ولگەندىگى جانە اكەسى ول ءولىمدى قانداي كۇيدە قابىلداعانى جايلى دەرەك بولىپ وتىر.
شىڭعىسحان ءۇشىن ءوز باسى ازەر كوندىككەن ۇلكەن قايعىنى جوشىنىڭ اناسى بورتەگە ەستىرتۋ تىپتەن وڭايعا تۇسپەسە كەرەك. جوشىنىڭ ءولىمى جايلى قايعىلى حاباردى ونىڭ اناسى بورتە ەجەگە تۋرا ەستىرتۋگە جۇرەگى داۋالاماعان شىڭعىسحان كەڭەسشىسى ەليۋي چۋ سايعا ادەيى جارلىق جازدىرادى. وندا «حان ۇلىم جوشى قىپشاق دالاسىنىڭ ءبىر ۇستىرتىندە دۇنيەدەن ءوتىپتى. ول مەكەن بۇرىن ءبىزدىڭ اتا بابامىز بورتە ءبورى، سۇلۋ مارال مەكەن ەتكەن مارال (ارال؟) تەڭىزىنىڭ جاعالاۋى ەكەن. جوشى اتى زاتىنا ساي اللانىڭ امىرىمەن ءبىزدىڭ بورجىعىندارعا جىبەرگەن قوناعى ەكەن، مىنە ول تاڭىرىنە قايتىپ اتتانىپ كەتتى...» دەلىنگەن.
مىنە، جوشىنىڭ ءولىمى جايلى حابار موڭعول قاعان ورداسىنا وسىلايشا كەلىپ جەتتى. ءبىراق بۇل توڭىرەگىندە ءالى دە اقيقاتتان گورى اڭىزعا جاقىن اڭگىمە كوپ.
مىسالى، عىلىمدا جوشى حاننىڭ دۇنيەدەن قايتقان ۋاقىت مەرزىمى تۋرالى ەكى ءتۇرلى پىكىر بار. شىڭعىس قاعان اۋلەتىنىڭ تاريحىن جازعان راشيد اد-دين جوشىنىڭ ولگەن جىلى تۋرالى كەسىپ ەشتەڭە ايتپاعان، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ونىڭ ەڭبەگىندە جوشى حاننىڭ ولگەن جىلىنىڭ ورنى بوس تۇر. موڭعولدىڭ ايگىلى «نۋۋتس توۆچوو»، «التان توۆچ» شەجىرەسىندە دە بۇل تۋرالى ەشبىر مالىمەت جوق. جوشىنىڭ قايتىس بولعان جىلىن ايقىنداۋ ءۇشىن اۋەلى ونىڭ ءولىم سەبەبىن ايقىنداي تۇسكەن ءجون سياقتى. بۇل تۋرالى دا ازىرگە ءۇش ءتۇرلى بولجام بار.
1. راشيد اد-دين، يۋان شي اۆتورلارى جانە ا. امار، ش. ناتساگدورج، ب. سايشاال قاتارلى عالىمدار جوشى ۇرگەنشى شايقاسىنان باستاپ (1223) سىرقاتتانىپ، سول ناۋقاسىنىڭ سالدارىنان قايتىس بولدى دەپ جازادى.
2. ورىس تاريحشىلارى ن. اريستوۆ، ل. گۋميليەۆ، ياكينف (بيچۋرين)، تاريحي رومانشى ۆ. يان، ابۋ- ومار ال-دجۋزدجاني جانە باسقالار جوشى شىڭعىس وردا جانسىزدارىنىڭ قولىنان قازا تاپتى دەگەن پىكىردە.
3. وتەمىس قاجىنىڭ «شىڭعىسناماسىندا» جوشى ۇلىتاۋدىڭ بويىندا اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ، قورالى كيىكتىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ جەبە تارتقان ساتتە اتتان قۇلاپ جاراقاتتانىپ، العان جاراقاتى سالدارىنان قايتىس بولدى دەپ كورسەتەدى.
ءبىرىنشى بولجام دۇرىس-اق دەلىك. سوندا قويان-قولتىق جاتقان شىڭعىسحان ورداسىنا جوشىنىڭ سىرقاتى تۋرالى ناقتى حابار ەستىلمەي، تەكسەرىلمەي جاتۋى مۇمكىن بە ەدى؟. جوق، مۇمكىن ەمەس. شىڭعىس يمپەرياسىنىڭ «ۇزىن قۇلاعى» قول سوزىمدا جاتقان قىپشاق دالاسىن بىلاي قويىپ، شىعىس ەۆروپا، قىتايداعى جاعدايدى اراعا اپتا سالىپ ەستيتىن مۇمكىندىگى بولعان. جوشى حان ەگەر شىنىمەن ناۋقاس بولسا، شىڭعىسحان باسقاداي شارالار قولدانعان بولار ەدى، كوڭىلىن سۇراتار ەدى، ويتپەدى. وسىعان قاراعاندا، ۇلى شىڭعىسحاننىڭ ءوزى «جاي ءتۇسىپ ءولدى» دەلىنەتىنى سياقتى جوشىحان دا كەنەت جاعدايدا قازا بولدى دەپ قاراۋعا جەتەلەيتىن قيسىن بار. ويتكەنى ورىس، پارسى، موڭعول جازبالارىندا ونى «قايتىس بولدى» دەمەي «ءولدى» (پوگيب) دەپ جازادى.
بۇل وي ءبىزدى جوعارىدا ايتىلعان ەكىنشى بولجامعا قاراي جەتەلەيدى. ول - «جوشىحان اكەسىنىڭ ادەيى جىبەرگەن جانسىزدارىنىڭ قولىنان قازا تاپتى» دەلىنەتىن بولجام. جوشىحان ەگەر «جانسىزداردىڭ قولىنان قازا بولدى» دەپ قارايتىن بولساق، وندا جوشىحان جانە اكەسى اراسىنداعى قايشىلىقتان (ۇلى قاعاننىڭ كوزىنىڭ تىرىسىندە اكە مەن بالالارى اراسىندا اشىق قايشىلىق بايقالمايدى) ەمەس، حان اۋلەتىنىڭ مۇددە قايشىلىعى نەمەسە جوشى مەن ءىنىسى شاعاتاي ارالىق قايشىلىقتان تۋىنداۋى مۇمكىن. ابۋ- ومار مينحادج- اد- دين وسمان يبن سيرادج- اد- دين ال- دجۋزدجانيلەردىڭ قابارلاۋىنشا: «جوشى تىم ايبىندى، قاھارمان، جاۋجۇرەك، ونىڭ كۇش قۋاتىنان اكەسىنىڭ ءوزى جۇرەكسىنەتىن»، - دەپ جازعانى سياقتى لەۆ گۋميليەۆ باستاعان ورىس زەرتتەۋشىلەرى جوشىنىڭ ءولىمىن تۋرا اكەسى شىڭعىسحاننان كورەدى.
«شىڭعىسحان قايتىس بولار قارساڭىندا تۋعان نەگىزگى پروبلەما جەڭىلگەندەرگە كوزقاراس ماسەلەسى ەدى، - دەپ جازادى لەۆ گۋميليەۆ، - بۇل ارادا ءبىرىنشى پىكىر ولاردى تەك كۇشپەن باعىنىشتىلىققا ۇستاۋعا، ەكىنشى ءبىر پىكىر ەپپەن قايرىمدىلىقپەن ۇستاۋدى كوزدەدى. جوشى ەكىنشى باعىتتى جۇرگىزۋگە تىرىسىپ، ول ءۇشىن تىرشىلىگىنەن ايرىلدى».
ول ارى قاراي: «جوشى اكەسىمەن تاتۋ تۇرمادى، جەڭىلگەندەرگە قايرىمدىلىق كورسەتۋگە ارەكەتتەندى، سوندىقتان 1227 - جىلدىڭ باس كەزىندە استىرتىن جىبەرىلگەن كىسى ءولتىرۋشىنىڭ قولىنان قازا تاپتى»، - دەپ جازادى. بۇل تەك بولجام عانا.
