كىندىگىن تاسپەن كەسكەن تاس تاعدىرلى تۇلعا

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات – سانات بولمىسىندا ءومىر سۇرۋىمەن قۇبىلىس اتانىپ ويلاندىراتىن، ەڭبەك قۋاتىمەن تولعاندىراتىن تۇلعالار بار.

مەنى وسىنداي ويعا قالدىرعان جانە تانىم تامىرىمدى تەرەڭگە قاراي بويلاۋعا ۇمتىلدىرعان بۇرىنعى كوزتانىس، كەيىننەن اعا دوس، قۇرداس دارەجەسىنە اۋىسقان اتى ءماشھۇر تۇركىتانۋشى عالىم، پروفەسسور، حالىقارالىق شىڭعىسحان اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى قارجاۋباي سارتقوجا ۇلىنىڭ كونە تۇركى جازبا ەسكەتكىشتەرى تۋرالى ءتۇبىرلى دە تۇبەگەيلى ەڭبەكتەرى. قاتار ءجۇرىپ، قازاقى، قۋاقى قالجىڭمەن قاعىتقانىممەن دە، وسىناۋ كوش جونەكەي تۋىپ، كىندىگىن تاسپەن كەسكەن قارا قازاقتىڭ مەنىڭ كوزقاراسىما جاساعان بۇل ىقپالىن قاشاندا تۇيسىك- سانامنىڭ تورىندە ۇستايمىن.

مەن بۇل ىقپالدى، اسىرەسە، سيرەك قولجازبالار مەن كىتاپتاردىڭ قورمالى بولۋعا ءتيىستى «وتىرار كىتاپحاناسى» عىلىمي ورتالىعىن ۇيىمداستىرۋ بارىسىندا ەتەنە جاقىن سەزىندىم. جازۋشىلىق كوركەم ويلاۋ جۇيەسىنە ءتان قاناتتى قيالداردى جەرباۋىرلاتىپ، جەرتابانداپ جاتىپ الاتىن عىلىمي ساراڭ ويلاۋ جۇيەسىنە، اسىرەسە، تاستاعى ءولى تاڭبالار مەن دىمىن ىشىنە تارتقان سىنا جازۋلارىنىڭ تاعدىرى مەن مازمۇنىن تۇسىنۋگە بەتىمدى بەيىمدەگەن دە وسى قارجاۋباي سارتقوجا ۇلىنىڭ تاس تاعدىرلى تۇلعاسى.

بايىرعى تۇركى ءبىتى جازۋى تۇركى حالىقتارىنىڭ الەم وركەنيەتىنە قوسقان قوماقتى ۇلەسىنىڭ ءبىرى. وسى جازۋدىڭ شىعۋ تەگىنە بايلانىستى باتىس عالىمدارى ەۋروپاشىل كوزقاراسقا نەگىزدەلگەن سىڭارجاق پىكىردى ۇستانىپ كەلدى. ەۋروپانىڭ تۇركىتانۋشىلارى بايىرعى تۇركى بىتىگىن ارامەي، سەميت، سوعدى جازۋىنان شىققان دەگەن دالەلسىز، دايەكسىز ساراپتامالار جۇرگىزۋدە. ولار تۇركى حالىقتارىن رۋحاني قۇندىلىق جاسايتىنداي دەڭگەيگە كوتەرىلە الماعان حالىقتاردىڭ قاتارىنا قوستى.

مىنە، قارجاۋباي سارتقوجا ۇلىنىڭ وسى تۇركى جازۋلارىنىڭ تاريحىنا قىسقاشا شولۋى «وتىرار كىتاپحاناسى» عىلىمي ورتالىعىنىڭ باستى تۇجىرىمداماسىنىڭ تۇتقاسى بولدى. بۇل - «وتىرار كىتاپحاناسى» عىلىمي ورتالىعىنىڭ عىلىمي جوباسى بويىنشا ۋنيۆەرسيتەتتەگى قارجاۋباي ۇيىمداستىرعان «تۇركى تانۋ جانە التايتانۋ» ورتالىعىمەن قاناتتاسا جۇرگىزگەن «جازۋ تاريحى مۇراجايى» وقۋ- ادىستەمەلىك مۇراعاتىن جاساقتاۋعا نەگىز قالادى.

