موڭعولدىڭ «نوقتالى ايۋىنىڭ» جامباسىن سىندىرعان قايىسباي بالۋاندى قازاق جۇرتى بىلەمە؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قازاقتىڭ قاتپار- قاتپار تاريحىنا ۇڭىلەتىن بولساڭىز ادام نانعىسىز اقيقاتتىڭ كۋاسى بولاسىز. ەشكىم تاريحتى قولدان جاسامايتىنىن ەسكەرسەك، بۇگىنگى اڭگىمەمىزگە دە سەنبەسكە امالىڭىز جوق.

مەيلى قاي ەل بولسىن، قازاق مەكەن ەتكەن دالانىڭ تاريحى ءتۇنىپ جاتقان شەجىرە. سول ەلدى مەكەندەردىڭ ءبىرى - بۇگىنگى «ارعى بەت» اتالىپ كەتكەن قىتايداعى قانداستارىمىز مەكەن ەتىپ جاتقان التاي ءوڭىرى.
وسى وڭىردە وراق ءتىلدى شەشەن دە، وت اۋىزدى كوسەم دە، جاۋىنا باس يمەگەن باتىر دا، جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن بالۋاندا وتكەن. سول بالۋانداردىڭ ءبىرى - ەسىمى ەلگە تانىلعان ايگىلى قايىسباي بالۋان. بالا كۇنىمدە قايىسباي بالۋان تۋرالى ازداپ ۇلكەندەردەن ەستىگەنىم بولماسا، ونىڭ ءومىرى مەن ەرلىكتەرى تۋرالى تولىقتاي بىلە بەرمەيتىنمىن.

جاقىندا قايىسباي بالۋاننىڭ تۋعان شوبەرەسى سەمسەر قۇسايىن ۇلىمەن جولىعىپ، بالۋان اتاسى تۋرالى ەستىگەن- بىلگەنىمىزدى حاتقا ءتۇسىرىپ، وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك. بالۋاننىڭ شوبەرەسى بۇگىندە استانادا جەكە كاسىپكەرلىكپەن اينالىسادى ەكەن. اتاسى تۋرالى مالىمەتتەردى جيناپ، زەردەلەپ جۇرگەن جاس جىگىت اڭگىمەنى ارىدەن باستادى.
سەمسەر قۇسايىن ۇلى: «مەن، قايىسباي بالۋاننىڭ تۋعان شوبەرەسى بولامىن»، - دەدى ول.

- قايىسباي بالۋاندى قازاق ەلى ءالى تانىپ ۇلگەرگەن جوق. سوندىقتان، اڭگىمەمىزدى اتاعى التى مۇحيتتىڭ ار جاعىنا تاراعان، ءيسى مۇسىلمان بالاسىنا تانىس مۇستافا ءوزتۇرىكتەن باستاعىم كەلەدى. ءمۇستافانىڭ دا تەگىنە تەرەڭدەي ءۇڭىلىپ كورگەن ەشكىم جوق شىعار؟ ءوزتۇرىكتى بىلگەن جۇرت قايىسبايدى دا ءبىلۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. نەگە دەيسىزدەر مە؟ ءمۇستافا ءوزتۇرىك وسى مەنىڭ قايىسباي اتامنىڭ تۋعان قىزىنىڭ بالاسى.

ۇركىن- قورقىن زامانىندا قىتايداعى اتاجۇرتى التايدى تاستاپ، قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى ءۇندىستان ارقىلى تۇركياعا بارعان. سولاردىڭ قاتارىندا مۇستافا وزتۇرىكتىڭ دە وتباسى بار ەدى. وزتۇرىكتىڭ اكەسىنىڭ شىن اتى - قابەن دەگەن كىسى بولعان. قابەن دە وتە مىقتى بالۋان بولعان. ول تۇرىكتەرمەن تالاي مارتە كۇرەسىپ، قارسىلاستارىنىڭ بارلىعىن تىزە بۇكتىرگەن ەكەن. تۇرىكتەر قابەن دەگەنگە ءتىلى كەلمەي، ءوزىمىزدىڭ تۇركى باۋىرىمىز ەكەن دەپ، «وزتۇرىك» اتاپ كەتىپتى. مىنە، تەكتىدەن تەكتى تۋادى دەگەن وسى شىعار؟ ! مۇستافا اسىلدىڭ سىنىعى ەدى- اۋ! قايران اعامىز ومىردەن ەرتە وزدى.. .