ال شىڭعىسحان مەملەكەتىنىڭ ىشكى قاۋىپسىزدىگىن باسقارعان ءىنىسى وتچيگيندى جىبەرىپ ءولتىرتىپتى دەلىنەتىن جازۋشى ۆ. ياننىڭ بولجامى شىندىققا ەش جاناسپايدى. شىڭعىسحان وتچيگيندى جوشىنى ءولتىرتۋ ءۇشىن ەمەس، جوشى ولگەسىن ەلدىڭ ىشكى جاعدايىن ورنىقتىرۋعا باتىۋعا كومەكتەسۋ ءۇشىن جىبەرگەنى ءمالىم. جوشى مەن شاعاتاي اراسىندا بالا جاستان بەرى كەلە جاتقان تۇپكىلىكتى قايشىلىق بولعانى راس. ەكەۋى دە ەس جيىپ، ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، ەنشىلەرى ايگىلەنىپ، كەلەشەك ساياسي تاعدىرى شەشىلەر تۇستا بۇل قايشىلىق تىپتەن اسقىنا ءتۇستى. شىڭعىسحان حورەزم جورىعىنا اتتانار الدىندا بولعان وت- باسىلىق كەڭەس كەزىندە شاعاتاي جانە جوشى اراسىندا بولعان تەكە- تىرەس وسىنىڭ كۋاسى. مۇنداي ارا قايشىلىقتىڭ تۋۋىنا ءار قاشان شاعاتاي تۇرتكى بولىپ وتىرعانىن كورەمىز.
شىڭعىسحاننىڭ ولەر الدىنداعى اماناتىندا: «مەنىڭ ورنىمدى وگودەي باسسىن دەگەن شەشىمدى ەش وزگەرتۋشى بولماڭدار! بۇل شەشىمدى ىسكە اسىرۋىنا شاعاتايدىڭ بوگەت بولۋ ارەكەتىنەن ساقتانىڭدار»، - دەپ ەسكەرتكەنىنە قاراعاندا، شاعاتاي قاتىگەز دە قىزعانشاق ادام بولسا كەرەك. شاعاتايدىڭ مۇنداي مىنەزى اعاسى مەن ەكەۋارالىق قاتىناستاردى ءاردايىم قۇيتىرقىلاندىرىپ وتىردى. حورەزم جورىعىنىڭ جەڭىسى ناتيجەسىندە اعايىندى ەكەۋىنە تيەسىلى ەل، جەرلەر كورشى، قاناتتاس كەلۋى ارا قايشىلىقتى ودان ارى اسقىندىرا ءتۇستى. شىعىس قىپشاق دالاسى جوشىنىڭ كوڭىلىنەن شىققانى بايقالادى. ءبىراق قىرىندا ءۇيىر- ۇيىرىمەن قۇلانى جورتىپ، دالاسىندا بوكەنى جىرتىلىپ ايرىلعان كوز جەتكىسىز كەڭ ولكەنىڭ جوشىعا بەرىلۋى، جوشى بۇل دالانى قۇلاي ءسۇيۋى جانە مۇندا «دەربەس مەملەكەت قۇرۋعا ۇمتىلۋى» ىنىلەرى شاعاتاي مەن وگودەيگە سونشالىقتى ۇناماسا كەرەك. ويتكەنى قىپشاق دالاسىنداعى جوشىنىڭ جاساعان ءاربىر قادامدارى، ءىس- ارەكەتى تۋرالى جاعىمسىز حابارلار قاعان ورداسىنا تىم ءجيى كەلە بەرگەن.
وسىنداي حاباردىڭ كوپشىلىگى قونىس جايى كورشىلەس ءىنىسى شاعاتاي ارقىلى جەتەتىن بولعانىن كورە الامىز. جوشى جايلى ەڭ سوڭعى جاعىمسىز حابار بەلگىسىز ءبىر «ماڭعىت ارقىلى» وسىلايشا جەتكەن ەدى . اتالعان دەرەكتەرگە قاراپ، جوشىنىڭ ولىمىنە شاعاتايدى كىنالاۋعا بولار ەدى. ءبىراق وسىلاي دا وسىلاي دەپ كەسىپ ايتۋعا تۇرارلىق تىياناقتى دەرەك كەزدەسپەيدى. ەگەر جوشىنىڭ كوز جۇمۋ وقيعاسى اكە ولىمىنەن سوڭ بولعان بولسا، بۇلايشا كۇدىكتەنۋگە بولار ەدى. وقيعا اكەنىڭ كوزى تىرىسىندە بولعان. ال اۋلەتتىڭ باس تورەشىسى ۇلى قاعاننىڭ كوزىنىڭ تىرىسىندە مۇنداي ايگىلى قادام قاعاننىڭ رۇحساتىنسىز جاسالۋى مۇمكىن ەمەس. شىڭعىسحانعا كەلەشەك باتىس جورىعى مىندەتىن موينىنا جۇكتەگەن تۇڭعىش ۇلى جوشىنىڭ ەسەن ساۋلىعى قاجەت بولاتىن. ۇلى قاعاننىڭ كوزى تىرىسىندە شىڭعىسحاننىڭ تىكەلەي ءوز وتباسىندا وپاسىزدىق بولعان ەمەس، ۇلى وتباسىنىڭ بەرەكە بىرلىگى ارقاسىندا جارتى الەمنىڭ بيلىگىنە قول جەتكىزە الدى.
مۇنداي ىشكى بىرلىك ۇلى قاعان ولگەننەن كەيىن دە كوپ ۋاقىت بويى ساقتالدى. ءبىز وسى جايلاردى ساراپتاي كەلىپ، وتەمىس قاجىنىڭ بولجامى توڭىرەگىنە ەرەكشە توقتالعىمىز كەلەدى. ول «شىڭعىس نامەنىڭ» شىڭعىسحان تۋرالى داستانىنىڭ العى سوزىندە بىلاي دەپ جازادى. «جوشى حان دەشتى- قىپشاق ەلىنە اتتانىپ، ۇلى تاۋعا جەتەدى. سوندا اڭ اۋلاپ جۇرگەنىندە بىردە ونىڭ الدىنان قورالى مارال- كيىك شىعا كەلەدى. كيىك مارالدىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ قۋا ءجۇرىپ ات ءۇستى ساداق تارتقان كەزىندە ارعىماعىنان قۇلاپ، موينىنىڭ بۋىنى شىعىپ، سودان ءولدى». وسىعان ۇقساس حاباردى ءبىز باسقاداي اۆتورلاردىڭ ەڭبەكتەرىنەن دە كەزدەستىرە الامىز.
ايتەۋىر، جوشى قىپشاق دالاسىندا ەسەن- ساۋ بوكەن اۋلاپ جۇرگەنى تۋرالى قاۋەسەت جانە ونىڭ ءولىمى تۋرالى قايعىلى حابار ۇلى حاعان ورداسىنا بىركەزدە كەلىپ جەتكەنىنە قاراعاندا، جوشى حان كەنەتتەن، وقىس جاعدايدا قايتىس بولدى ما دەگەن قورتىندىعا كەلەسىڭ. تىپتەن جوشى قاندى ادەيى ءولتىردى دەگەننىڭ وزىندە ءولىم اڭ اۋلاۋ ناۋقانى ۇستىندە جاسالعان بولۋى مۇمكىن. بۇل تۋرالى قۇربانعالي حاليد «تاۋاريح حامسا» (بەس تاريح) اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەپ جازادى: «جوشى اڭعا شىعىپ، ءبىر جابايى قۇلاندى اتىپ اياعىنان اقساتىپ، ونى ۇستايمىن دەپ قۋىپ دوستارىنان وزىپ عايىپ بولعان (قابارسىز كەتكەن - ق. ز. ). اقساق قۇلان- جوشى حان، جوقتاۋ ايتتىم وسىعان دەگەن تاقپاق قازاقتا ءماشھۇر (ايگىلى)». اۆتور بۇل ويىن قازاقتىڭ ايگىلى «اقساق قۇلان» كۇيى اڭىزىنان تۇيسە كەرەك.