«قازاق قولجازبالارى» اتتى ون تومدىق عىلىمي جوبا اياسىندا قامتىلۋعا ءتيىستى وسى سالادا جارىق كورگەن ازدى- كوپتى، كولەمدى- شاعىن ەڭبەكتەرمەن تانىسىپ شىققاننان كەيىن جانە وسى تاقىرىپتى ەلۋ جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى تۇركى تاريحىمەن، ارحەولوگيامەن، جالپى تاريحپەن، تىلمەن، ادەبي جازبا ۇلگىلەرمەن، كوركەمونەرمەن، جازۋ تاريحىمەن بايلانىستىرا زەرتتەپ كەلە جاتقان كورنەكتى تۇركولوگ، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، «كۇلتەگىن» سىيلىعىنىڭ يەگەرى قارجاۋباي سارتقوجا ۇلىنىڭ «بايىرعى تۇركى جازۋىنىڭ گەنەزيسى» (2007) اتتى كولەمدى مونوگرافياسىن جانە «ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تولىق اتلاسىنىڭ» 1- تومىن (م. جولداسبەكوۆپەن بىرگە. 2005)، جەكە اۆتورلىعىمەن دايىندالعان Ⅱ تومىن (2011) وقىپ شىققان سوڭ، جوعارىداعى سۇراقتار ويىما ورالدى جانە تۇيتكىلدى تۇيىندەردىڭ سەبەبىنە كوزىم جەتكەندەي بولدى.

سويتسەم، تانىمدىق تۇيتكىلدىڭ باستى سەبەبى، بىزدە قازاقستاندىق تۇركولوگيانىڭ تۇجىرىمداماسىن بىلاي قويعاندا، بۇل ءىلىمنىڭ تۇعىرى نەگىزدەلە قالانباپتى. وزدەرىن تۇركىتانۋشى رەتىندە تانىتاتىندار بار جانە كوپ، ءبىراق ناعىز تۇركىتانۋشى جوقتىڭ قاسى ەكەن. كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىن ءتۇپنۇسقادان وقىپ، ءتىلتانۋ تۇرعىسىنان زەرتتەپ، تىكەلەي اۋدارما جاساعان س. امانجولوۆ، ا. امانجولوۆ، ا. قۇرىشجانوۆ، ع. ايداروۆ سياقتى تۇلعالارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىمەن تۇركىتانۋ ءىلىمى توقىراپ قالعانداي ەكەن. ويتكەنى، ءبىزدىڭ تۇركىتانۋشىلارىمىز جەر جۇزىنە تارالعان كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرى مەن تاڭبالارىنىڭ 5-6 ءماتىنىن عانا، ونىڭ وزىندە تومسەن، رادلوۆ، مالوۆ، رامستەد، سامويلوۆيچ، ايداروۆ اۋدارعان نۇسقالاردى عانا مالدانىپ، سونى جاڭعىرتۋمەن عانا شەكتەلىپ كەلەدى ەكەن. ياعني، بەلگىلى ءماتىننىڭ وقىلۋى مەن توقىلۋىنا شولۋ جاساپ، ديىرمەننەن وتكەن كەبەكتى (ءيا، كەبەكتى! ويتكەنى ءدانى عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىپ كەتكەن) قايتادان ارالاستىرىپ، وزىنشە ەلەكتەن وتكىزگەنسىپ، بايانداپ بەرۋدى ماشىق ەتىپ الىپتى.