ەندى ايگىلى بالۋان اتامىزعا قايتا ورالساق. بۇل اڭگىمەنى ماعان بالۋان اتامدى كوزىمەن كورگەن اۋىل اقساقالدارى ايتىپ بەردى. اتام تۋرالى اقپاراتتاردىڭ بارلىعىن كەزىندە ساياساتقا قارسى شىققان ۇلتشىلداردىڭ ءبىرى دەپ قۇرتىپ جىبەرىپتى. ءتىپتى، قايىسباي بالۋان تۋرالى ايتۋعا تيىم سالىنعان ەكەن. سونىڭ كەسىرىنەن كوپتەگەن مالىمەتتەر حاتقا، قاعازعا تۇسپەي قالعان.

ءبىز ءۇش ءجۇزدىڭ ىشىندە ورتا ءجۇز، ونىڭ ىشىندە كەرەي، كەرەيدىڭ ىشىندە شاقاباي رۋىنان بولامىز. بۇگىندە اتى اڭىزعا اينالىپ كەتكەن ايگىلى بالۋان قايىسباي ءيىس ۇلى 1866 - جىلى التاي ايماعىنىڭ سارعۋسىن دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلىپ، 1960 - جىلى جەلتوقساندا شىڭگىل اۋدانى، ءبايشىن قىستاعىندا 94 جاسىندا باقيلىق بولدى. سول كەزدەگى ءدىني سالت- ءداستۇر بويىنشا 3 جاس قوسىپ، 97 جاس دەپ جامباسىن جەرگە تيگىزگەن ەكەن. قازىر سۇيەگى شىڭگىل اۋدانىنىڭ قاراسەڭگىر دەگەن جەرىندە جاتىر.

اتامنىڭ بويىنىڭ بيىكتىگى - 2.20 سانتيمەتر، سالماعى - 160 كەلىدەن جوعارى ەكەن. مىنەزى اۋىر، داۋسى زور، گۇرىلدەي سويلەيدى ەكەن.

1883 - جىلدىڭ جايما شۋاق جاز كۇندەرىنىڭ ءبىرى. قايىسباي اتامنىڭ جاس كەزى. اكەسىنەن ەرتە ايىرىلعان جاس بالا وتباسىن اسىراۋ ءۇشىن ساۋدا جاساپ ءجۇرىپ، ساۋدا ىستەيتىن كەرۋەن باستىعىمەن تانىسىپتى. ول ادامدى ءبىر قاراپ تانيتىن سوم دەنەلى، سىمبىس ساقالدى، كوزىنەن وت شاشىپ تۇرعان الپىستىڭ اسقارىنداعى اقساقال كىسى ەكەن. اماندىقتان كەيىن، قايىسباي كەلگەندەگى بۇيىمتايىن ايتادى. كەرۋەنباسى قايىسبايعا سىن كوزبەن قاراپ: «جارايدى، بالام، بىرلەسىپ جۇمىس ىستەيىك. ەرتەڭ جولعا شىعامىز، دايىندال!» - دەپتى.

قايىسباي ۇيىنە كەلىپ، ەكى تۇيەسىمەن كەرۋەنگە ەرىپ، ءوزى بۇرىن- سوڭدى ءجۇرىپ كورمەگەن، ءبىراق، ۇلكەندەردەن كوپ ەستىگەن ۇلى جىبەك جولىن بويلاي موڭعول جەرىنە ساپار شەگىپتى. جول بويى بۇرىنعى وتكەن قازاقتىڭ باتىرلارى مەن بالۋاندارىنىڭ اڭگىمەسىن ايتىپ، جول قىسقارتىپ كەلە جاتقان كەرۋەنشىلەر اڭگىمەنىڭ قىزىعىمەن ءبىر كۇندىك جولدى ارتقا تاستاپ، ءبىر توبەشىكتىڭ ۇستىنە قوناقتاپ، ات- كولىكتەرىن دەمالتادى. ال، كۇشتەرى تاسىپ ەرىگىپ كەلە جاتقان جاس جىگىتتەر ءبىر- بىرىمەن جاعالاسىپ، كۇرەسىپ جاتادى ەكەن. قايىسباي بولسا اعالارىنا مىسقىلداي كۇلىپ، توبەشىكتە قاراپ وتىرىپتى. مۇنىڭ بالا بولسا دا تاۋ ۇستىندە تاۋ بولىپ وتىرعان الىپ دەنەسىنە قىزىققان كەرۋەنباسى تاڭدانا قاراپ، «ادامنىڭ اسىلى سەن بولارسىڭ، تفاي- تفاي، ءتىل- كوزىم تاسقا» دەگەن ەكەن.

