كوشتىڭ كاشميردەن تۇركياعا قاراي بەت بۇرۋى
ونى تولعاندىرعان ماڭىزدى ماسەلە - تۇرمىستىڭ قامى ەمەس ەدى. جاس تا بولسا باس بولا بىلگەن جىگىتتىڭ تۇركياعا العاشقى ساپارى جانە ونىمەن بىرگە بارعان قازاقتاردى تۇرىكتەر قالاي قارسى الدى؟ حاسان ءورالتايدىڭ «ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر» اتتى كىتابىنان ءۇزىندى ۇسىنامىز.
ەڭ سوڭىندا ياعني 12.07.1954 كۇنى در. ەدۇمەندس ءسۇيىنشى سۇراپ جەتتى. «تۇركيا ۇكىمەتى قاليبەك پەن حامزاعا دا ۆيزا بەردى. ەندى ءبارىڭىزدىڭ بىرگە كەتۋىڭىزگە بولادى» دەدى. ءبىز دەرەۋ ازىن- اۋلاق جۇگىمىزدى جيناپ، بۋىپ- تۇيدىك. كاشمىرلىك دوستارمەن قوشتاستىق. كاشمىردىڭ ول كەزدەگى ۇكىمەت باستىعى عۇلام سادىققا، قىزمەتىنەن الىنعان باستىعى باقشى عۇلام مۇحاممەتكە اكەم مەن حامزا مەنى ەرتىپ بارىپ قوش ايتتى. ول كەزدە مەن اعىلشىنشا اۋدارماشى بولۋعا جاراپ قالعانمىن. اكەم قاماقتاعى كاشمىردىڭ ۇلتتىق كوسەمى شەيح مۇحاممەت ابدۇللانىڭ ۇيىنە بارىپ، ايەلى جانە ۇلى فارۇق ارقىلى سالەم ايتۋدى ويلاستىردى. ءبىراق جەرگىلىكتى كەڭەس بەرۋشى كوڭىلدەستەر: «ۇكىمەت رۇقسات ەتپەيدى. اۋرە بولماڭىزدار» دەدى. سونىمەن كاشمىر حالقىنا دەگەن العىسىمىزدى باقشى عۇلام مۇحاممەت پەن سادىق ساحيپكە ايتىپ كاشمىردەن اتتاندىق.
«National Christian council Committee» جاعىنان ەكى ۇلكەن اۆتوبۋس دايارلانىپتى، سوعان وتىردىق. ونىڭ كاشمىردەگى وكىلى اعىلشىن در. ەدۇمەندس ءبىزدى ءبىر قانشا شاقىرىم جەرگە دەيىن شىعارىپ سالدى. قازاق بالاسىنان كاشمىردە تەك ءجانىمقان تىلەۋباي ۇلىنىڭ ءۇش ۇلى قالدى. ونىڭ ەكەۋى، اتاپ ايتقاندا، دالەلقان مەن حاميت سرىناگەر قالاسىنان لاداق قالاسىنا بۇرىن كەتىپ قالعان بولاتىن. سوندىقتان ءدال ءبىز كاشمىردەن جۇرگەندە ول جەردە جالعىز قازاق رەتىندە ءجانىمقاننىڭ كىشى ۇلى ءماجيت جانالتاي قالدى. ءبىزدىڭ اۆتوبۋس ءجۇرىپ كەتكەندە ءماجيتتىڭ اق شىتىن بۇلعاپ، جىلاپ جالعىز قالعانىنا اپام مارقۇم دا «قايران قازاقتىڭ بالاسى جالعىز قالدى عوي» - دەپ ەگىلە جىلادى.
ۇلكەن ءبىر تاۋدى اسىپ كاشمىردەن (سرىناگەردەن) شىققان كۇنى اميراتسار قالاسىنا كەلدىك. ول جەردە ءبىزدى دونالد ە. رۇگح جانە ورىنباسارى ءۇندىستاندىق كومبەلل قارسى الدى.