بۇل - بىزدەگى تۇركولوگيا ءىلىمىنىڭ تاريحى باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ كوزىمەن جازىلعان، سولاردىڭ پىكىرىن پايدالانىپ قانا تاۋەلدى تۇجىرىم جاساپ كەلەمىز دەگەن ءسوز. وزگە- وزگە، تۇركىتانۋدىڭ تاۋەلسىز دە ىرگەلى، تۇعىرلى تۇجىرىمداماسى قازاق قوعامتانۋ عىلىمى ءۇشىن اسا مۇددەلى ءىلىم سالاسى بولىپ تابىلۋى ءتيىس ەدى. باسقانى بىلاي قويعاندا، وسى ۋاقىتقا دەيىن نەمىس، فرانسۋز، ورىس، قىتاي، مونعول، تۇرىك، قىرعىز عالىمدارى ءتۇپنۇسقادان اۋدارعان 300-گە تارتا ءماتىننىڭ دەنى قازاق جۇرتشىلىعى ءۇشىن بەيمالىم قالپىندا. سول اۋدارمالاردى كوشىرىپ باسىپ، عىلىمي تۇسىنىكتەمە جاساپ، تىم قۇرىعاندا «كەبەگىن قالقىپ» بەرۋ دە ويىمىزعا ورالماپتى.

ءالميساقتان وسى زامانعا دەيىن تۇركى، ونىڭ ىشىندە قازاق ەلى دە پايدالانعان 16 ارىپتە جازىلعان، تۇرفاننان، دۋنحۋاڭنان، شي- اننان، ەنەسەي اڭعارىنان، پەنجيكەنتتەن تابىلعان مۇرالار - ءافسانالار، درامالىق داستاندار، جوقتاۋلار، تاڭىرلىك تاپسىرلەر، ازا- سوزدەر مەن امانات سوزدەر قىتايدا 300 توم ەتىپ جاريالانۋ ۇستىندە. تۇركى الەمىنىڭ تۇعىرى سانالاتىن قازاق مەملەكەتى مۇنداي مۇرادان قالاي تىس قالادى؟ الگى تۇركىتانۋشىلارىمىز قايدا؟ قىتايداعى عىلىمي جانە وقىتۋشىلىق ساپارمەن جۇرگەن ۇزىن- ىرعاسى ەكى جارىم جىلعا جۋىق مەرزىم ىشىندە جانە ونداعى تۇركىتانۋشى تاريحشى، ءتىلشى، ادەبيەتشى عالىمدارمەن تەرەڭدەپ اشىق اڭگىمەلەسكەن كەزدە ويعا تۇيگەنىم مىناۋ: جوعارىداعى 300 توم ەڭبەك تەك قانا ۇيعىرتانۋ مەن موڭعولتانۋ تۇرعىسىنان تۇسىندىرىلەدى ەكەن. تۇركى تانۋ دەگەن ءسوز استارلاپ تا ايتىلمايدى.

ءسويتىپ داعدارىپ جۇرگەندە، التايدىڭ رەسەي قاپتالىنان 60، مونعول التايىنان 20 جازۋ تابىلعانى، ولاردىڭ وقىلعانى تۋرالى ق. سارتقوجا ۇلىنىڭ كىتابىنان ماعلۇمات العاندا، التايدىڭ قىتايداعى اڭعارى مەن قازاقستانداعى توسكەيى تۇسىنان ءبىر جازۋدىڭ تابىلماعانى تاڭعالدىردى. ەندى تابىلا قويۋى قيىن. ويتكەنى كۇنگەيى مەن توسكەيىن سۋ قويماسى باسىپ قالعان. ول ۇلكەن ارمان بولسىن، ال جاڭاعى 80 جازۋدىڭ ءماتىنى نەگە بىزگە وسى كۇنگە دەيىن بەيتانىس؟