كەرۋەنباسىنا سوم بىلەك، بۋرا سان، كەڭ جاۋىرىن، ايۋ مويىندى قايىسبايدىڭ كۇشىن سىناپ كورۋ تۋرالى وي كەلەدى. جيىرما جىگىتكە تۇيەلەردىڭ قوم ءجىبىن ورتاعا جيناتىپ، ءوزى توبەشىكتىڭ ۇستىنە بارىپ جايعاسىپ العان سوڭ، «ەندى كۇرەسىڭدەر، كىم كىمدى جىعادى، جىققاندارىڭدى مىنا جىپتەرمەن بايلاپ وتىرىڭدار» دەپ بۇيىرادى. ونسىز دا وزدەرىن كورسەتۋگە اسىققان ازاماتتار كۇرەستى باستاپ كەپ جىبەرەدى. ەڭ سوڭىندا ءبىرىن- ءبىرى ماتاي بايلاپ تاستاعان سوڭ، سايدىڭ تاسىنداي ىرىكتەلگەن ءۇش جىگىت قالىپتى. كەرۋەن باستىعى: «ەندى ۇشەۋىڭ بىرىگىپ، قايىسبايدى بايلاپ سالىڭدار» دەگەن ءامىر بەرەدى. ۇشەۋى دە قايىسبايدان ۇلكەن جىگىتتەر. وزدەرىنشە قايىسبايدى بالاسىنىپ، مەنسىنبەسە كەرەك. الگى ءۇش جىگىتتىڭ بىرەۋى قايىسبايعا قولىن سوزا بەرگەنى سول ەكەن، جاس بالۋان قولىنان كوكباردىڭ ىلاعىنداي ساپ بەرىپ، اناداي جەرگە يىرە لاقتىرىپ جىبەرەدى.

ال قالعان ەكى جىگىت قايىسبايدى قاۋمالاپ ۇستاپ الىپ، ەكى اياعىنان قاپسىرا قۇشاقتاپ كوتەرىپ جىقپاق بولادى. الايدا قايىسباي بالۋاندى جىقپاق تۇگىلى، ەكى جىگىت ورىنىنان دا قوزعالتا الماپتى. جاس بالامەن جاعالاسا- جاعالاسا دىڭكەلەرى ابدەن قۇرىعان ەكى جىگىت توبەدە وتىرعان كەرۋەن باستىعىنا قاراي بەتتەپتى. سوندا بايلاۋدان ەندى بوساپ جاتقاندارى: «ويباي، مىناۋىڭ الىپ كۇشتىڭ يەسى ەكەن عوي. دەنەسى دە تاستاي قاتتى ەكەن. قولىمەن ۇستاعان جەرىڭنىڭ جانى شىعىپ، سۇيەگىڭ ۇگىتىلىپ بارا جاتقانداي بولادى ەكەنسىڭ» دەپ كۇبىرلەسكەن دەسەدى.