امريتسار قالاسى ءبىز ءۇشىن بۇرىن ءوزىمىز كورمەگەن جاڭالىقتار مەن عاجاپتارعا تولى ەدى. تولىپ جۇرگەن مايمىلدى جانە وتاربا- تەمىرجولدى ومىرىمىزدە تۇڭعىش رەت سوندا كوردىك. سول جەردە اۆتوبۋستان وتارباعا اۋىستىق. وتاربا بەكەتى قۇمىرسقاشا قايناعان قالىڭ ادامعا تولى. دونالد ە. رۇگح پەن كومبەلل ءبىزدى «Reserved For Kazakh Refugees» ياعني «قازاق مۇحاجيرلەرگە ارنالعان» دەگەن قاعاز جاپسىرىلعان ارنايى ۆاگوندارعا وتىرعىزدى. وتاربادا ورىن تابا الماعان ادامدار ۆاگونداردىڭ توبەسىنە دە شىعىپ العان. وعان دا سىيماعاندار ورىن تابا الماي ارپالىسۋدا. ءبىراق ءبىزدىڭ ۆاگوندارداعى الگى جازۋدى كورگەندەر، ءبىزدى اۋرەلەمەدى. الايدا يراك پەن سيريادا جاعداي باسقاشا بولدى. سونىمەن كەڭ وتىرىپ شايىمىزدى ءىشىپ، تاماعىمىزدى جەپ بومبەي قالاسىنا باردىق.
بومبەيدە Mr. Combell مەنى جەكە ماشيناسىنا وتىرعىزىپ قالانى ارالاتىپ، تاريحي جەرلەردى كورسەتتى. اعىلشىنداردىڭ وتارلاۋ ءۇشىن العاش رەت كەمەمەن كەلىپ ءۇندىستان توپىراعىنا اياق باسقان جەرگە دە اپاردى. ءبىز بومبەيدە ءۇش كۇن ايالدادىق. كۇن وتە ىستىق ەدى. بومبەيدە دە كاشمىردەگى سياقتى بۇرىن شىڭجان جاقتان قاجىعا بارۋشىلار ايالداپ وتەتىن ۇلكەن عيمارات قورانىڭ ءبىر بۇرىشىنا تۇستىك.
بومبەيدەن يراكتىڭ باسارا قالاسىنا كەمەمەن بارۋىمىز كەرەك ەكەن. ءبىز مىنەتىن كەمەنىڭ كەلگەندىگى حابارلاندى. جۇك ماشينالارى كەلدى. شاعىن زاتتارىمىزدى جۇك ماشيناسىنا سالىپ، ءوزىمىز سونىڭ ۇستىنە وتىرىپ، كەمە پورتىنا باردىق. ول جەردە قۇمىرسقانىڭ يلەۋى ىسپەتتى قالىڭ ادام. ولاردىڭ اراسىنان جول تاۋىپ جۇرە الماي ىركىلدىك. ءبىزدىڭ سول جاعدايىمىزدى بايقاعان ءۇندىستاندىق قىزمەتكەر كومبەلل بىزگە قاراپ كۇلىمسىرەپ: «جۇرىڭدەر، گيمالاي تاۋىنان قيىن ەمەس» دەپ الدىمىزعا ءتۇستى. جۇگىمىزدى كوتەرىپ بالا- شاعامىزبەن الگىگە ىلەسىپ كەمەگە باردىق. ول ءبىزدىڭ ەلدىڭ ومىرىندە كەمەنى دە، مۇحيت- تەڭىزدى دە تۇڭعىش رەت كورۋى ەدى.
كەمەنىڭ ۇستىنە شىقتىق، توبەسىنە بارىپ ۇيلىعا ورنالاستىق. نەگىزىنەن العاندا ول جولاۋشى ەمەس، جۇك تاسيتىن كەمە ەكەن. سونىڭ توبەسىندەگى ءبىر ءبولىمى بىزگە ارنالىپتى. كەمەدە بىزدەن باسقا دا جولاۋشى بارشىلىق ەكەن. شىلدەنىڭ قايناعان ىستىعىندا، قالانىڭ ىشىمەن سالىستىرعاندا، كەمەنىڭ ءۇستى ءسال سالقىن- دى. ءتۇس اۋا بومبەيدەن ول كەزدەگى پاكىستاننىڭ استاناسى كاراشي پورتىنا قاراي بەتتەدىك.