ال موڭعول جازىلىمدارى جوشى حاننىڭ «قۇپيا جاعدايدا» قايتىس بولعاندىعىن مويىنداماعانىمەن، «اڭ اۋلاۋ ناۋقانى كەزىندە العان جاراقاتى سالدارىنان دۇنيەدەن ءوتتى» دەگەندى جوققا شىعارمايدى. جوشى حان سىرقاتتىعىن العا تارتىپ 1224 -جىلى قۇلان باسىندا، 1225 -جىلى كوكتەمدە ەرتىستىڭ بۇقا شوشىعانىنداعى ۇلى جيىنعا قاتىسا الماۋى، سول جىلدىڭ كۇزىندە تۋلانىڭ قارا ورمانىنداعى جيىنعا قاتىسا المايتىندىعىن الدىن الا قابارلاۋىنا قاراعاندا، «جاراقات» جايلى دەرەكتەر جوشىنىڭ اكەسى جانە ىنىلەرىنە دەگەن وكپە نازىنان بولىپ ادەيى ويلاپ تاپقان سىلتاۋى بولۋى ىقتيمال. ايتەۋىر، جوشى كەنەتتەن ءولسىن نەمەسە العان جارادان ءولسىن، ءبارىبىر بۇل ءولىم قۇلان، مارال، كيىك اۋلاۋ ناۋقانىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىنە كۇمان كەلتىرۋگە بولمايتىنداي.
قالاي دەگەنمەن جوشى حان اكەسىنەن بۇرىن دۇنيەدەن وتكەنى شىندىق. ءبىراق قاي جىلى، نەشە جاسىندا ولگەنى تۋرالى بولجامدار ءارقيلى پىكىر، تالاس تۋدىرىپ وتىرعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. بۇل ماسەلە توڭىرەگىندەگى كوپ پىكىردى نەگىزىنەن ەكى توپقا ءبولىپ قاراسا بولعانداي. ءبىرىنشىسى، جوشى كەيبىر حابارلار بويىنشا 20, ال ءسال سوڭىراق ايگىلى بولعان دەرەكتەر بويىنشا 30، 40 جاس شاماسىندا ءولدى دەلىنەتىن راشيد اد- دين، د. وسسون، بيچۋرين (ياكينف) جانە باسقالاردىڭ پىكىرى. ءبىراق اتالمىش عالىمدار جوشىنىڭ ولگەن جىل، ايى جايلى كەسىپ پىكىر ايتپاعان. جوشىحاننىڭ ولگەن اي، جىلى جايلى كەسىمدى حابار قالدىرعان ادام ول پارسى تاريحشىسى كازۆيني. ول ءوزىنىڭ «تاريح- ي- گۋزيدە» (تاڭدامالى تاريح) اتتى ەڭبەگىندە: «تۋشي (جوشى) اكەسىنەن التى اي بۇرىن ءولدى»، - دەپ حابارلايدى. ەگەر شىڭعىسحان شىعىستىق جىل قايىرۋى بويىنشا قىزعىلت دوڭىز جىلى كۇزدىڭ جەتىنشى ايىنىڭ 16- جاڭاسى، ال جاڭاشا جىل ساناۋ بويىنشا 1227 -جىلى 16 - تامىزدا 66 جاسقا قاراعان شاعىندا دۇنيەدەن ءوتتى دەپ كورسەك، وندا جوشى «1227 -جىلى اقپاننىڭ ورتاسىندا ءولدى» دەگەن قورىتىندى جاساۋعا تۋرا كەلەدى. ءبىراق اتالعان دەرەكتەردىڭ قاي- قايسىسى شىندىققا ساي ەمەس.
ەگەر ولاي بولعاندا، ۆ. بارتولد ايتقاندايىن، شىڭعىسحان ۇلىنىڭ ءولىمى جايلى حاباردى سي سيا جورىعىندا جۇرگەندە ەستىگەن بولىپ شىعادى. ءبىراق راشيد اد-ءديننىڭ حابارلاۋى بويىنشا شىڭعىسحاننىڭ سي سيا ەلىنە قارسى جورىعى 1225 -جىلدىڭ كۇزىندە، قىتاي جانە موڭعول جازىلىمدارى بويىنشا 1226 -جىلدىڭ كوكتەم ايلارىندا باستالعانى بەلگىلى. سوندىقتان بۇل ماسەلەگە ونىڭ باسقاداي ءبىر قىرىنان قاراعان ءجون سياقتى. وسىدان بارىپ ەكىنشى پىكىر تۋىندايدى. دجامال ال- كاريي ءوزىنىڭ «ال - مۋلحاكات بي- س- سۋراح» اتتى ەڭبەگىندە «شىڭعىس حان حاراساننان ورالعاسىن قىجىرانىڭ 624 -جىلى 10 -رامادان كۇنى ەۆروپالىق جىل قايىرۋ بويىنشا 1227 -جىلى 24 -تامىز كۇنى دۇنيەدەن ءوتتى. ونىڭ ۇلى جوشى (تۋشي) اكەسىنەن بۇرىن 622/1225 -جىلى ءولدى دەپ جازدى. قىتاي تاريحشىسى ب. سايشاال دا وسىنداي پىكىردە. ول قىتاي جانە موڭعولدىڭ كونە جازىلىمدارىنا سۇيەنە وتىرىپ، جوشى حان 1225 -جىلى 47 جاسىندا اۋرۋدان قايتىس بولدى دەپ جازدى.
موڭعول تاريحي دەرەكتەرى وسى بولجامدى راستاي تۇسەدى. جوشىنىڭ ءولىمى تۋرالى حابار موڭعولدىڭ اتا جۇرتىنداعىلارعا قاعان ورداسى تۋلانىڭ قارا ورمانىندا كۇزەپ وتىرعاندا، تانگۋتقا قارسى جورىققا دايىندىق ماسەلەسىن تالقىلاعان ۇلى جيىن كەزىندە جەتكەنى بەلگىلى. شىڭعىس ورداسى ەرتىستى جايلاپ، سول جىلى كۇزدە وسى مەكەنگە شاڭىراق كوتەرگەن بولاتىن. بۇل 1225 - جىلدىڭ كۇزى ەدى. شىڭعىسحان باتىعا كومەكتەسۋ ءۇشىن وتچيگيندى وسى جەردەن اتتاندىردى. ال شىڭعىس قاعان تانگۋت جورىعىنىڭ العاشقى توبىن وسى جىلى اتتاندىرىپ، ءوزى 1226 -جىلى كۇزدە گۋرۆان سايحان تاۋىن اسىپ، ەجەن وزەنىن بويلاي تانگۋتقا قارسى شابۋىلىن باستاعانى بەلگىلى. ال جوشى ءولىمى اتالمىش جورىق باستالۋدان بۇرىن بولىپ ءوتتى. مىنە، وسى دەرەكتەردىڭ بارلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، ءبىز جوشى حان 1225 -جىلدىڭ كۇزىندە دۇنيەدەن ءوتتى دەگەن پىكىرمەن كەلىسەمىز.
ءسويتىپ ايگىلى جوشى حان 1179 -جىلى قاراشا ايىندا تۋىلىپ، 1225 -جىلى كۇزدىڭ سوڭعى ايىندا ەۆروپا جىل سانالۋى بويىنشا 46 جاسىندا ومىردەن وتكەنىنە كوز جەتكىزە الامىز. جوشى ءومىربايانىنىڭ جانە ءبىر كۇڭگىرت تە جۇمباق تۇسى ونىڭ جەرلەنگەن ورنى توڭىرەگىندەگى ماسەلەلەر.
