قازاق ءبيى - ءبيدىڭ تورەسى
قازاق ءبيىنىڭ ارقاۋى حالىقتىڭ جان دۇنيەسى، ونىڭ تانىم- تۇسىنىگى، تابيعاتپەن بايلانىستى. ءبي - بۇل مۋزىكاعا ساي دەنەنى قيمىل- قوزعالىسقا كەلتىرۋ عانا ەمەس.
ءبي ءسىز تۋرالى اقپارات بەرەتىن ارەكەتتەر جيىنتىعى. قازاق ءبيىنىڭ دامۋى ءۇشىن ءوز ۇلەستەرىن قوسىپ كەلە جاتقان قازاق ۇلتتىق حورەوگرافيا اكادەمياسىنىڭ وقىتۋشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرى ەرەڭ. ءبىز بۇگىن قازاق ءبيىنىڭ انىقتامالىعىن جازعان حورەوگرافتار مەن سۇحباتتاسقان بولاتىنبىز.
ءبيدىڭ تاريحى
جالپى ادامزاتتىڭ قاي ۋاقىتتان باستاپ ءبيلەگەنىن كەسىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. الايدا، وسىدان 5 مىڭ جىل بۇرىن ءۇندىستان ۇڭگىرلەرىندەگى قاشالىپ سالىنعان سۋرەتتەردە بيگە ۇقساس قيمىلدار بەينەلەنگەنىن بايقايمىز. ەڭ الدىمەن ءبي ادامداردىڭ نانىم- سەنىمىنە بايلانىستى ءارتۇرلى راسىمدەردەن قۇرالعان. ءبي قۇرىلىمىنىڭ قالىپتاسا باستاعان كەزى دەپ، ەجەلگى ەگيپەتتى ايتۋعا بولادى. وندا ادامدار تۇرمىستىق ءتۇرلى راسىمدەردى ءبي ارقىلى جەتكىزگەن. ماسەلەن كۇن مەن ءتۇننىڭ اۋىسۋىندا ءبي قيمىلدارىمەن كورسەتكەن. كونە مادەنيەتتەر ورداسى بولعان گرەكيا، ريم، مىسىر، قىتاي سەكىلدى شىعىس ەلدەرى ورتا عاسىرلاردىڭ وزىندە ءبيلەۋ مادەنيەتىنىڭ شىڭىنا جەتتى. ال، ءبي مۋزىكامەن تىعىز بايلانىستى بولعاندىقتان حالىق بيلەرى ۇرمالى مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ ىرعاقتى ۇنىمەن ورىندالعان.
قازاق ءبيى سينكرەتتى ونەر رەتىندە ءوز دامۋىندا كۇردەلى كەزەڭدەردەن ءوتتى. قازاق ءبيى تاستا قاشالعان قاراپايىم قيمىلدان باستاپ، كۇردەلى بيگە دەيىن جەتتى. ءبي ونەرى ەرتە زاماننان قالىپتاسقان، حالقىمىزدىڭ اسا باي اۋىز ادەبيەتىمەن، ءان- كۇيلەرىمەن، ءداستۇر تۇرمىس- سالتىمەن بىتە قايناسىپ كەلە جاتقان ەل مۇراسى بولىپ تابىلادى. ءبي ونەرى ءوزىنىڭ ەستەتيكالىق بولمىسىندا قازاق جۇرتىنىڭ جالپى دۇنيەتانىمىنا ساي ارمان- مۇراتتارىن بەينەلەيتىن قيمىلدار جۇيەسىن قالىپتاستىرعان. قازاق حالقى ەجەلگى ءبي ونەرىنىڭ ءداستۇرى مەن ورنەگىن ساقتاپ، ءوزىنىڭ رۋحاني قازىناسىمەن ۇشتاستىرا وتىرىپ، عاسىرلار بويى دامىتىپ كەلەدى. ال ءبي ونەرى ىشكى رۋحاني الەمدى اشادى، ادامدى، سۇلۋلىققا تاربيەلەيدى، يگى قاسيەتتەردى وياتادى، ادامگەرشىلىك يدەيالاردى ناسيحاتتايدى. قازاق ءبيىنىڭ قاي قيمىلى بولماسىن، قاراپ تۇرساڭىز تۇرمىس- تىرشىلىكتەن، تابيعاتتان ومىردەن الىنعان.
