قازاق دالاسىنداعى اتاقتى قوياندى جارمەڭكەسىنىڭ تاريحتاعى ماڭىزى قانداي؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قوياندى جارمەڭكەسىنىڭ قازاق تاريحىندا الاتىن ورنى ەرەكشە ەكەنىن وتكەن تاريحىمىزدى پاراقتاپ وتىرىپ كوزىمىز جەتەدى.

الايدا، ارقا وڭىرىندەگى وسى ءبىر ساۋدا- ساتتىق، مادەني- رۋحاني، ءتىپتى ساياسي دا ماڭىزدى ورىن بولعان، عاسىرعا جۋىق تاريحى بار اتاقتى قوياندى جارمەڭكەسىن بۇگىنگى ۇرپاق بىلە بەرمەيدى.

جەتىسۋداعى سان عاسىرلىق تاريحى بار جىبەك جولىنىڭ ماڭىزى قانداي بولسا، ارقاداعى اتاقتى قوياندى جارمەڭكەسىنىڭ دە ەل تاريحىنان الاتىن ورنى ەرەكشە. ول كەزىندە قارقارالى دۋانىن دامىتۋعا اسەر ەتىپ قانا قويعان جوق، بۇكىل قازاق دالاسىنا ساۋدا كاپيتالىنىڭ قانات جايۋىنا ىقپال جاسادى. ءوندىرىسى جوق ۇلكەن ولكەنىڭ قاجەتىن شىعاردى. قازاقتىڭ كەڭ دالاسىندا قونىستانعان حالىقتىڭ باسىن قوسۋعا، ونەرىن ۇشتاۋعا جول اشتى. سوعان وراي ەلىمىزدىڭ اتاقتى ادامدارىنىڭ ىشىندە وعان ات ءىزىن سالماعانى كەمدە- كەم.

قوياندى جارمەڭكەسىنىڭ العاشقى جىلدارى تەك ساۋدا- ساتتىق باستى ورىن السا، جىلدار وتە كەلە ساياسي- مادەني ماسەلەلەر دە بيىك ورىنعا كوتەرىلە باستاعان. مۇندا قىر ەلدەرى بيلەرىنىڭ سەزى ءوتىپ، ءتۇرلى الەۋمەتتىك، قۇقىقتىق ماسەلەلەر ءسوز بولىپ، ءوز شەشىمىن تاۋىپ وتىرعان. قوياندى جارمەڭكەسى كوپتەگەن اقىنداردىڭ، پالۋانداردىڭ، حالىق سيركى ارتىستەرىنىڭ ت. ب ونەرلەرىن تاماشالايتىن ورىنعا اينالدى. سونداي- اق جارمەڭكە تورىندە ويىن- ساۋىققا دا كەڭ ورىن بەرىلگەن. ايتىس، كۇرەس، ونەر سايىسى ءجيى كورسەتىلىپ وتىراتىن بولعان.

سول ۋاقىتتا قازاق جۇرتى وسى جارمەڭكە ارقىلى ساۋدالىق ەليتاسىن قالىپتاستىرۋعا جول تاپسا، سونىمەن قوسا الىس جاقىن شەتەلدەرمەن ساۋدالىق جانە مادەني قارىم- قاتىناستا بولدى. وزدەرى دۇنيەنى تانۋعا بەت الدى. اسىرەسە، قارقارالى جەرىندە 82 جىل دۇرىلدەگەن قوياندىنىڭ حالىقارالىق جارمەڭكە مارتەبەسى بولدى. وعان ءۇندىستان، موڭعوليا، قىتاي، رەسەي، جاپونيا قاتارلى ەلدەردەن ساۋداگەرلەر عانا كەلىپ قويماي، سيرك ونەرپازدارى ونەر كورسەتىپ تۇردى.