موڭعول تاريحشىلارى جوشىنىڭ ورداسى ەرتىستە بولعان، ال ءوزى كاسپيي مەن ارال ارالىعىندا ءولدى دەپ جازادى. بۇل ونىڭ ءولىمى تۋرالى. ال جوشى قايدا، قالاي جەرلەنگەنى جايلى ەش مالىمەت كەزدەسپەيدى. تەك جاپوندىق تاريحي رومانشى ينو يۋۋۆەي ەسەسي ءوزىنىڭ «بورتە ءچينو» رومانىندا «حان ۇلى جوشى ءۇش جىل بويى ناۋقاستانىپ ۇستىمىزدەگى جىلى (قاي جىل ەكەنى بەلگىسىز - ق. ز. ) تامىز ايىندا اۋرۋى اسقىنىپ، قىپشاق دالاسىندا كاسپيي تەڭىزىنىڭ باتىسىنداعى ەلدى مەكەندە دۇنيەدەن ءوتتى. امانات بويىنشا كەلەسى جىلى اقپاندا بارلىق نوياندارى مەن ساربازدارى ونىڭ تابىتىن اتا جۇرتىنا جەتكىزۋ ءۇشىن جولعا شىقپاق»، - دەپ حابارلايدى. ءبىراق جوشى تابىتىنىڭ موڭعول جەرىنە جەتكىزگەنى جايلى موڭعول جازىلىمدارىندا قانداي دا ءبىر دەرەك كەزدەسپەيدى. ۇلى قاعان شىڭعىسحان ءوزى جەرلەندى دەلىنەتىن يح- وتوگتە (ۇلى قورىق) تەك وگودەي، تۋلۋي جانە ونىڭ نەمەرەلەرى موڭكە قاعان، قۋبىلاي قاعان، ارىقبۇقا، شوبەرەلەرى ءباتمونح دايان تسەتسەن حان جەرلەنگەن.
ال قازاق تاريحىندا جوشى ورتالىق قازاقستاننىڭ سارىسۋ بويىندا تەرىس كەندىرلى وزەنىنىڭ باتىسىنداعى سارايلى بۇلاق ماڭىندا جەرلەنگەن دەپ جازىپ كەلدى. قازاق حالقى «جوشى مازارى» دەپ قاستەرلەپ كەلگەن مازار كازىر وسىندا تۇر. جوشى شىعىس مۇسىلمان جازىلىمدارى بويىنشا (وتەمىس قاجى) ۇلى تاۋدا، ال موڭعول جانە باسقاداي كوپتەگەن جازىلىمدار بويىنشا كاسپيي مەن ارال ماڭىندا ءولدى دەلىنەدى. مۇنداي جاعدايدا جوشىنىڭ ءمايىتىن ارقا دالاسى، سارىسۋعا اكەلىپ جەرلەۋ مۇمكىن بە؟ جانە نە ءۇشىن اكەلدى؟ - دەگەن ساۋال تۋادى. ەكىنشىدەن، شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاقتارى ۇلى ءامىرشىنىڭ ءوزىنىڭ كوزى تىرىسىندە اكە جارلىعىن بۇزىپ، ونىڭ تۇڭعىش ۇلىنا بوگدە جۇرتتا مازار تۇرعىزۋ مۇمكىن بە ەدى؟. تاريحشى بىزدەردى، مىنە، وسى ساۋالدار مازالايدى. ول كەزدە موڭعولدار پۇتقا تابىناتىندىقتان موڭعولدار بۇل كەزدە مارقۇمعا مازار تۇرعىزبايتىن. شىڭعىسحان بۇل ماسەلەگە زاڭ بويىنشا تيىم سالعان.
شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ جەرلەۋ ءراسىم سالتى جايلى دجۋزدجاني، قىتاي تاريحشىسى تو جي، 1236 -جىلى موڭعولعا كەلىپ قايتقان سۋن اۋلەتىنىڭ ەلشىسى پەن دا ياا، راشيد اد-دين، ا. جۋۆەيني، ماركو پولو، د. وسسون قاتارلى كوپتەگەن عالىمدار جازدى. بارلىعىنىڭ دا قالدىرعان دەرەكتەرى، جاساعان ءتۇيىنى بىردەي. ول اتالعان كەزەڭدە موڭعولدار ولگەندەرىنىڭ اسىرەسە قاعان اۋلەتىنىڭ بەلگىلى ادامدارىنىڭ باسىنا مولا، مازار تۇرعىزۋعا تيىم سالىنعاندىعى. مىسالى، دجۋزدجاني باتى حاندى جەرلەگەن ءراسىمى جايلى (1256) بىلاي دەپ جازادى. «ونى موڭعول ءراسىم سالتى بويىنشا جەرلەپتى. ولاردا ەگەر بىرەۋى قايتىس بولا قالسا، جەر استىنان ءۇي-جاي ورناتىپ ونى كىلەم جانە باسقاداي قۇندى زاتتارمەن وراپ، مارقۇمنىڭ كوزى تىرىسىندە قولدانعان بارلىق زاتتارىن سوندا قوياتىن بولعان. ونىڭ كوپ زايىبىنىڭ ىشىندەگى ەڭ سۇيىكتىسىن بىرگە جەرلەگەن. سوسىن جەردى توپىراقپەن جاۋىپ ەشبىر بەلگى قالدىرمايتىنداي ەتىپ ات تۇياعىمەن تاپتاتقان».
ءبىز مۇندا موڭعول داۋىرىندە دجۋزدجاني ايتقاندايىن حان ولسە حاتۋندارىن بىرگە جەرلەيتىن كونە ءداستۇر قولدانىلۋدان قالعاندىعىن ەسكەرگەنىمىز ءجون. ال 1236 -جىلى سۋن اۋلەتى اتىنان وگودەي قاعان ورداسىنا ەلشىلىككە كەلىپ، موڭعول سالتىن كوزىمەن كورگەن پەڭ دا ياا «قارا تاتارلار جايلى قىسقاشا مالىمەتتەر» اتتى ەڭبەگىندە موڭعولداردىڭ جەرلەۋ ءراسىمى جايلى كەلتىرگەن دەرەكتەرى شىندىققا جاقىنىراق. وندا ول بىلاي دەيدى: «ەكى اعاشتىڭ ورتاسىن ۇڭگىپ كىسى بويى قۋىس شىعارادى دا، ونىڭ ۇڭگىگەن بەتىن قيىستىرىپ ابدىرا جاسايدى. تابىتتى ابدىراعا سالىپ سىرتىن بوياپ، ابدىرانى تازا التىننان جاسالعان بەلدەۋمەن ءۇش مارتە ورايدى. سوسىن باسىن قۇبىلاعا قاراتىپ تابىتتى كومەدى. مەملەكەت زاڭى بويىنشا باسىنا مولا، مازار تۇرعىزىلمايدى. جەرلەۋ ءراسىمى اياقتالعاسىن، ۇستىنەن مىڭ جىلقى ايداپ، جەرىن تاپتاتادى. سوسىن ءبىر جاس بوتانى ەنەسىنىڭ كوزىنشە قۇرباندىققا شالادى. ولىك جەرلەنگەن جەرگە مىڭ سالت اتتىدان قاراۋىل قويىپ، توپىراعىنا وسىمدىكتەر ءوسىپ، جەر قالپىنا كەلگەنشە كۇزەتتىرەدى. بەيىت جەردەن اينىماستاي بولعاسىن كۇزەت تۇسىرىلەدى. ول جەردى ادام پەندە تابۋى مۇمكىن ەمەس، تەك بوتاسى ولگەن ىڭگەننىڭ بوزداۋىمەن عانا پايىمداۋعا بولاتىن ەدى».
موڭعولداردىڭ جەرلەۋ راسىمىنە بايلانىستى قۇندى حابار قالدىرعانداردىڭ ءبىرى - پلانو كارپيني. ونىڭ بەرگەن حابارىنىڭ قۇندىلىعى سونشالىق، ول - جوشى ولگەسىن 20 جىلدان سوڭ (1245) شىعىس قىپشاق دالاسىن باسىپ وتكەن ادام. «ەگەر بەلگىلى ادام ولسە، - دەيدى ول، - ول ادامدى دالاعا جاسىرىن تۇردە جەرلەيدى. الدىنا توستاعان تولى قىمىزىمەن داستارحان جايادى. ولگەن ادامنىڭ و دۇنيەدەگى تىرلىگى ءۇشىن قۇلىندى بيە جانە ەر تۇرمانىمەن بىرگە جەرلەيدى... التىن، كۇمىسىن دە بىرگە قويعان... ءۇش ۇرپاققا دەيىن ولگەن ادامنىڭ اتىن اتامايدى».