بومبەي مەن كاراشي اراسىندا وتە قاتتى تولقىن بار- دى. ءار ۋاقىت سونداي قاتتى تولقىن بولا ما ەكەن نەمەسە ءدال سول كەزدە توتەنشە ءبىر تولقىن شىقتى ما، ايتەۋىر ءبىز تۇسكەن كەمە تولقىننىڭ سالدارىنان كەرەمەت تەربەتىلدى. تولقىن كەمەنىڭ ۇستىنەن اسىپ بارىپ ەكىنشى جاققا تۇسكەن كەزدە، كۇننىڭ كوزى كورىنبەي كەتەتىن. بۇرىن مۇنداي كەمەنى دە، تولقىندى دا كورمەگەن- ەستىمەگەن ەرەنقابىرعا قازاقتارىنىڭ كوبىنىڭ باسى اينالىپ قۇسىپ، سۇلاپ جاتىپ قالدى. تولقىن كەمەنى سونشاما قاتتى تەربەتكەندە ۇرەيلەنىپ، ءبىر اپاتقا دۋشارلاسامىز با دەپ شوشىعاندار دۇعا وقىپ قۇدايعا جالبارىندى. باسقا جولاۋشىلاردىڭ تولقىنعا كۇلە قاراپ، كەمە تەربەتىلگەن كەزدە ءبىر- بىرىمەن ازىلدەسۋلەرى ءبىزدىڭ توتەنشە ءبىر جاعداي جوق ەكەن عوي دەپ توپشىلاۋىمىزعا نەگىز بولاتىن. سونىمەن ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن ءجۇرىپ كاراشي پورتىنا باردىق. ول جەردە 6-7 ساعاتتاي ايالدادىق. اكەم، حامزا، نۇرساپا، ءسابادىل، ادامباي ىشىندە بىرنەشە كىسى كەمەدەن شىعىپ، كاراشي قالاسىن ارالادىق.
كاراشي پورتىنان شىققاننان كەيىن تاعى ۇلكەن تولقىنعا تاپ بولدىق. كاراشيدەن كەمەگە مىنگەن جولاۋشىلاردىڭ ءبارى مۇسىلمان- دى. پارسى شىعاناعىنداعى اراب ەلدەرىندە جۇمىس ىستەيتىن كىسىلەر ەكەن. ءبىزدىڭ دە مۇسىلمان ەكەنىمىزدى، تۇركياعا كەتىپ بارا جاتقانىمىزدى ەستىگەننەن كەيىن الگىلەر بىزگە كەلىپ: «ەندى ءبىر كۇن جۇرگەننەن كەيىن كەمە پارسى شىعاناعىنا كىرەدى. تولقىن باسىلادى. مىنا جۇكتەرىڭىزگە ساق بولىڭىزدار، ۇرلاۋشى كوپ» - دەپ قامقورلىق كەڭەس بەردى.
راسىندا دا كەمە پارسى شىعاناعىنا كىرگەننەن كەيىن تولقىن باسىلدى. كەمەنىڭ ماڭايىنا ۇساق قايىقتار تولىپ كەتتى. الگىلەردەگى 7-8 جاستاعى بالالار كەمەدەگىلەرگە قاراپ: «ساحيب- ساحيب!» /مىرزا- مىرزا!/ دەپ ايعايلادى. كەيبىرەۋلەر ولارعا قاراتىپ سۋعا مەتالل تيىن اقشا لاقتىرسا، الگى بالالار تەڭىزگە سۇڭگىپ، ونى قۋىپ بارىپ ۇستاپ الىپ شىعىپ، لاقتىرعاندارعا كورسەتەتىن. ونى قىزىقتاعاندار قالتالارىنداعى مەتالل اقشالارىن لاقتىرعان سايىن الگى قايىقتار كوبەيە تۇسەتىن.