«قوياندى جارمەڭكەسى» باستاپقىدا نەگىزىن قالاۋشى ورىس كوپەستەرىنىڭ قۇرمەتىنە وراي بوتوۆ جارمەڭكەسى دەپ اتالىپ كەلەدى. كەيىن جارمەڭكە جىلدان جىلعا كۇشەيە تۇسەدى. 1869 - جىلى 12 - قىركۇيەكتە باتىس ءسىبىر باس باسقارماسىنىڭ كەڭەسى قوياندى جەرىندە جىل سايىن 15 - ماۋسىمنان 15 - شىلدەگە دەيىن جارمەڭكە ۇيىمداستىرۋدى بەكىتەدى. 1872 - جىلى قوياندىدا ساۋدا ورىندارىن كوپتەپ سالۋ قولعا الىندى. 1876 - جىلى ون التى بالاعان، 120 كيىز ءۇي بولعان. 1883 - جىلى بۇلاردىڭ سانى تيىسىنشە 110 عا جانە 250 گە، ال 1890 - جىلى 247 گە جانە 1000 عا جەتكەن. 1889 - جىلى تەلەگراف تارتىلىپ، 1894 - جىلى بانك بولىمشەسى اشىلدى. 1900 - جىلى 30 دۇكەن، 276 بالاعان، 707 كيىز ءۇي بولادى. ساۋدا نۇكتەلەرى 55 شارشى شاقىرىم جەردى الىپ جاتقان. وسىنداي تاريحي دەرەكتەرگە نەگىزدەلە وتىرىپ، «قوياندى جارمەڭكەسىن» بۇگىنگىنىڭ تىلىمەن «قوياندى ەكسپوسى» دەۋگە بولادى.

ولاي دەيتىنىمىز اتالعان جارمەڭكە ءوز زامانىندا قازىرگى حالىقارالىق ەكسپو- نىڭ ءرولىن اتقاردى. اتاقتى ساۋدا ورنىنا كەلگەن قوناقتار ساۋداعا تۇسكەن ءتورت تۇلىك مالمەن قوسا، جارمەڭكەدەن مال ونىمدەرىنەن جاسالعان قازاقتىڭ ءارتۇرلى قولونەرىمەن تانىستى. سونداي- اق سول جەرگە جينالعان ەل ءىشى- سىرتىنان كەلگەن ءار ۇلت وكىلدەرى قازاقتىڭ مادەنيەت مايتالماندارىنىڭ ونەرىنە كۋا بولعان. قوياندى جوعارىدا ايتقانىمىزداي، بانك، تەلەگراف سياقتى ءوز ۋاقىتىنداعى ەڭ وزىق قۇرىلعىلارمەن جابدىقتالىپ وتىرعان. قىسقاسى، ءتورت قۇبىلاسى تەڭ ساۋدا، ساياسي، مادەني جانە مەديتسينالىق ورتالىقتار قىزمەت اتقارعان كورمە ورتالىعى ەدى ول.

ارقا جەرىندەگى اتاقتى جارمەڭكەنىڭ ساياسي- قوعامدىق، مادەني ورتالىق بولدى دەۋىمىزدىڭ وزىندىك سەبەبى بار. 1928 - جىلى جارمەڭكەدە «حالىق ءۇيى» جۇمىس ىستەپ، مۇندا قازاقشا سپەكتاكلدەر قويىلعان. وقۋ زالىنىڭ ەسەبىندە 3300 ادام بولعان. ساياسي ومىردەگى وقيعالار شيەلەنىسىپ قىزا تۇسكەن كەزدەرى جارمەڭكەلەر جوعارى بيلىك ورگاندارىنا جازباشا شاعىم تۇرىندە پەتيتسيالار جولدايتىن ورىن دا بولىپ تابىلدى. ماسەلەن، 1905 - جىلى قوياندى جارمەڭكەسىندە ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ باسشىلىعىمەن پاتشا وكىمەتىنە ساياسي قارسىلىق رەتىندە 14 مىڭ ادام قول قويعان اتاقتى «قارقارالى پەتيتسياسى» جازىلدى.

قوياندى جارمەڭكەسىنىڭ تاريحى تۋرالى ناقتىراق ايتار بولساق، 1848 - جىلى 15 - مامىردا يالۋتورسك كوپەسى ۆارناۆا بوتوۆ ءوندىرىس تاۋارلارىمەن قىزىلجارعا مال ايداپ اپارا جاتقان ساۋداگەرلەردىڭ الدىنان شىعىپ، ساۋدا جاساۋ ماقساتىندا توقپاق تاۋلارىنىڭ باۋرايىنداعى ۇلكەن جازىققا كەلىپ قونىستانادى. ول ءوز تاۋارلارىن قىمبات باعامەن ايىرباستاپ، مال مەن ودان الىناتىن ونىمدەردى، قولونەر بۇيىمدارىن قىزىلجارعا، تىپتەن رەسەيدىڭ ەۋروپالىق بولىكتەرىندەگى قالالارىنا جەتكىزىپ، پايدا تابادى. مۇنداي وڭاي ولجاعا باسقا دا ورىس كوپەستەرى نازارى اۋادى. وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى 1849 - جىلى مامىر ايىندا قوياندىدا (قارقارالى قالاسىنان 50 شاقىرىمداي جەر) ورىس ساۋداگەرلەرى مەن قازاقتاردىڭ سەزى اشىلادى.