توتەمدىك وسىناۋ سالت-ءداستۇردىڭ قايسى ءبىرى موڭعولدار اراسىندا بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. مىسالى موڭعولدار كازىرگە دەيىن ولگەن ادامنىڭ اتىن اتامايدى، «تالييگااچ» (مارقۇم) دەيدى. جوشى حان قىپشاق دالاسىندا، موڭعول وشاعىنان تىسقارى بەس- التى- اق جىل (1219-1225) ءومىر ءسۇردى. بۇل دەشتى - قىپشاق دالاسىنا مۇسىلمان ءدىنى دەندەپ ەنە قويماعان تۇس. جوشىحان قايسىبىر دىنگە تابىنعانى تۋرالى مالىمەت جوق. تىپتەن ولاي بولۋعا مۇرشاسى دا بولمادى. جانە ول «كوك داپتەر» زاڭىن قۇرانداي قاستەرلەپ قولىنا ۇستاپ وتىرعان قاعان اكەسىنىڭ كوزىنىڭ تىرىسىندە دۇنيەدەن ءوتتى. مۇنداي جاعدايدا سول كەزدە جوشى حانعا قىپشاق دالاسىندا مازار تۇرعىزىلۋ مۇمكىن بە ەدى؟ ەندى وسى ماسەلەلەرگە توقتالىپ كورەلىك.
ۇلىتاۋ ماڭىنداعى «جوشىحاننىڭ مازارى» جايلى العاشقى حابار بۇحار بيلەۋشىسى ابداللاحتىڭ 1582 -جىلى ۇلىتاۋعا بارعان ساپارىنا بايلانىستى پايدا بولدى. وندا «وسى ايدىڭ 6 -جاڭاسى سەنبى كۇنى حان جوشى حاننىڭ مازارى الدىنداعى سارايعا توقتادى» دەلىنگەن. جوشى مازارى جايلى يۋ. شميدت، ۆ. بارتولد، جانە ش. ءۋاليحانوۆتار جازدى. ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىسى ءا. ح. مارعۇلاننىڭ باسشىلىعىندا 1946 -جىلى جۇرگىزىلدى. ەكى بەيىتكە جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە تابىلعان سۇيەك سۇلبالارى جانە ماتەريالدىق زاتتارعا سۇيەنىپ، العاشقى قورىتىندىلار جاسالدى. ءا. ح. مارعۇلان ءبىرىنشى بەيىتتەن تابىلعان ادام قاڭقا سۇيەگىنىڭ ءبىر قولى جوق بولعانىنا بايلانىستى، ونى «جوشى حان»، ال ەكىنشى بەيىتتەن تابىلعان ايەل ادامنىڭ سۇيەگىن ونىڭ بايبىشەسى كەرەيت توگوريل ۋان حاننىڭ قىزى بەكتۇتمىشتىڭ تابىتى دەپ پايىمداپتى.
ارينە، جوشى حاننىڭ ۇلىتاۋ قويناۋى، ارقا دالاسىندا جەرلەنۋ مۇمكىندىگىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ويتكەنى جوشى حان ۇلىتاۋدا وردا تىكپەگەنىمەن، ۇلىتاۋ، ارقا دالاسى جوشى حان ورداسىنىڭ اڭ اۋلايتىن (اۆ تالبيح) قورىعى بولعانى بەلگىلى. «جوشىحاننىڭ ءولىمى وسىناۋ ۇلىتاۋدا اڭ اۋلاۋ كەزىندە بولدى»، - دەلىنەتىنى دە سوندىقتان. ش. ءۋاليحانوۆ «ارقانىڭ قۇلانى كەرى جوسىپ كەتپەۋ ءۇشىن، ولار دالادا ور قازدىرعان. بۇل ورلاردى تەمۋچين (موڭعول) ۇلىستارىنىڭ شەكاراسى دەپ قاراۋعا مۇمكىندىك بار»، - دەپ جازادى.
ش. ءۋاليحانوۆتىڭ اتالعان ۇسىنىسىنا تاريحشىلاردىڭ بەرگەن عىلىمي انىقتاماسىندا «وردىڭ ۇزىندىعى 900 شاقىرىمعا دەيىن جەتەتىن... قازاق دالاسىنداعى تارباعاتاي تاۋىنان ىلەگە دەيىنگى جاساندى جىلعانى حالىقتىڭ اۋىز اڭگىمەسىندە وتكەننىڭ اڭشىلىق ۇردىسىمەن بايلانىستىراتىن» كورىنەدى. اتالعاندارعا سەندىرەتىن جانە ءبىر قيسىن - موڭعولدار ولگەنىن دالاعا جەرلەيتىندىگى. ۆ. بارتولدتىڭ موڭعولدار ايگىلى ادامدارىن ادام پەندەنىڭ اياعى جەتپەيتىن تاۋ قيالارىنا جەرلەيتىنى جايلى پىكىرى موڭعولداردىڭ بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقان ەتنوگرافيالىق سالت داستۇرىنە ساي ەمەس. ودان گورى، قانشا دەگەنمەن، دالانىڭ ءوز تۋماسى بولعاندىعىنان بولار ش. ءۋاليحانوۆتىڭ پىكىرى ۇتىمدىراق. ول بىلاي دەپ جازادى: «بۇل وردالاردىڭ (قىپشاق دالاسىنداعى موڭعول وردالارى - ق. ز. ) حاندارىنىڭ ءارقايسىسى وزدەرىن دالا بويىندا جەرلەۋىن امانات ەتكەن (مىسالى، ماڭعىت ورداسىنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋشى ەدىگەنى ۇلىتاۋدىڭ قىرقاسىنا جەرلەگەنى سياقتى). سوندىعىنان بولار ۇلىتاۋ بويىنداعى كەڭ دالا ايگىلى قورىققا اينالعانى بەلگىلى.
مۇندا ءارقايسىسى وزىندىك بەت- بەينە، سىر- سىيپاتىمەن ەرەكشەلىنەتىن قامىر حان، الاشا حان، دومباۋىل اۋليە، بۇلعىن انا، تاعى باسقا بەيىت- مازارلار جاتىر. وسىلاردىڭ بارلىعىن ادەيى زەرتتەپ ماقالا جازعان ش. ءۋاليحانوۆ «جوشىحان مازارى» جايلى ەشتەڭە ايتپاعان. ءبىراق، ءبىز جوعارىدا ايتقانىمىزداي، جوشى حاننىڭ ۇلىتاۋ دالاسىندا جەرلەنۋ مۇمكىندىگىن جوققا شىعارا المايمىز. ءبىراق: «ءبىرىنشى بەيىتتەن تابىلعان سۇيەك - جوشىنىكى، ەكىنشى بەي ىتتەن تابىلعان ايەل زاتىنىڭ سۇيەگى - بەكتۇتمىشتىكى»، - دەپ كەسىپ پىكىر ايتۋ مۇمكىن ەمەس. بىزدىڭشە، بۇل تاريحي جانە لابوراتوريالىق زەرتتەۋدىڭ قورتىندىسى دەگەننەن گورى، ەل اۋزىنداعى اڭىز اڭگىمەلەرگە سۇيەنگەن قيالي پىكىر سياقتى. نەگە؟
1 - جوشى حان ءدال وسىندا جەرلەندى دەپ كەسىپ ايتارلىقتاي دەرەك جوق.
2 - تابىلعان ادامنىڭ سۇيەگى ورتا جاستان جوعارى (كەيدە 70-72 جاستاعى ادامنىڭ سۇيەگى دەلىنىپ تە ءجۇر) ادامدىكى. ال جوشى بولسا 1179 -جىلى تۋىپ، قايسى ءبىر عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، 1227 -جىلى، ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە 1225 -جىلى 46-48 جاسىندا دۇنيەدەن وتكەن ادام.
3 - شىڭعىسحان ءوزى جانە حان، قاعان ۇلدارىن «و دۇنيەدە كولدەنەڭنىڭ كوزىنە تۇسۋىنەن» مۇقيات ساقتاندىرىپ، مولا، مازار تۇرعىزۋعا تىيىم سالعانى بەلگىلى. سوندىقتان قاعاننىڭ كوزى تىرىسىندە جوشىعا مازار تۇرعىزدىرۋى مۇمكىن ەمەس.