مىنە، «جازۋ تاريحى مۇراجايى» وقۋ- ادىستەمەلىك مۇراعاتىن جاساقتاۋ، سونداي- اق، «قازاق قولجازبالارى» اتتى ون تومدىق عىلىمي جوبانى نەگىزدەۋ بارىسىندا وسىدان جيىرما جىل بۇرىن ق. سارتقوجا ۇلىنىڭ مونوگرافياسىن وقي وتىرىپ وزىممەن- ءوزىم تالاسىپ، وزىمە- ءوزىم سۇراق قويىپ، جاۋابىن تابا الماعان العاشقى ءۇستىرت اسەرىم وسىنداي ويعا جەتەلەپ ەدى. ودان كەيىن وتكەن جيىرما جىلدىڭ ىشىندە تاس تاباندى قارجاۋبايدىڭ بادىزدەۋىمەن جارىق كورگەن (كونە تۇركى جازبا ادەبي ۇلگىلەرى:

ورحون مۇرالارى 1- كىتاپ؛ ورحون مۇرالارى. II- كىتاپ؛ ەرتە ورتا عاسىرداعى جەر استى كەسەنەسى؛ مونعولياداعى ەجەلگى جانە بايىرعى تۇرىك مايدا جازۋلارى؛ ءۇيسىن حاندىعى؛ ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تولىق اتلاسى. 1- Ⅲ توم؛ تاس كىتاپتىڭ قۇپياسى؛ زاپيسكي كازاحسكوگو تيۋركولوگا؛ كوشپەندىلەردىڭ ونەر گالەرەياسى (موڭعول تىلىندە. ا. وچير، ل. ەردەبولدلارمەن بىرگە)؛ كەرەيلەردىڭ ەتنيكالىق تاريحى (ب. ز. ب Ⅱع.؛ باباتۇرىكتىڭ بايىرعى مۇراسى (P. S. سانسكريتتىڭ براحمي الىپبيىمەن جازىلعان بايىرعى تۇرىك ءماتىنى) اتتى ءتۇبىرلى زەرتتەۋلەردى تاۋىسا وقىپ، قايتالاي پاراقتاپ، تەرەڭىنە تامان بايىرقالاعاندا بايقاعانىم، جوعارىداعى تۇيتكىلدى جايلاردىڭ بىرەۋىنە، تۇركى جازۋىنىڭ شىعۋ تەگىنە، ونىڭ تاريحي جولىنا، قالىپتاسۋ كەزەڭدەرىنە، پايدا بولعان تاريحي شارتتارىنا، تۇركىنىڭ ويلاۋ جۇيەسىنىڭ تۇراقتانۋىنا، ءار ءقارىپتىڭ دىبىستالۋى مەن تۇلعالانۋىنا، تۇرلاۋلانۋىنا، بادىزدەلۋىنە قاتىستى پىكىرلەر بارىنشا جان- جاقتى قامتىلىپ، تۇجىرىم دارەجەسىندە زەرتتەلىپتى.

باستاپقىدا گەولوگيا ماماندىعىن يگەرۋگە بەيىمدەلگەن قاعىلەز قاراسيراق شىبار بالانى كونە تۇركى جازۋىن زەرتتەۋگە بەيىمدەگەن چوي. لۋۆسانجاۆ اتتى موڭعول ۇستازىنىڭ قاقپايلاۋىمەن: كوشپەلىلەر وركەنيەتى مەن تۇركى جۇرتى جازۋىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ العىشارتتارى، دامۋ جولى، قالىپتاسۋى تۋرالى تولىق عىلىمي ماعلۇمات بەرۋگە تالپىنعان «قارشاداي حاساع» بوزبالا بۇگىندە «قارجاۋباي سارتقوجا» دەگەن تۇركى دۇنيەسىنە ايگىلى عالىمعا اينالدى. ول «كور قازىپ» (جەر استىندا قالعان كونە جازۋلاردى قازۋ كەزىندەگى ءازىلىمىز) جۇرگەندە، مەن ءسوز قازۋ ءۇشىن ەكى جىل قاتارىنان عىلىمي ەكسپەديتسياعا بىرگە شىقتىق. مونعولدىڭ قاعىر جوتاسىن كۇندىز- ءتۇنى وڭدى- سولدى كەزىپ ءجۇرىپ، جەتىنشى كۇنى ءتۇن ورتاسىندا ەردەنەتىدەگى قوناق ۇيگە كەلگەندە ەرىنى كەبەرزىپ، ءجۇزى تەبەرسىپ، بەتىن بوز توزاڭ باسىپ، كوزى عانا جىلتىراپ، ءوزى دە بارقىنىڭ قالماقتاسىنا (بالبال بادىزدەردى قازاقتار اۋىزەكى تىلدە بۇرىن وسىلاي اتاعان) اينالىپ كەتكەندەي بولعان قارجاۋبايدى نۇسقاپ، تاريحشى حايروللا عابجاليلوۆقا: «وسى ءبىز نەسىنە شاڭ قاۋىپ، تاس توسەنىپ، تاۋ- تاستى كەزىپ ءجۇرمىز. قارجاۋبايدىڭ ءار سەكپىلىنىڭ استىنداعى تاڭبالاردى وقىساق تە جەتىپ جاتىر عوي. سوندا ءبارى جازۋلى تۇر ەمەس پە!»، - دەپ قالجىڭداعانىم ەسىمدە.