بىرتە- بىرتە دامي وتىرىپ، بۇل ساۋدا ورنى جارمەڭكە دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلدى. جارمەڭكەنىڭ ءدال وسى جەردە اشىلۋىنا ونىڭ نەگىزىنەن قىتايدان قىزىلجارعا باراتىن كوپەستەردىڭ جولى بولعاندىعى اسەر ەتەدى. جارمەڭكەنىڭ العاشقى ساۋداسى كيىز ۇيلەردە جاسالسا، 1871 - جىلدان باستاپ ارنايى ورىندار سالىنا باستادى. جارمەڭكەدەگى نەگىزگى ساۋدا- ساتتىق ءتۇرى جىلقى، ءىرى قارا، قوي، ەشكى سياقتى مالداردى ساتۋ بولعان. سونىمەن قاتار مال ونىمدەرى جانە شاي، سارى ماي، جەمىس تۇرلەرى، ازيالىق ماتالاردىڭ تۇرلەرى بولدى.

قوياندى جارمەڭكەسى ءوزىنىڭ العاشقى كەزىنەن باستاپ قىتاي، موڭعوليا سياقتى كورشى ەلدەرمەن بايلانىستا بولدى. 1855-1862 -جىلدارى قازاقتاردىڭ مال سانىنىڭ ازايىپ كەتۋىنە قاراماستان 1869 - جىلى قوياندى جارمەڭكەسىندە ساۋداعا تۇسكەن مال باسى جارتى ميلليوننان اسىپ تۇسكەن. 1869 -جىلى سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى پولتوراتسكي مەن قارقارالى ۋەزىنىڭ باستىعى شتاب- كاپيتانى تيحونوۆ قوياندى ساۋدا ورنىن جارمەڭكە رەتىندە تانۋعا بۇيرىق شىعاردى. قازاق جەرىندە وسىدان 1,5 عاسىر بۇرىن قارقارالىدا العاش وتكىزىلىپ، قازاقستان، موڭعوليا، ءۇندىستان، ءسىبىر، ورال، ورتالىق ازيا مەن باتىس قىتاي حالقىنىڭ الىس- بەرىس ورتالىعىنا اينالعان اتاقتى قوياندى جارمەڭكەسى 1930 - جىلى زامان تالابىنا ساي عاسىرعا جۋىق ۋاقىت اتقارعان مىندەتىن توقتاتادى.

ارقا توسىندە 82 جىلدىق دۇرىلدەگەن تاريحى بار اتاقتى «قوياندى جارمەڭكەسىنىڭ» ءۇش ەرەكشەلىگىن ءبولىپ ايرىقشا اتاۋعا بولادى.

ءبىرىنشىسى - ساۋدا تۇرعىسىنان ماڭىزى. جارمەڭكەنىڭ ساۋداسى قازاقي كيىز ۇيلەردە ساۋدا جاساۋدان باستالىپ، قازاقتىڭ العاشقى ساۋدا ەليتاسىن قالىپتاستىرعان. 1871 - جىلدان باستاپ ساۋدا بالاعاندارى سالىنا باستايدى. قوياندىدا ءتورت تۇلىك مال (نەگىزىنەن قوي) ساۋداسى باسىم بولعان. جەرگىلىكتى مال مەن مال ونىمدەرىنە باتىس قىتاي، موڭعوليا، ءۇندىستان، باتىس ءسىبىر، ورتالىق رەسەي ساۋداگەرلەرى ءوز جەرىنەن قولدانىستاعى ساۋدا بۇيىمدارىن ايىرباسقا سالعان. بۇل قوياندى جارمەڭكەسىنىڭ حالىقارالىق ماڭىزىنىڭ زور بولعانىن بىلدىرەدى. جارمەڭكەدە پاۆلودارلىق كوپەس دەروۆتىڭ ۇلكەن جەكە دۇكەنى اشىلدى.