بومبەي پورتىنان شىققاننان كەيىن التىنشى كۇنى يراكتىڭ باسرا پورتىنا جەتتىك. باسرا پورتىندا ءبىزدى «National Christian council Committee» - ءدىڭ يراكتاعى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىرى قارسى الدى. كەمەدەن ءتۇسىپ، وتاربا بەكەتىنە بارار كەزدەگى كەدەن قىزمەتكەرلەرى مەن پاسپورت تەكسەرۋشىلەردەن وتۋىمىزگە كومەكتەستى. ول ءبىزدى وتاربا بەكەتىنە باستاپ بارىپ، باسرادان باعداتقا قاراي جۇرەتىن وتارباعا وتىرعىزدى. باسرادا دا، وتاربادان ەكى ۇلكەن ۆاگونعا «Reserved For Kazakh Refugees» دەگەن بەلگى جابىستىرىلىپ، بىزگە ارنالىپتى. ءبىز وعان جايلاستىق.
ءۇندىستانداعى سياقتى كەڭ وتىرىپ راحات ساپار شەگەمىز دەپ ويلادىق. ءبىراق ولاي بولمادى. وتاربا جىلجي بەرگەندە بالدىرلاعان قالىڭ اراب ءبىزدىڭ ۆاگونىمىزعا تولىپ الدى. ولارعا ءبىز اعىلشىنشا سويلەپ: « .. .بۇل ۆاگوندار تەك بىزگە، قازاق بوسقىندارعا تيەسىلى، اقشاسى سولاي تولەنگەن» - دەپ ەسىكتەگى قاعازدى كورسەتتىك. ارابتىڭ بىرەۋى الگى قاعازدى جۇلىپ الىپ، جىرتىپ، لاقتىرىپ جىبەردى. بالالاردى ورىندارىنان تۇرعىزىپ جىبەرىپ، وزدەرى وتىرىپ الدى. قارسىلىق كورسەتەيىك دەپ ەدىك الگىلەر زومبىلىق جاسايتىنداي سىڭاي بايقاتتى. ول ءبىزدىڭ اراب دىندەستەرىمىزبەن تۇڭعىش كەزدەسۋىمىز- ءدى. باسرادان باعداتقا كەتىپ بارا جاتقاندا جولدا وتارباداعى الگى قالىڭ ارابتىڭ ءبىرى، جاڭقالتامىزدى دا قاعىپ كەتتى. ونى ءبىز باعداتقا بارعاندا ءبىر- اق بىلدىك.
باسرادان تۇندە شىققان ەدىك. باعداتقا تا سارىدە بارىپ جەتتىك. اۋا رايى وتە ىستىق. وتاربادان تۇستىك، ءتىل بىلمەيمىز. سيريا استاناسى شامعا (داماسك) جۇرەتىن وتارباعا اۋىسۋىمىز كەرەك- ءتى. باسرادا ءبىزدى قارسى الىپ، وتارباعا وتىرعىزعان الگى «National Christian council Committee» - دىڭ قىزمەتكەرى قولىمىزعا بەرگەن وتاربا بيلەتىمەن باعداتتا شامعا باراتىن وتارباعا اۋىسىپ ءمىنىپ، شامدى باسىپ، تۇركيانىڭ شەكاراسىنداعى نۇسايبىن دەگەن شاعىن قالاعا جەتەتىندىگىمىزدى، سول جەردە وزدەرىنىڭ بىزبەن بايلانىسىنىڭ ۇزىلەتىنىن، ودان ءارى تۇركيانىڭ قولىنا وتەتىندىگىمىزدى بىلدىرگەن بولاتىن.
باعداتقا بارىپ جەتكەننەن كەيىن الگى شامدى باسىپ تۇركياعا وتەتىن وتاربانى تابا الماي اۋرەلەندىك. ارابشا بىلمەيمىز. اعىلشىنشا سۇراعانىمىزدى ارابتار ۇقپايدى. ءسويتىپ جۇرگەندە بىرنەشە ۇيعىر- وزبەك ساۋداگەرلەرگە كەزدەستىك. ولار ءبىز سياقتى بوسقىنداردى پايدالانىپ، كەدەن سالىعىن تولەمەي تۇركياعا ءتۇرلى ساۋدا- ساتتىق زاتتار كىرگىزەدى ەكەن. سونىمەن الگى ساۋداگەرلەر بىزگە بىرەر تەڭ جۇگىن بەرىپ، ءبىز ىزدەپ جۇرگەن وتاربانى كورسەتتى. وزدەرى دە بىرگە ءجۇردى. باعداتتان شىعىپ، سيريا استاناسى شامدى باسىپ، تۇركيا شەكاراسىنداعى شاعىن اۋدان ورتالىعى نۇسايبىنگە باردىق. ول جەردە وتاربادان تۇستىك. باسرادا جانە كاشمىردە ايتىلعانىنداي، «National Christian council Committee»- ءدىڭ قاراۋىنان شىعىپ، تۇركيانىڭ قاراۋىنا وتتىك.