4 - جوشى 1225-1227 -جىلدارى ولسە، «جوشى مازارىنىڭ» جەر استى جانە جەر بەتى ارحيتەكتۋرالىق كونسترۋكتسياسى جانە قولدانىلعان قۇرىلىس ماتەريالدارى XVI عاسىرعا جاتادى.
5 - جوشى - موڭعولدار پۇتقا تابىنعان ءداۋىردىڭ تۋىندىسى. ال «مازارى» تازا مۇسىلماندىق ۇلگىدە. مۇسىلمان ءدىنى شىعىس قىپشاق دالاسىنا XIV عاسىردا كەلە باستاعانى بەلگىلى. ق. ساتبايەۆ ءوزىنىڭ «جەزقازعان ولكەسىندەگى كونە ەسكەرتكىشتەر» اتتى ەڭبەگىندە جوشى حان مازارىن التىن وردا داۋىرىنە جاتقىزۋى تەگىننەن تەگىن ەمەس. بۇل پىكىر دە مازاردىڭ جۇمباقتى سىرىن مەڭزەيدى. موڭعولدىڭ «يح وتوگىندە» (قورىق) جوشى ۇرپاعىنىڭ بىردە ءبىرى جەرلەنبەگەن. ولاردىڭ و دۇنيەدەن سايا تاپقان جەرى قىپشاق- قازاق دالاسى ەكەنىندە داۋ جوق. ءبىراق قالاي دەگەنمەن بۇل مازار، اسىرەسە مازارداعى تابىت تىكەلەي جوشى حاننىڭ وزىنىكى بولۋى مۇمكىن ەمەس سياقتى. جوشىحان مازارى جايلى ادەيى زەرتتەپ ماقالا جازعان ج. ەگىنباي ۇلى «الايدا، مازار جوشى حانعا ارنالىپ سالىنعانىمەن، جەرلەۋ عۇرپىن سارالاي زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىندە، ءبىز بۇل مازار ىشىندە جوشى حان جەرلەنگەن دەپ كەسىپ ايتا المايمىز»، - دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن.
بىزدىڭشە، مازار نە جوشىنىڭ مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعان داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن بەلگىلى ءبىر ۇرپاعىنىكى نەمەسە ۆ. بارتولد ايتقاندايىن، «جوشىنىڭ مۇسىلماندانعان حان ۇرپاعىنىڭ ءبىرى پۇتقا تابىنىپ بەيىتسىز قالعان ۇلى اتا باباسىنا (جوشىعا - ق. ز. ) ارناپ كەيىن تۇرعىزىلعان» بولۋى ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى مۇنداي ءۇردىس ورتالىق ازيالىق مۇسىلماندار اراسىندا ەرتەدەن- اق جالعاسىپ كەلەدى. ۆ. بارتولد «سەيىت- مۇحاممەد باھادۋر حان اتا باباسى نۋگداي ءبيدىڭ باسىنا ءۇي تۇرعىزعانى جانە ابباس شەيحتىڭ باسىنا مەشىت، كۇمبەز ورناتىپ، قۇران وقىپ تۇراتىن مولدالار تاعايىنداعانى تۋرالى حابارلايدى. بۇل ۇردىستەن جوشىنىڭ ايگىلى ۇرپاقتارى دا شەت قالۋى مۇمكىن ەمەس. جوشى مازارىندا ونىڭ ءوزىنىڭ سۇيەگى بولماعانىمەن، مازاردىڭ جوشى ارۋاعىنا ارنالىپ ورناتىلۋى مۇمكىن دەپ ويلايمىز. ءبىراق مازاردى تاريحي- گەوگرافيالىق، انتروپولوگيالىق جانە ارحيتەكتۋرالىق تۇرعىسىنان ءالى دە جان-جاقتى زەرتتەي ءتۇسۋ قاجەت سياقتى.
ەندىگى ماسەلە، جوشى حاننىڭ تاريحي ءرولى جايلى. جوشى حان - اۋەلى ارتىنا تەكتى دە، وسكەلەڭ ۇرپاق قالدىرعان ادام. ول العاش 1197 -جىلى 17-18 جاس شاماسىندا كەرەيت جاقامبىنىڭ قىزى نيكتيميش- فۋدجينمەن (موڭعول جازبالارىندا - بەدەشومىش) باس قوسىپ، ءوز شاڭىراعىن كوتەرەدى. اراعا ەكى جىل سالىپ وردا ەجەننىڭ اناسى، قوڭىرات قىزى سارتاقتى، جانە ەكى جىلدان سوڭ ناعاشىسى الشى نوياننىڭ قىزى ۇكى- ءفۋدجيندى ايتتىرادى. تاريحشى شەجىرەشىلەر باتى حان وسى ۇكى- فۋدجيننەن تۋدى دەپ جازادى. قادىرعالي جالايىر سارتاق- حاتۋندى باس بايبىشە دەپ كورسەتكەن. مەنىمشە، سوڭعى ەكى دەرەكتىڭ قاي- قايسىسى دا سەنىمسىزدەۋ. يۋان اۋلەتىنىڭ العاشقى قاعانى ايگىلى قۋبىلاي قاعان اتا - باباسىنىڭ اتاق داڭقىن ماڭگىگە قالدىرۋ ءۇشىن، بەيجيڭدەگى (پەكين) قاعان ورداسى جانىنان سەگىز ءۇي- مۋزەي تۇرعىزىپ، ونىڭ ءتورتىنشىسىن اعاسى جوشى، ونىڭ بايبىشەسى بەدەشومىشتىڭ ەسكەرتكىشىنە ارناعان. ەگەر ۇكى- فۋدجين جوشىنىڭ باس بايبىشەسى، باتى حاننىڭ اناسى ەكەنى راس بولسا، اۋەلى سول اتالۋى ءتيىس ەدى. ويتپەدى. تۋلۋيدىڭ بايبىشەسى سوركۋكتان- حاتۋن جانە جوشىنىڭ باس بايبىشەسى بەدەشومىش- حاتۋن ءبىر تۋىسادى، كەرەيت جاقامبىنىڭ قىزدارى.
باتى حان تۋلۋيدىڭ بايبىشەسى سوركۋكتان- حاتۋندى ەرەكشە سىيلاپ، ودان تۋعان موڭكە قاعانمەن ەتەنە جاقىن بولعانىنا قاراعاندا، باتى حان ۇكى- فۋدجيننەن ەمەس، بەدەشومىشتەن تۋىلۋى مۇمكىن بە دەپ ويلايمىز. ويتكەنى شىڭعىسحان اۋلەتىندە قاعان، حان ۇل تۋعان بايبىشەلەردىڭ ىقپالى كۇشتى بولعان. ال باتى حان تۋىلدى دەلىنەتىن ۇكى- ءفۋدجيننىڭ ىقپالىن ەش جەردەن كورە المايمىز. قالاي دەگەنمەن جوشىنىڭ حان، بەك، نويان ۇلدارى سارتاق جانە بەدەشومىش حاتۋننان تارايدى. راشيد اد- دين جوشىدا 40 ۇل بولعانىن ايتا كەلىپ، ولاردىڭ ىشىنەن اتى ايگىلى ون ءتورتىن ات- اتاۋى، ۇرىق ۇرپاعىمەن سارالاپ تاراتىپ جازعان. ولار: 1) وردا (مونع. وردانا)، 2) باتى (مونع. بات)، 3) بەرەكە (مونع. بەرح)، 4) بەركەچار (مونع. بەرحشار)، 5) شيبان (مونع. سىبان)، 6) تانگكۋت (مونع. تانگاد)، 7) بۋۆال، 8) چيلاۋكۋن (مونع. چۋلۋۋن)، 9) شينگكۋر (مونع. شونحور)، 10) چيمپاي، 11) مۋحاممەد، 12) ۋدۋر، 13) تۋكا- تيمۋر (مونع. توگوون- ءتومور)، 14) سينگكۋم (مونع. سەنگۋم).