قوياندىدا مۇسىلمانداردىڭ ناماز وقيتىن عيباداتحاناسى دا ورنالاستى. قازاقتار جارمەڭكەگە قىمىزدى دا كوپتەپ جەتكىزىپ تۇردى. قوياندى جارمەڭكەسىنە ات تۇياعى جەتكەن جەردەن بايلار كەلىپ، مالىن ساۋدالاپ، بازاردان كەرەكتى نارسەلەرىن الىپ، وزدەرى سياقتى باي- ماناپتارمەن كەزدەسىپ سۇحباتتاس بولىپ وتىرعان. سول جارمەڭكە ارقىلى ءبىر- بىرىمەن ساۋدالىق قاتىناستا بولعان. ءتىپتى، جارمەڭكەگە كەلگەن بايلار ساۋدالاسىپ قانا قويماي، بايلىقتارىن سالىستىرىپ، ەلگە وزدەرىن كورسەتۋگە تىرىسقان دەسەدى. ءسوز اراسىندا ەرەگەسىپ قالعان ەكى بايدىڭ اقشالارىن جاعىپ شاي قايناتۋى ەل اراسىندا اڭىزعا اينالىپ، بۇگىنگە دەيىن جەتىپ وتىر.

جارمەڭكە باستالعاندا ايتىمبەت دەگەن رۋدىڭ ءبىر بايى مالىن بازارعا ايداتىپ اكەلەدى. ساۋدا جۇمىستارى ءبىتىپ، بازاردى ارالاپ بولعان سوڭ بايلار وتىرعان ۇلكەن ورداعا باس سۇعادى. سول باسقوسۋدا وتىرعان تاعى ءبىر باي: - وي ايتىمبەتتىڭ بالالارىنىڭ دا الدارىنا ازدى-كوپتى مال ءبىتىپ، ارامىزعا كەلىپ، ءسوز سويلەۋگە شامالارى كەلگەن ەكەن، - دەپ قالادى. بۇل سوزگە نامىستانعان ايتىمبەتتىڭ جىگىتتەرى: - سەن ولاي دەپ استامسىما، باسقادا بار دۇنيە-بوق بىزدە دە بار، - دەپ ەرەگەسكە ءتۇسىپ قالادى. اقىرى كىمدە اقشا كوپ ەكەنىن سىناماق بولعان ەكى جاق، اقشالارىن جاعىپ ساماۋرىن قايناتۋعا كەلىسەدى. ءسۇيتىپ جاڭاعى استامسىعان بايدىڭ اقشاسى سۋى ىسىلداي باستاعاندا تاۋسىلىپ، ال ايتىمبەت بايىنىڭ قالتاسى ۇلكەن جەز ساماۋرىندى ساقىلداتىپ قايناتۋعا جەتكەن كورىنەدى. مىنە سول ۋاقىتتاعى قازاق بايلارى «قوياندى جارمەڭكەسىندە» بايلىقتارىن وسىلاي دا كورسەتكەن ەكەن. وسى سياقتى قازاق دالاسىن ارالاپ كەتكەن «قوياندى اڭىزدارىنىڭ» تالايى بولعان. بۇل سونىڭ بىرەۋى عانا.

ەكىنشى باعىت: حالىقارالىق بايلانىستاعى ورنى ەرەكشە بولدى. جارمەڭكە تەك ساۋدا- ساتتىق ىسىندە عانا ەمەس، كورشىلەس ەلدەرمەن تۇراقتى ەكونوميكالىق بايلانىس جاساۋدا، حالىقتىڭ ونەرى مەن مادەنيەتىن دامىتۋدا اسا ماڭىزدى ورىن الدى. ولاردى قالىڭ قازاق قاۋىمىنىڭ باس قوساتىن، حالىق ونەرىن ناسيحاتتاۋدىڭ ورتالىعى بولدى. ارقا ءوڭىرىنىڭ نەبىر ساڭلاقتارى جيىلىپ، ونەر سايىسىن ۇيىمداستىرىپ، جارمەڭكەنىڭ كورىگىن قىزدىرا تۇسكەن.

ءۇشىنشى ماڭىزدى ءبىر ەرەكشەلىگى - جارمەڭكە حالقىمىزدى رۋحاني بايىتتى. قوياندى جارمەڭكەسى ۇلتىمىزدىڭ ونەر ساڭلاقتارى تۇلەپ ۇشقان ونەر مەكتەبىنە اينالدى. مىسالى، قازاق حالقىنىڭ اتاقتى ءانشىسى، سىرنايشى مايرا ءۋالي قىزىنىڭ تانىمال بولۋىنا وسى جارمەڭكە سەبەپكەر. قاليبەك قۋانىشبايەۆ كوپ كۇنگە سوزىلعان جارمەڭكەنىڭ تالاي كەشتەرىندە داۋىسىن بىردە بالا، بىردە كەمپىر، بىردە شال قىلىپ قۇبىلتىپ اتىن بۇكىل قازاققا ايگىلى ەتەدى. وسىنىڭ ءوزى قازاق تەاترىنىڭ وسى جەردەن باستاۋ العاندىعىن كورسەتەتىن دالەلدەردىڭ ءبىرى. اسىرەسە، قوياندى جارمەڭكەسى كەيىن قازاق ونەرىنىڭ شوقجۇلدىزدارى اتانعان امىرە قاشاۋبايەۆ، قالي بايجانوۆ، ءابدىنىڭ ومارى، يسا، قاجىمۇقان، بالۋان شولاق، ءيمانجۇسىپ سياقتى ۇلتىمىزدىڭ ءبىرتۋار ۇلدارىن حالىققا تانىتتى.