ونەر تانۋ كانديداتى، پروفەسسور ءىزىم تويعان وسپان قىزى قازاق ۇلتتىق حورەوگرافيا اكادەمياسىندا قازاق ءبيىنىڭ زەرتحاناسىن اشۋعا مۇرىندىق بولعان. زەرتحانا اشۋداعى ماقسات- ءبي ونەرىن ءبىر قالىپقا، ءبىر جۇيەگە تۇسىرسەك دەگەن ارمانى بولعان. بۇگىندە سول ماقساتتا ەلەۋلى جۇمىستار اتقارىپ كەلەدى.
- جالپى بۇل زەرتحانا 2019 -جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا اشىلعان بولاتىن. قازاق بيىنەن زەرتحانا اشۋىمىزدىڭ وزىندىك سەبەپتەرى بار. بىرىنشىدەن، وسى ۋاقىتقا دەيىن، قازاق بيىنەن ساباق بەرىپ جۇرگەن وقىتۋشىلاردىڭ تەرميندىك سوزدىكتەرى اركىمدىكى وزىنشە ءارتۇرلى بولدى. ال بۇگىنگى كۇنى ونىڭ بارلىعى ءبىر جيناققا جيناقتالىپ، ۇلكەن دۇنيەگە اينالىپ وتىر. قازاق ءبي ونەرى جان- جاقتى ىزدەنىس پەن زەرتتەۋگە ەنگەن سالا. ەكى جىلدان اسا ۋاقىت بويى «قازاق ءبيىنىڭ انىقتامالىعى» دەگەن ەڭبەكتى جازۋعا تەر توگىلدى. سول ەڭبەك بۇگىنگى كۇنى قازاق ءبيىن وقىتىپ جۇرگەن وقىتۋشىلارعا ۇلكەن كومەكشى قۇرال رەتىندە پايدالانۋعا بولادى. سەبەبى مۇندا، ءاربىر بيدەگى قيمىلداردىڭ قالىپتارى كورسەتىلگەن. بۇدان بولەك، رەسپۋبليكا بويىنشا ءبي ونەرىمەن اينالىسىپ جۇرگەن عالىمدار مەن وقىتۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىن جيناقتاپ، بۇگىنگى كۇنى ۇلكەن عىلىمي مونوگرافيا دايىنداپ جاتىرمىز. بۇيىرسا الداعى ۋاقىتتا جيناقتالىپ شىعىپ قالادى.
تويعان وسپان قىزى: «تەك قازاق ءبيىن عانا ەمەس، جالپى قازاقستاندىق عالىمداردىڭ ءبي ونەرى جايلى جازعان ەڭبەكتەرىن جيناپ ۇستاۋعا تىرىسىپ وتىرمىن»، - دەيدى قازاق ك س ر ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى.
- بىزگە سارا جولدى سالىپ بەرگەن، شارا اپامىزدان باستاپ، ءبي سالاسىنا قىزمەت ەتكەن جانداردىڭ وسى كۇنگە دەيىن قالدىرعان مالىمەتتەرىن جيناستىرىپ جاتقان ءجايىمىز بار. بۇنىڭ بارلىعى بولاشاق ۇرپاققا ساقتالىپ قالسا دەگەن ارمانىم بار. اتالعان ادىستەمەلىك قۇرالدا ءار قيمىلدىڭ ورىندالۋىنا كەڭىنەن توقتالىپ وتەمىز.
قاي حالىق بولسا دا، ءوزىنىڭ ءتىلى مەن ءدىنى، جانە وزىندىك مادەنيەتى بار. سونىڭ ىشىندە ءبي ەرەكشە ورىن الادى.
«ءومىردىڭ ءوزى قيمىلدان تۇراتىنىن ەسكەرسەك، ادام قوزعالىسسىز تۇرمايدى»، - دەيدى ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، ءتاتي ايگۇل ابىكەن قىزى.
- ادامزات ادەمى اۋەن ەستىسە، تويلاپ، جىرعا قوسىپ، ەلىتىپ ءبيلەپ كەتەدى. حالىقتىڭ اۋىز ادەبيەتى ءبيدىڭ بۇرىن سوڭدى بولعانىن دالەلدەيدى. ءبيدى ادەبي كوركەمدىك تىلمەن اقىن- جازۋشىلارىمىز كەرەمەت سۋرەتتەگەن. وندا: سۇق ساۋساق، شىناشاق دەگەن تەڭەۋلەردىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ قىز بالانىڭ سۇلۋلىعىن سۋرەتتەگەن.