جوشى ۇلدارىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ تاريحتان الاتىن وزىندىك ورنى بار. ولاردىڭ اتقارعان ءىسى اكەسىنىڭ تاريحي ءرولىن تولىقتىرا تۇسەدى. جوشى حاننىڭ ءومىربايانى مەن جوشى ۇلىسى تاريحىندا وردا ەجەن، باتى حان، بەركە حاننىڭ الاتىن ورنى بولەك. باتى حان، بەركە حان تۋرالى ورىس تاريحشىلارى كوپ جازدى.
باتى حان - جوشى حاننىڭ وزىنەن كەيىنگى ايگىلى تۇلعا. ول ۇلى قاعاننىڭ تىكەلەي ءوز ۇسىنىسىمەن اكە ورنىن باسىپ، 1237-1256 -جىل ارالىعىندا 19 جىل حاندىق قۇردى. باتىس جورىعى كەزىندە (1235-1241) ورىستىڭ ورتالىق جانە شىعىس بولىگى، بۋلگار، چەركەس، پولشا، ماجار قاتارلى شىعىس يەۆروپا جۇرتىن باعىندىرىپ، «باتىستا موڭعول جابىسىنىڭ تۇياعى جەتكەن بارلىق ولكەنى الىڭدار» دەگەن ۇلى قاعان اتاسىنىڭ اماناتىن ورىندادى. ول ۇلى جورىق كەزىندەگى قاتالدىعىنا قاراماي «ساين حان» نەمەسە «قايىرىمدى حان» اتاندى. باتى حان اكەسى قۇرعان ۇلىستىڭ ءورىسىن كەڭەيتىپ، دەرجاۆانىڭ ورتالىعى ساراي قالاسىنىڭ ىرگە تاسىن قالادى. بەرح (بەرەكە) حان 1257-1266 -جىلدارى جوشى ۇلىسىندا توعىز جىل حاندىق قۇردى. جوشى ۇلىسى تاريحىنداعى اسا بەلگىلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. 1) مۇسىلمان ەلدەرىمەن جان جاقتى قارىم-قاتىناس جاساۋ ارقىلى قىپشاق دالاسىنا مۇسىلمان ءدىنى دەندەپ كىرۋىنە مۇرىندىق بولدى. 2) العاش رەت سالىق رەفورماسىن جۇرگىزدى. 3) ەل استاناسىن ەدىلدى بويلاي كوشىرۋ ارقىلى ەۆروازيا مادەنيەتىنىڭ ارا ءجىبىن جالعادى، شىعىس پەن باتىستى ارالاستىرۋعا مۇمكىندىك تۋدىردى. بەرەكە حاننىڭ اتقارعان جانە ءبىر ەلەۋلى ءرولى اعاسى باتىنىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن 60 مىڭ قولمەن قاراقورىمعا اتتانىپ، 1251 -جىلى 1 -شىلدەدە باستالعان شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ ۇلى قۇرىلتايىن باسقارىپ، تۋلۋي ۇلى موڭكەنى ۇلى قاعان تاعىنا وتىرعىزۋى.
بۇل شىڭعىسحان اۋلەتى ءۇشىن ءىرى وقيعالاردىڭ قاتارىنا جاتادى. وسى كەزەڭنەن باستاپ يمپەريا تىزگىنى وگودەي اۋلەتى بيلىگىنەن جوشى ۇرپاقتارىمەن ەتەنە جاقىن بولعان تۋلۋي اۋلەتىنە ءوتىپ، يمپەريانىڭ سوڭىنا دەيىن جالعاستى. ورىس تاريحشىلارى ب. د. گرەكوۆ جانە ا. يۋ. ياكۋبوۆسكيي وزدەرىنىڭ كوپكە بەلگىلى «التىن وردا جانە ونىڭ كۇيرەۋى» اتتى ەڭبەگىندە «التىن وردا قانشاما جوشى ۇلىسى دەپ اتانعانىمەن، جوشى التىن وردا مەملەكەتىنىڭ تاعدىرىندا شىن مانىندە ەشقانداي ءرول اتقارعان جوق... دەشت- قىپشاق دالاسىن تولىعىمەن جاۋلاپ الۋ پروتسەسى باتى حان بيلىك قۇرعان 1237-1256 -جىلدارى اياقتالدى» دەپ جازادى.
ءبىز بۇل پىكىرمەن كەلىسە المايمىز.
1) جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرىلۋ تاريحى بۇل ەلدى ورىس جۇرتى «التىن وردا» دەپ اتاعان كەزدەن ەمەس، ودان ارىرەكتەن، 1224 -جىلى ەرتىس، الاكول ارالىعىندا بولعان ۇلى جيىن تۇسىنان باستالادى.
2) «التىن وردانى» «جوشى ۇلىسىنان»، باتى حاندى اكەسى جوشىدان ءبولىپ قاراۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى جوشى ۇلىسىنىڭ ىرگەتاسىن كوزى تىرىسىندە جوشى حاننىڭ ءوزى قالادى. ال باتى حان ۇلى قاعان اتاسى جانە ءوز اكەسىنىڭ ورىندالماعان ارمانىن ورىنداۋشى.
3) باتى حاننىڭ باتىس جورىعى ستراتەگياسى شىڭعىسحان كەزىندە جاسالىپ، 1229 -جىلعى ۇلى قۇرىلتايدا شەشىمىن تاپقان ماسەلە.
جوشى حان قۇرعان مەملەكەتتىڭ اتى «جوشى ۇلىسى» تىپتەن «قىپشاق حاندىعى» دەسە دە جاراسادى. رەسەي زەرتتەۋشىلەرى مەملەكەتتىڭ اتىن 1564 -جىلى شىققان «قازان حاندىعىنىڭ تاريحىندا» «التىن وردا» دەپ اتاپ جىبەرگەندىكتەن زەرتتەۋشىلەردى كوپ اداستىردى، مەملەكەت العاش قىپشاق دالاسىندا بوي كوتەردى. اسكەري وڭ، سول ەكى قاناتتان قۇرالدى. باتى حان باتىسقا كوشپەندە مەملەكەتتىڭ قارا شاڭىراعى - اق وردا جوشىنىڭ تۇڭعىش ۇلى وردا ەجەننىڭ بيلىگىندە قالدى.
سوندىقتان ول ەجەلگى تۇركى - موڭعول سالتى بويىنشا اق وردا (قارا شاڭىراق) نەمەسە «ۇلكەن ءۇي» («Ulug UB») دەپ اتالادى. وردانا (وردا ەجەن) جوشى ۇلىسىنىڭ اسكەري سول قاناتى اق وردانىڭ اسكەري قولباسشىسى، جەكە دارا بيلەۋشى «حان- وعلى» (موڭع. Khan huu) ەدى. ەجەلگى تۇركى جانە موڭعولدىق مەملەكەتتىك ءۇردىس- سالتى بويىنشا «حان وعلى» نەمەسە «حان ءحۇۇ» جەكە دارا بيلىك يەسى بولىپ تابىلادى. «ەجەن» (ەزەن) موڭعول- تۋنگۋسشا حان لاۋازىمىمەن پاراپار. قىتاي تاريحشىسى سۋ بي حاي «اق وردانىڭ ءبىرىنشى حانى وردا ەجەن ەدى» دەپ جازدى. قازاق حاندارى وسى وردا ەجەننەن تارايدى. اق وردانى شىنعا شىعارىپ، جوشى ۇلىسى دەرجاۆاسىن بيلەگەن شىمتاي ۇلى ورىس حان وردا ەجەننىڭ VIII ۇرپاعى ءارى «قازاق حاندارىنىڭ اتاسى» سانالادى. قازاق حاندىعىن قۇرعان كەرەي مەن جانىبەك ورىس حاننىڭ شوبەرەلەرى. سوندىقتان قازاق مەملەكەتى ءۇشىن جوشى حان وردا ەجەن، ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ الاتىن ورىنى الا بوتەن.