«قوياندى جارمەڭكەسى» ارقىلى قازاقتىڭ ساياسي- قوعامدىق ساناسى بىرىكتى. ول جەرگە جىل سايىن جينالاتىن قازاقتىڭ اتقامىنەرلەرى ەلدىڭ جايىن اقىلداسىپ وتىرۋعا، ءبىر- بىرىمەن بارىس- كەلىس جاساپ تۇرۋعا مۇمكىندىك الدى. بريتانيا حانزاداسى البەرتتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا 1851 - جىلى گايدپاركتە باستاۋ العان ەكسپودان ءۇش جىل بۇرىن ورتالىق ازيادا پايدا بولعان اتاقتى قوياندى «ەكسپوسى» 82 جىل داۋرەندەپ تۇرىپ نەگە تاريح ساحناسىنان ءبىرجولاتا كەتتى؟

قوياندى جارمەڭكەسنىڭ جابىلۋىنا كوپ ادام ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى جانە سول ۋاقىتتاعى ساياساتتى، قوعامداعى اۋمالى- توكپەلى جاعدايدى كولدەنەڭ تارتادى. ءبىراق باستى سەبەپ ول ەمەس ەدى. باسىندا ساۋدا- ساتتىق جاسايتىن ورىن بولىپ باستالىپ، كەيىننەن مادەني- رۋحاني، ساياسي- قوعامدىق ورتالىققا اينالعان قوياندى جارمەڭكەسىنىڭ جابىلۋىنىڭ وزىندىك سەبەبى بار.
XIX-XX عاسىرلار ارالىعىنداعى تۇراقتى ساۋدانىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋى تەك قوياندىنىڭ عانا ەمەس، ءار وڭىردەگى ۇلكەندى- كىشىلى جارمەڭكەلەردىڭ جابىلۋىنا الىپ كەلدى. جارمەڭكەلەردىڭ ماڭىزى تومەندەي باستادى. ونىڭ مىناداي سەبەپتەرى بولدى:

بىرىنشىدەن، قازاقتار بارلىق جەردە بىردەي جاپپاي وتىرىقشىلىققا كوشە باستادى. ەكىنشىدەن، ۋەزدىك جانە وبلىستىق ورتالىقتار ايماعىندا تۇراقتى ساۋدا كەڭىنەن ەتەك الدى. ساۋدانىڭ بۇل ءتۇرى قالالاردا بارىنشا دامىدى. قالالار فابريكا- زاۋىتتار شىعاراتىن ونىمدەردىڭ تۇراقتى قويمالارىنا اينالدى. قالادان قاجەتتى بۇيىمدارىن قازاقتار مەن قونىس اۋدارۋشى شارۋالار ەمىن-ەركىن ساتىپ الاتىن ەدى. قالالاردا تۇراقتى جۇرگىزىلەتىن ساۋدانىڭ كۇشەيە ءتۇسۋى ەل ارالاپ جاسالاتىن ساۋدا مەن جارمەڭكەلەردەگى ساۋدانىڭ جاعدايىن الدەقايدا السىرەتىپ جىبەردى. قازاق ولكەسىندە تاۋارلىق- اقشالاي قاتىناستار دامي ءتۇستى. ءسويتىپ، وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى ۋاقىتىندا بۇكىل قازاق بالاسىنا داڭقى جەتكەن، سارى ارقانىڭ «جىبەك جولى» اتانعان اتاقتى قوياندى جارمەڭكەسى تاريح ساحناسىنان ءتۇستى. ءبىراق ءبىز تاريح بەتىن پاراقتاي كەلە قوياندى جارمەڭكەسى قازاقستان تاريحىندا، كەرەك بولسا دۇنيە تاريحىنداعى ساۋدا ەكونوميكالىق، رۋحاني قارىم- قاتىناستا وزىندىك ورنى بار جارمەڭكە ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى.

اۆتورى بەيسەن سۇلتان ۇلى