ۇزاقتان اڭساپ كەلگەن تۇركيامىزعا قاۋىشقان ەدىك. وتاربادان تۇسىرگەننەن كەيىن نۇسايبىندەگى تۇركيانىڭ رەسمي قىزمەتكەرلەرى كوگالداۋ ءبىر جەردى نۇسقاپ، سوندا وتىرىڭدار دەدى. سالدەن كەيىن ولار: «سىزدەرگە تاماق اكەلدىك» دەپ ءبىر زاتتار تاراتتى. قاراساق، تۇرىكشە پەينىر دەلىنەتىن، قازاقتىڭ باياعى سۇزبەسى جانە جۋان- جۋان قيار، قويدىڭ قۇمالاعى سياقتى قارا دومالاق بىردەمە، ادام باسىنا بىرەر نان. سۇزبە مەن ناننان باسقاسى بىزگە تانىس دۇنيە ەمەس. تۋسىتارىمىز سىيلاپ بەرگەن سوڭ ءبارىن قابىلداپ الدىق. ءبىراق تۇرىكتەر سالاتالىق دەپ تە اتايتىن قيار مەن قارا دومالاق زەيتىندى جەي المادىق. جەمەي قايتارۋ ۇيات بولار دەپ قارا دومالاق زەيتىندەردى وتىرعان ورنىمىزعا كومىپ تاستادىق. (كەيىن ول زەيتىندى جەۋگە قاتتى ۇيرەنىپ الدىق).
سالدەن كەيىن الگى رەسمي قىزمەتكەرلەر تاعى كەلىپ: «ىستانبۇلعا بۇگىن- ەرتەڭ وسى جەردەن وتەتىن ادەتتەگى جولاۋشى وتاربالارىنان ورىن تابىلماي جاتىر. بۇل جەردە بىرنەشە كۇن كۇتىپ قالاتىن سياقتىسىز» دەدى. ءبىز ايدالادا وتاربا كۇتىپ وتىرعىمىز كەلمەي، مۇمكىن بولسا ءبىزدى تەزىرەك ىستانبۇلعا جونەلتىڭىز دەپ وتىندىك. الگىلەر سول كۇنى كەشكە تاياۋ ءبىزدى جۇك تاسيتىن ءبىر ۆاگونعا وتىرعىزىپ، ىستانبۇل جاققا جۇرگەن ءبىر وتارباعا اپارىپ تىركەدى. سونىمەن 3-4 كۇن سول جۇك ۆاگونىمەن ساپار شەگىپ، 29.07.1954-دە ىستانبۇل جانىنداعى تۇزلا دەگەن (قازىر كۋرورتتىق جەرگە اينالعان) وتاربا بەكەتىنە جەتكىزدى. ول جەردە وتاربادان ءتۇسىپ، جۇك ماشينالارىنا مىندىك. ودان سول تۇزلاداعى بوسقىندار قوناق ۇيىنە جەتتىك.
وندا ءبىزدى الدىمەن تۇگەل مونشاعا كىرگىزدى. كيىم- كەشەك جۇگىمىزدى دارىلەدى. ءبىز مونشادان شىققاننان كەيىن كوردىك. پاكىستان ارقىلى كەلگەن جانە 1954 - جىلدىڭ باسىندا كاشمىردەن كەتكەن قازاقتىڭ ءبىر ءبولىمى سول جەردە تۇرادى ەكەن. باسقا بولىكتەرى ىستانبۇلدىڭ ىشىندەگى سەركەجي جانە زەيتىنبۇرنىنداعى، شەتتەن كەلگەن تۇرىك تۇقىمدى بوسقىندار ءۇشىن دايارلانعان لاگەرلەردە تۇرىپ جاتىر.
Baq.kz