بالۋاندار بەلدەسىپ بولعان سوڭ كەشكى اسقا وتىرىپتى. ال كەرۋەنباسى جالعىز توبەدە ۇزاق وتىرىپتى. كەرۋەنشىلەر: «اسقا كەلىڭىز، اعا» دەسە دە، ۇزاق ويعا شومعان ول ءۇنسىز وتىرا بەرىپتى. اقىرى جىگىتتەردىڭ ءبىرى - قايىسبايعا: «كەرۋەنباسىن سەن بارىپ ەرتىپ كەل، ول كىسى بىردەمەنى ىرىمداپ قالدى ما ەكەن»، - دەپ سىبىرلاپتى. سوندا جاس بالۋان توبەگە شىعىپ، كەرۋەن باستىعىنا: «اتا، نە ۋايىمداپ وتىرسىز؟ ايىبىم بولسا كەشىرىڭىز، ىشىڭىزدەگىنى ايتىڭىز»، - دەپ قولقا سالادى. سوندا اقساقال كوزىندەگى مولدىرەگەن جاسىن سىعىمداپ الىپ: «ەەە، قاراعىم، وتكەن ءبىر وقيعا ەسىمە ءتۇسىپ، سونى ويلاپ وتىرمىن. مەنىڭ اكەم دە كەرۋەنشى بولىپ ەدى. ءوزى قارىمدى بالۋان دەسەدى كورگەندەر. ءبىر جولى موڭعول جەرىندە بەلدەسىپ، موڭعول بالۋانى جىعا المايتىنىن بىلگەن سوڭ، اياعىنا تەمىر تاباندى ەتىك كيىپ كۇرەسىپتى اكەممەن. كۇرەسىپ جۇرگەندە بايقاتپاي سول تەمىر ەتىكپەن جىلىنشىگىنەن تەۋىپ، اياعىن سىندىرىپ، قاستاندىق ىستەگەن ەكەن. اياعى سىنعان اكەمدى ءىنىسى ات شانامەن سۇيرەپ موڭعولمەن شەكارالاساتىن شىڭگىل وتكەلىنە الىپ جەتكەن دە، اكەمنىڭ جاراسى اسقىنىپ قايتىس بولعان. سول ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى. ساعان اللا- تاعالا اتاڭ قالي ارىستاننىڭ كۇشىن بەرگەن ەكەن بالام. اللادان سەنى سول سياقتى ارامداردىڭ قولىنان مەرت بولماسا ەكەن دەپ ۋايىمداپ وتىرمىن. «باتىر اڭعال بولادى» دەگەن ەمەس پە»، - دەپتى.

سوندا قايىسباي: «اتا، تەمىر كۇشتى بولسا، وتقا سالساڭ نەگە بالقيدى؟ مەن تەمىردەن دە كۇشتىمىن. مەنىڭ كۇشىم الىپ اتان تۇيەنى لاقشا كوتەرۋگە دە جەتەدى» دەپ، - كەرۋەنباسىنىڭ كوڭىلىن كوتەرىپتى.

جول بويى وسىنداي قىزىقتاردىڭ كۋاسى بولىپ، كەرۋەنشىلەر موڭعول ەلىنىڭ قوبدا دەگەن جەرىنە دە جەتەدى. ولار اكەلگەن قىمبات باعالى اڭ تەرىلەرىن كۇمىس جامبى، شاي، قانت تاعى باسقا قىمبات باعالى جىبەك ماتالارعا ايىرباستاپ، كەرۋەنگە ارتىپ جاتىپتى. كەنەت، «قاقپا جابىلادى، تەز شىعىڭدار» دەپ بۇيىرا سويلەگەن داۋىستى ەستىگەن قايىسباي ەكى قوراپ شايدى ەكى قولىمەن ۇستاپ جۇگىرە جونەلەدى. ەش قينالماستان تۇيەنىڭ ۇستىنە ەكى قوراپ شايدى ارتقانىن كورگەن موڭعولدار: «مىناۋىڭ ناعىز قارا كۇشتىڭ يەسى- اۋ»، - دەپ تاڭ قالىپتى (شامامەن ءبىر قوراپ شايدىڭ سالماعى 150 كەلى). ساۋدانىڭ باسى- قاسىندا جۇرگەن موڭعولدىڭ جىلپوس ءتىلماشى موڭعولدىڭ تورەسى گەپ امبىگە جۇگىرىپ بارىپ: «قازاق كەرۋەنىندە تاۋ كوتەرەر الىپ كۇش يەسى بار ەكەن. ءبىتىمى دە بولەك، ناعىز بالۋان ەكەن. ءسىزدىڭ نوقتالى ايۋىڭىزعا تەڭ كەلەر جالعىز ءباھادۇر بولسا، سول قازاق بولار. وسى مەرەكەدە سول قازاقپەن كۇرەستىرىپ كورسەك قايتەدى؟ ! ەگەر ءسىز كەلىسسەڭىز، وتكەن- كەتكەن زامانداعى ارىستاردىڭ ىشىندەگى ناعىز جان الىسىپ، جان بەرىسكەن ايقاستى وسى ەكەۋى كورسەتەدى»، - دەپ تورەسىنىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپتى.