ءبىزدىڭ قازاق حالقى ونەردەن كەمدە ەمەس. قاراپ وتىرساڭىز، قازاق بۇكىل ءومىرىن انمەن، بيمەن وتكىزەدى. «بۇل حالىق ونەرى باسقا ەشكىمگە ۇقسامايتىن قازاق كوشپەلىلەرىنىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىن، ىشكى دۇنيەسىنىڭ بايلىعىن ايقىن كورسەتەدى»، - دەيدى ايگۇل ابىكەن قىزى.
- ءبيدى زەرتتەپ جازىپ كەتكەن ءبىزدىڭ الدىڭعى بۋىن اپالارىمىز بەن اعالارىمىز ونىڭ ىشىندە شارا اپايدان باستاۋ الادى دەسەك قاتەلەسپەگەن بولامىز. شاشۋباي قوشقارباي ۇلى، زاۋىربەك كوپەن ۇلىنىڭ ەسىمدەرى حالىقتان شىققان بيشىلەر رەتىندە تاريحتا قالعان. ولاردىڭ ءبي ونەرىندە قالدىرعان ءىزى زور. تاڭبانى تاسقا قاشاعانداي ەتىپ، نەگىزىن قالاپ كەتكەن. سوڭى وسى وتىرعان زەرتحانا، ارى-قاراي ۇرپاقتان- ۇرپاققا جالعاستىرىپ كەلەدى. ءبىز كىشكەنتايىمىزدان وسى بيمەن ءوسىپ-ءونىپ، ءون بويىمىزدان وتكىزدىك. ءبىزدىڭ قازىرگى ءبي سالاسىندا ءارتۇرلى اۋىتقۋلار بار. جالپى، قازاقتىڭ ءبيىن ءبىر سارىندا تۇرىپ قالدى دەپ ايتۋعا كەلمەيدى، سەبەبى ءبىزدىڭ ۇلتتىق ناقىشتا ورىندالاتىن جانە قازىرگى زامانعا ساي لايىقتالىپ جاسالعان تۇرلەرى بار. سونىڭ ىشىنەن دۇرىس جولدان اۋىتقىماي، قازىرگى زامان قالپىندا ۇستاپ، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ناقىشتاعى بوياۋدى جوعالتپاي مۇرا ەتىپ قالدىرۋ ءبىزدىڭ ماقساتىمىز.
وسى ءبي الەمىنە قاتىستى قانشاما شىققان قۇندى كىتاپتاردى، بولەك- بولەك قىلماي، قازىرگى زامانعا لايىقتى قىلىپ، پەداگوگتار مەن وقىتۋشىلارعا وسى كىتاپتى اشقاندا بىردەن وزىنە كەرەگىن تاباتىنداي ەتىپ ازىرلەپ جاتىرمىز. اياق- قول قيمىلدارى، جۇرىستەر، نەگىز قيمىلدارى دەگەن سەكىلدى ءبارى تۇسىنىكتى تىلمەن جازىلعان. ءتىپتى بيدەن حابارى جوق ادامنىڭ وزىنە تۇسىنىكتى تۇردە جازىلعان.
«قازاق ءبيى مۇراسىن زەردەلەۋ قانشالىقتى ماڭىزدى بولسا، قازاق ءبيىن تازا كۇيىندە جاس ۇرپاققا جەتكىزۋ ودان دا ماڭىزدى ەكەنىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك»، - دەيدى پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ونەرتانۋ پروفەسسورى، كۋلبەكوۆا ايگۇل كەڭەس قىزى.
- قازىرگى تاڭدا قازاق ءبيى ءتۇرلى باعىتتا، ءارتۇرلى ستيلدە دامىپ كەلەدى. قازاق ءبيىنىڭ ستيليزاتسياسى قاي زاماندا بولماسىن وزەكتىلىگىن جوعالتپاي كەلەدى. ستيليزاتسيالاردىڭ كومەگىمەن قازىرگى بولاشاق ۇرپاققا ءداستۇرلى ۇلتتىق مادەنيەتتى ساقتاۋعا بولادى. سەبەبى، ءومىر مەن ونەردىڭ بارلىق پروتسەستەرى ايتارلىقتاي دامىپ كەلەدى. زامان اعىمىنا ساي ونەر الەمى دە تۇرلەنىپ كەلەدى. ال حالىق ونەرى ءداستۇرلى مادەنيەت، ول جاس ۇرپاق ءۇشىن قاشاندا ماڭىزدى. ءداستۇرلى مادەنيەت مۇراسى ءوزىنىڭ ءدىلىن، ءدىڭىن، ىشكى مادەنيەتىن جوعالتپاۋ ءۇشىن قاجەت دۇنيە. قازىرگى تاڭداعى زاماناۋي ونەر تۋىندىلارى ۇلتتىق مەنتاليتەتىمىزدى، مادەنيەتىمىزدى بۇزباۋى كەرەك، - دەيدى ونەرتانۋ پروفەسسورى.