سودان كەيىنگى ون بەس جىلدا ونداعان عىلىمي- ەكپەديتسياعا شىعىپ، تۇركولوگيا ىلىمىندەگى ونداعان عىلىمي باعىتتاردى بىرىكتىرگەن اسا كۇردەلى زەرتتەۋلەردى جۇزەگە اسىردى. قازاق دومبىراسىنىڭ كونە ۇلگىسىن تاۋىپ، ونى قالپىنا كەلتىرۋىنىڭ ءوزى ءبىر عىلىمي ءافسانانىڭ جەلىسى ەمەس پە؟ ول ەڭبەكتەردىڭ ماڭىزى مەن مازمۇنى تاس تاعدىرلى قارجاۋبايدىڭ تۇلعاسىمەن تۇتاسا قاپتالداسىپ، ىعىستىرا- ىعىسىپ ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقانىم بولماسا، جاعالاسا ءجۇرىپ ەكى- ءۇش عىلىمي ەكسپەديتسياسىنا قاتىسىپ، كور استىنداعى گۇرزىلەردى قازىسقانىم بولماسا، تۇركىتانۋدان، ونىڭ ىشىندە تاس جازۋدان ماعلۇماتى شەكتەۋلى مەن قامتي الاتىن عىلىمي جۇك ەمەس بۇل. سوندىقتان دا، جازۋ تاريحى مەن تۇركى جازۋىنىڭ تەگىن تەكتەمەي كەتۋ - قانداي دا ءبىر سىلتاۋدى كوتەرمەيتىن بولعاندىقتان دا قىسقاشا شولۋدى نازارعا ۇسىنۋدى لايىق سانادىق.

ول - شىن مانىندە، كىندىگىن اكەسى تاسپەن كەسكەن تاس تاعدىرلى تۇلعا. ادالىنان اق سويلەيتىن، تۋرا مىنەزدى، ءبىراق بيازى، سىنسا - شورت سىناتىن، كيەلى تاستارمەن تاعدىرىن بايلانىستىرعان ءبىر دە بىرەگەي تۇلعا. الپىس جاسقا تولعان مۇشەلىندە ايتقان: «تەرەڭ قازىپ، نىق قازىپ، تاۋىپ الدى مىقتى ازىق» - دەگەن ءسوزىمنىڭ استارىندا شىندىق بار. ويتكەنى، ەن دالانىڭ قاراۋىلى سياقتى بارقى تاستارداعى كيەلى كونە بابا بازدەرى - ونىڭ ومىرلىك ماقساتى مەن تالايىنا جازىلعان كيەلى ىرىزدىق. ەڭبەگىڭدى ەل ەسكەرەتىن جاسقا كەلدىڭ. امان، ساۋ، ىرىزدىقتى بول، قۇبا جوندى اعا- دوس!

تۇرسىن جۇرتباي، جازۋشى- عالىم

«ەگەمەن قازاقستان»