بۇل مەزگىل موڭعول حالقىنىڭ ەڭ ۇلكەن ۇلتتىق مەيرامى «بادام» مەرەكەسىنە قىزۋ دايىندىق ءجۇرىپ جاتقان كەز بولسا كەرەك. بۇل اڭگىمەنى ەستىگەن موڭعول بيلەۋشىسى ارتىنان كەرۋەنشىلەردى «ۇلى بادام» مەرەكەسىنىڭ قادىرمەندى قوناعى بولۋعا شاقىرىپ، كىسى جىبەرەدى. سول كەزدە دالا زاڭىنا باعىناتىن موڭعولداردىڭ ۇلتتىق «بادام» مەرەكەسىنىڭ قۇرمەتتى قوناعى بولۋ اركىمنىڭ باسىنا بۇيىرا بەرمەيتىنىن كەرۋەنباسى جاقسى بىلسە كەرەك. كوپ ويلانباستان قوسىلا كەتەدى. وسىلايشا، قازاق جىگىتتەرى اپتا سوڭىندا وتەتىن ۇلى مەرەكەنى كۇتىپ، موڭعول ءامىرشىسىنىڭ بۇيرىعىمەن الىستان ارنايى كەلگەن قوناق رەتىندە سىي قۇرمەتكە بولەنەدى. كەرۋەنشىلەردى جايلاۋعا اپارىپ توي قوناقتارىنا قوسىپ، وزدەرىنە ارنالعان سەگىز قانات اق ورداعا ءتۇسىرىپتى. ول جەردە قىرعىزستان، وزبەكستان جانە تيبەتتەن كەلگەن قادىرمەندى مەيماندار دا جايعاسىپتى.

سول مەرەكەدە گەپ امبى تورە ءوزىنىڭ بيلىگىن كورسەتۋ ماقساتىندا ۇلى دالانىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ ءبارىن جيناعان ەكەن. زامانىندا التايدى بيلەپ تۇرعان ايگىلى ءمامي بي دە ءوزىنىڭ ءانشى، كۇيشى، باتىر- بالۋاندارىمەن قوسا، جۇيرىك ات، قىران قۇستارىن الىپ ءوز ءسان- سالتاناتىن قۇرىپ، تويعا كەلەدى ەكەن.

وسىلايشا، كوپتەن كۇتكەن توي دا باستالادى. اقىن- كۇيشىلەردىڭ ونەر كورسەتۋى اياقتالعان سوڭ، ات ويىندارىنا دا كەزەك بەرىلىپتى. «بايگە باستالادى، ات ايدايمىز» دەگەن حابار ەستىلە سالىسىمەن ءۇش جۇزدەن استام ات الامان بايگەگە قوسىلىپ، ات ايداۋشىلاردىڭ الدىنا ءتۇسىپ، بايگە بولار كۇنشىلىك جەرگە كەتكەن. ىزىنشە «بالۋان- بالۋان» دەپ موڭعولدار جاعى اھ ۇرىپ، ايقايلاپ تويدىڭ كوركىن كەلتىرەتىن بالۋانداردى ورتاعا شاقىرادى. اركىم ءوز بالۋانىن الىپ، ورتادا كۇرەستىرىپ جاتادى. بۇكىل بالۋاندى شاق كەلتىرمەگەن تيبەت بالۋانى موڭعولدىڭ ءتورت كىسى ءتورت جاعىنان اتقا بايلاپ، نوقتالاپ اكەلگەن، اۋزىنان اق كوبىك اتىپ، جەر تارپىپ، ايبار كورسەتكەن الىپ بالۋانىن كورگەندە، كۇرەستەن باس تارتىپ، جولىن بەرگەن ەكەن. بۇل - موڭعولدىڭ اتاقتى بالۋانى دونعارا ەدى. بۇعان ماساتتانعان موڭعولدار: «جۇرت اراسىنان جۇرەگىنىڭ تۇگى بار، اناسىنان ەركەك بولىپ تۋىلعان، ارىستان جۇرەك ازامات بار ما؟ جوق بولسا بايگەمىزدى بەرىڭدەر»، - دەپ كۇللى دالانىڭ يگى جاقسىلارىن كۇلكى ەتەدى.