ءبيدىڭ دەنساۋلىققا پايداسى
ءبي - بۇل ونەر، ءارى سپورت. نەگىزىنەن، ءبي مەن ءاردايىم شۇعىلداناتىن بولسا، ول دەنساۋلىققا ءارى ءوزىن جاقسى سەزىنۋگە پايدالى.
ءبىرىنشى سەبەپ - دەنساۋلىققا پايدالى، ارتىق سالماق جوعالتۋعا كومەكتەسەدى. مەديتسينا تۇرعىسىنان ءبي ساباقتارى كەزىندە جاتتىعۋلار جۇرەككە، قان تامىرلارىنا، بۇلشىقەتتەرگە جانە دەنە بۋىندارىنا وڭتايلى جاتتىعۋلار بەرەدى. ءبي ساباعىنا 4 جاستاعى بالادان زەينەت جاسىنداعى ۇلكەن ادامدار دا قاتىسا الادى.
ەكىنشى سەبەپ - دۇرىس قالىپ. قازىرگى ادامداردىڭ جارتىسىنان كوبىندە بەل- ومىرتقا تۇسىندا پروبلەمالارى بار. ال ءبي دۇرىس قالىپ قالىپتاستىرىپ قانا قويماي، ومىرتقانىڭ ساۋىعۋىنا دا ىقپال ەتەدى.
ءۇشىنشى سەبەپ - ادەمى ءجۇرىس. ادەمى جۇرەتىن ادامدار بىردەن الىستان كوزگە تۇسەدى. ەگەر ءسىز ءبيلەۋدى ۇيرەنسەڭىز، وندا ءسىز مىندەتتى تۇردە ادەمى جۇرە الاسىز.
بەسىنشى سەبەپ - پسيحولوگيالىق ەمانسيپاتسيا. ءبي ادامدى باتىل جانە اشىق ەتەدى. ءبي بيلەيتىن ادامنىڭ مىنەز- قۇلقىن سيپاتتايتىن نەگىزگى ءسوز - بۇل ەركىندىك. قوزعالىس ەركىندىگى، قارىم- قاتىناس ەركىندىگى، جانە ويلاۋ ەركىندىگى. ءبي ادامدى سەرگىتەدى جانە ستەرەوتيپتەردى جويادى. ول قازىرگى الەمدە كوڭىلدى جانە قىزىقتى ءومىر سۇرۋگە كومەكتەسەدى.
التىنشى سەبەپ- مۋزىكالىق جانە ىرعاق سەزىمى. تۇراقتى ءبي ساباقتارى سىزگە مۋزىكانى «ەستۋگە»، ونى تۇسىنۋگە، فوكستروتتى ۆالستەن، سامبانى مامبادان اجىراتۋعا ۇيرەتەدى. ريتم سەزىمى داميدى، ىرعاق ءسىزدىڭ ءومىرىڭىزدىڭ ءبىر بولىگىنە اينالادى.
جەتىنشى سەبەپ - اپتاسىنا ەكى رەت كەم دەگەندە ءبىر ساعاتتان دەنە شىنىقتىرۋعا ۋاقىت تاپقان دۇرىس. ال، ءبيمەن اينالىسۋ تاپتىرماس جاتتىعۋ. ءبي ارقىلى، ءوزىن تىك ۇستاۋدى، سوزىلىپ يكەمدى بولۋدى ۇيرەنەدى.
ءتۇيىن
ءبي ءتىلى - تەك شىندىقتى ايتاتىن قۇرال. ءتىپتى بيلەي المايتىن ادامدار قيمىلمەن تۇسىنىسە الادى. ءبيدىڭ ءتىلى كوپتەگەن ۇعىمدى جەتكىزۋگە بولاتىن شەشەن ءتىل. ءبي تىلىمەن ماحابباتى دا، كۇيىنىش پەن قۋانىشتى دا، رەنىش پەن نازدى، قايعى مەن تەبىرەنىستى تەرڭىنەن ايتىپ، ۇعىندىرۋعا بولادى. ءبي-مۋزىكاعا جان بىتىرە الادى. ونى ومىرشەڭ ەتىپ، ءتىرىلتىپ، كوزبەن كورىنەتىندەي دارەجەگە جەتكىزەدى. كە كەلگەن ءبي ەڭ الدىمەن- بوستاڭدىق. مۇڭ مەن قايعىدان، جامان وي مەن ىستەن ارىلۋ.