جوشى حان ونىڭ ۇلدارى مەن كەيىنگى ۇرپاقتارى جوشى ۇلىسى دەرجاۆاسىن قۇرىپ، ونىڭ ۇزاق ءومىر سۇرۋىنە ەلەۋلى ىقپال ەتتى. موڭعول يمپەرياسىنىڭ باتىس شەبىن قالىپتاستىرىپ، وندا بيلىك جۇرگىزۋ، باتىس پەن شىعىستىڭ ارا ءجىبىن جالعاۋ تەك جوشى ۇرپاقتارىنىڭ تىكەلەي ىقپالىمەن جۇرگىزىلدى. جوشى اسا دارىندى اسكەري قولباسشى. ول العاش 22 جاسىندا بەس قارۋىن اسىنىپ، اتقا قونادى. العاشقى شىعىس جورىعىندا قول باستادى. ورمان جۇرتىن باعىندىردى. ەلىنىڭ باتىس شەكارا شەبىن باسقاردى. باتىس حورەزم جورىعى تۇسىندا سىر بويى قالالارىن باعىندىرىپ، ۇرگەنىشتى قولعا ءتۇسىردى. ول جورىق جولىندا الەمنىڭ 90 قامالىن بۇزىپ، 200 قالانى قولعا تۇسىرگەن اسكەري ستراتەگ، ءىرى اسكەري قولباسشىلاردىڭ ءبىرى. ارينە جوشى ۇلىسى شىڭعىسحان جانە ونىڭ ۇرپاقتارى شىعىس- قىپشاق دالاسىن جاۋلاپ الۋىنىڭ جەمىسى ەكەنى راس. سوندىعىنان بولار، ورىس جانە ورتالىق ازيا تاريحشىلارىنىڭ اراسىندا جوشىنىڭ تاريحي رولىنە ونى تەك جاۋلاپ الۋشى، ناسىلدىك قارسىلاسى تۇرعىسىنان ءبىر جاقتى باعا بەرۋشىلىك ورىن الىپ كەلدى.
جوشىنىڭ جاۋلاۋشى ءرولى جوشى ۇلىسى تاريحىنىڭ باستاپقى كەزەڭىنە جاتادى. شاپقىنشىلىق تالاي قيامەت اكەلدى، مادەنيەت وشاقتارى جويىلىپ، تالاي جاننىڭ باسى جۇتىلدى. ءبىراق جوشى ۇرپاقتارىنىڭ قىپشاق دالاسىندا بيلىك قۇرعان سوڭعى كەزەڭىن (اسىرەسە ⅩⅢ عاسىر سوڭىنان ХVІІІ عاسىرعا دەيىن) العاشقى جاۋلاپ العان كەزەڭىمەن سالىستىرۋعا بولمايدى.
موڭعول يمپەرياسىنىڭ ورتالىعى قاراقورىمنان بەيجيڭگە اۋدارىلعان 1264 -جىلدان باستاپ جوشى ۇلىسى يمپەريالدىق بيلىككە باعىنبايتىن دەربەس مەملەكەتكە اينالدى. جوشى ۇرپاقتارى قىپشاق دالاسىنا ورتا عاسىرلىق مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىن اكەلدى. مەملەكەتتىلىكتىڭ باستى نىشاندارىن قالىپتاستىردى. الىپ دالادا ارا قاقتىعىستان ارىپ شارشاعان ءدۇيىم جۇرتتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ءارقايسىسى ەل بولىپ قالىپتاسۋىنا وكتەمدىك ىقپال ەتتى. جوشى ۇلىسى دەرجاۆاسى ىدىراعاندا، ونىڭ شەكپەنىنەن ۇلتتىق بىرنەشە جاڭا مەملەكەتتەر تۋىپ شىقتى. مىسالى، سولاردىڭ ءبىرى رەسەي. تاريحشى س. م. سولوۆيەۆ، م. ن. پوكروۆسكيي، ۆ. گ. ۆەرنادسكيي، لەۆ گۋميليەۆتەر بۇل شىندىقتى مويىندايدى. س. م. سولوۆيەۆ «موڭعول بيلىگى تۇسىندا ورىستىڭ كۇش- قۋاتى نىعايدى»، - دەپ جازسا، م. ن. پوكروۆسكي تاتارلار ورىستىڭ الەۋمەتتىك ومىرىنە «تەرەڭ وزگەرىستەر اكەلدى» دەپ وي تۇيەدى.
ۆ. ۆەرنادسكي جانە ليەۆ گۋميليەۆتىڭ قيسىنى ودان گورى تەرەڭىرەك. «1480 -جىلعى وقيعا توڭىرەگىندە ءسوز بولعاندا، - دەپ جازدى ليەۆ گۋميليەۆ، - «باسقىنشىلىقتىڭ كۇيرەۋى» تۋرالى ەمەس، كەرىسىنشە التىن وردانىڭ جۇرتىندا ۇلى موسكۆا كنيازدىگى، قىرىم جانە قازان حاندىعى، نوعاي ورداسى سياقتى ءبىر- بىرىنە قاراما- قارسى مەملەكەتتىك جاڭا وداقتاردىڭ پايدا بولۋ جايى ءسوز بولعانى دۇرىس» . «شىعىس رۋس التىن وردا حاندارى بيلىگىنەن باسى بوساعاندا سوناۋ مونعول شابۋىلى كەزەڭىندەگىسىنەن الدەقايدا قۋاتتى، قابىرعاسى قاتايعان مەملەكەت بولىپ شىقتى» دەپ جازدى ۆ. گ. ۆەرنادسكيي. جوشى ۇلىسى جۇيەسىنىڭ ورىس جۇرتىنا تيگىزگەن ساياسي ىقپالى جايلى اعىلشىن تاريحشىسى چارلز گالپەريننىڭ «ورىس جانە التىن وردا: ورتا عاسىرلىق ورىس تاريحىنداعى موڭعولداردىڭ ۇلەسى» اتتى ەڭبەگىندە ءبىرشاما تولىق تالدانعان. ال استارحان، قىرىم، قاسىم، نوعاي ورداسى، وزبەك جانە قازاق مەملەكەتى وسىناۋ جوشى ۇلىسىنىڭ تۋىندىسى. وزدەرىن الدەقاشان موڭعول دەپ اتاۋدان قالعان جوشى ۇرپاقتارى اتالعان مەملەكەتتەردىڭ قالىپتاسۋى، ەل بولىپ شىڭدالۋى، تاۋەلسىزدىگى، ۇلتىنىڭ بىرلىگى ءۇشىن قاجىماي تالماي كۇرەستى.
ارينە، تاريحتا بۇل دەرەكتەر ۇلى شىڭعىسحاننىڭ ساياسي ۇپايىنا جازىلعانى بولماسا، ەۆروازيا دالاسىندا 250 -جىلعا جۋىق سۇلتانات قۇرعان جوشى ۇلىسىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرگەن جوشى جانە ونىڭ ۇرپاقتارى، بولدى. ءبىراق جوشى، ونىڭ ايگىلى حان ۇلدارىنىڭ ءومىربايانى، اتقارعان ءىسى ايگىلى اكەنىڭ (شىڭعىسحاننىڭ) كولەڭكەسىندە قالىپ كەلدى. جوشى ۇرپاعىنان ۇلى قاعان شىقپادى دەمەسەك، ول قۇرعان قىپشاق حاندىعى ءوز الدىنا ايگىلى دەرجاۆا بولاتىن. سوندىقتان جوشى حاننىڭ اتقارعان ءىسىن ونىڭ ايگىلى اكەسىنىڭ رولىنەن، جوشى قۇرعان قىپشاق حاندىعىنىڭ تاريحىن موڭعول يمپەرياسىنىڭ تاريحىنان ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى. جوشى حان ونىڭ ۇرپاقتارى قازاق مەملەكەتىن قۇرىپ، قازاقتى ۇلت رەتىندە، قازاق ەلىن ەل رەتىندە قالىپتاستىرىپ قابىرعاسىن قاتايتۋعا ەرەكشە ۇلەس قوستى. قازاقتىڭ حان ۇرپاقتارىنىڭ بارلىعى دا جوشى اۋلەتىنەن تارايدى. قازاق مەملەكەتىنىڭ ءبىر قاينار كوزى جوشىنىڭ تۇڭعىش ۇلى وردا (وردا ەجەن) جانە ونىڭ ۇرپاقتارى باسقارعان اق وردا بولدى.
زاردىقان قينايات ۇلى، تاريحشى (2015 - جىل)