وسى ساتتە نامىستانىپ كەتكەن كەرۋەنباسى ورىنىنان اتىپ تۇرىپ: «ەركەك توقتى قۇرباندىق دەگەن بالام، جىقساڭ ەرسىڭ، جىعىلساڭ ەزسىڭ»، - دەپ قايىسبايعا ورتاعا شىعۋعا قولقا سالىپ، ءوزىنىڭ استىنا مىنگەن جورعا اتىن الدىنا كولدەنەڭ تارتقان ەكەن.

مۇندايدا قايىسباي دا قاراپ قالسىن با، جەتەلەگەن تۇيەسىن جىگىتتەردىڭ بىرىنە بەرىپ: «اتا، اتىڭىز كوتەرە المايدى- اۋ مەنى، قوراش بولسا دا بەلى مىقتى قاقپانبەل ات اكەلىڭىز»، - دەپتى.

كەرۋەنباسى: «ءاي بالام، ءمىنۋ سەنىڭ ءىسىڭ، اپارۋ مەنىڭ ءىسىم»، - دەپ ايقاي سالعاندا، قايىسباي ات ارقاسىنا قارعىپ ءمىنىپتى. مىنگەنى سول ەكەن، ات جەرگە ەتبەتىنەن ءتۇسىپتى. كەرۋەنشىلەر سوندا بارىپ، قايىسبايدىڭ نە ءۇشىن اتقا مىنبەي، تۇيە ءمىنىپ جۇرەتىنىن تۇسىنگەن ەكەن. مۇنى كورگەن التايلىق ءمامي بي نامىستارىن جەر قىلعان موڭعولدارعا اشۋلانىپ، ءوزىنىڭ ايگىلى قارا تورىسىنا مىنگىزىپ، «اتاڭ شاقابايدىڭ ارۋاعى قولداسىن، شاقاباي، جانىبەك!»، - دەپ ۇرانداپ، ورتاعا الىپ شىعادى. وسى كەزدە نوقتاسىن سىپىرىپ موڭعول بالۋانى دا ورتاعا اتىپ شىعىپتى. وسىعان دەيىن ءالى ەشكىمنەن بەتى قايتىپ كورمەگەن بالا جىگىت قارسىلاسىمەن الىسا كەتەدى. بۇل ەكى بالۋاننىڭ ايقاسى كورەرمەندەرگە بەينە ءبىر ەكى تاۋ ءبىر- بىرىمەن سوعىلىسىپ جاتقانداي اسەر قالدىرىپتى.

موڭعول بالۋانىنىڭ دەنەسى قايىسبايعا قاراعاندا الدە قايدا سوم بولسا دا، كۇشى از ەكەنىن سەزىنگەن نوقتالى ماقۇلىق قايىسبايدىڭ كوزىنە قۇم شاشىپ، كوزىن كولەگەيلەپ جىقپاق بولىپ ارەكەتتەنەدى. قارسىلاسىنىڭ بۇل ارەكەتىنە اشۋلانعان بالا جىگىت دونعارانىڭ سول اياعىن وڭ اياعىمەن وراي اساۋ جامباسقا الىپ، «ءيا، ارۋاق، شاقاباي!»، - دەپ ارتىنا قاراي كوتەرە لاقتىرىپ، كۇش اتاسىن تانىمايتىنىن كورسەتىپتى. اۋىر سالماعىمەن جەرگە گۇرس ەتىپ جىعىلعان مونعول بالۋانىنىڭ جامباسى سىنىپ كەتكەن ەكەن سوندا.

موڭعولدار نامىستان كىرەرگە جەر تاپپاي، جەڭىلگەن بالۋانىن كوك قاراعانمەن ساباعان دەپ ايتادى بىلەتىندەر. قايىسباي بالۋاننىڭ وسى جەڭىسى ءۇشىن موڭعولدار توعىز ورام جىبەك ماتا، كۇمىس تايتۇياق، استىنا ەكى تۇيە مىنگىزىپ جولعا سالىپتى.

موڭعولدىڭ تورەسى گەپ امبى: «ارعى- بەرگى وتكەن بالۋانداردىڭ ەڭ كۇشتىسى سەن ەكەنسىڭ، ەندى جەر بەتىندە سەنەن اسار كۇشتى ادام تۋماس»، - دەپ ءوز باعاسىن بەرىپ، كوزىنە ىستىق جاس الىپ، جاس بالۋان قايىسبايدىڭ بەتىنەن يىسكەگەن ەكەن.

وسى كۇرەسىنەن كەيىن، قايىسبايدىڭ اتاعى بۇكىل موڭعول ەلىنە، قازىرگى قىتايدىڭ التاي ايماعى، بوعدا، ەرەنقابىرعا جەرلەرىنە جايىلىپ، «مەن، مەن» دەگەن مىقتىلار اتىن ەستىپ، ۇركە قارايتىن بولىپتى.

بۇل بالۋان اتامىزدىڭ ەڭ العاشقى ءىرى جەڭىسى بولىپ تاريحقا قالعان. ال، ودان كەيىنگى ەل ىشىندە جانە شەتەلدەردە بولعان كۇرەستەرى تۋرالى اقپاراتتار جەتەرلىك. مەن سىزدەرگە تەك العاشقى كۇرەسىن ايتىپ وتىرمىن. قايىسباي اتامىزدىڭ كوتەرگەن تاستار دا جەتەرلىك.
مەنىڭ سىزگە ۇسىنىپ وتىرعان سۋرەتتەگى تاس قازىر قىتايدىڭ موري اۋداننىڭ اسرقاي اۋىلىنا باراتىن جولدىڭ جيەگىندە جاتىر. سۋرەتتەگى تاستى قۇشاقتاپ تۇرعان ايەل ادام قايىسباي اتامىزدىڭ تۋعان قىزى زاريا. بۇل 1981 - جىلى 26 - ماۋسىمدا شۆەتسيانىڭ ستوكگولم قالاسىنان تۋعان جەرىنە كەلگەن كەزى.

اتامىزعا بۇل تاستى كوتەرۋگە تۇرتكى بولعان تولەۋباي بي ەكەن. بالۋان اتامىزبەن تولەۋباي بي ەكەۋى سول ماڭداعى تويعا بارىپ كەلە جاتقان جولىندا ءبيدىڭ بالۋان اتامىزعا: «ارتىڭىزعا ءبىر بەلگى قالدىرىپ كەتسەڭىز بولماي ما؟ بولاشاق ۇرپاقتارىڭ ءسىزدىڭ كۇشىڭىزدى كورىپ، ۇمىتپاي سىيلاپ جۇرەر ەدى» ، - دەپ قولقا سالىپتى. بۇل تالاپتى اتامىز قابىل الىپ، تومەندەگى اعىپ جاتقان سۋ جاعاسىنان اق سۇرى تاستى كوتەرىپ الىپ، توبەشىككە شىعارىپ قويعان ەكەن. سول جىلى اتامىز 37 جاستا بولىپتى. بۇل 1903 - جىلى ەدى.

جالپى قايىسباي اتامىز 80 جاسقا كەلگەنشە كۇرەسىپتى. قارتايعان شاعىنا دەيىن بويىنان كۇشى كەتپەگەن ەكەن. بۇل اڭگىمە قايىسباي بالۋاننىڭ ومىرىنەن ويىپ الىنعان ءبىر عانا ۇزىك سىر. ءالى دە بىزگە جەتپەگەن ەرىلىكتەرى جەتەرلىك. بۇل سول ەرلىكتەرىنىڭ ءبىرى عانا. الداعى ۋاقىتتا ءالى دە تالاي ەرلىكتەرىمەن بولىسە جاتارىمىز دەپ، - اڭگىمەسىن تۇيىندەدى بالۋاننىڭ شوبەرەسى.

اڭگىمەنى جازىپ العان
كۇنسۇلتان وتارباي (2011 - جىل)