سىنشى ساعات اشىمبايەۆ ەڭبەگىندەگى ءسوز ونەرىنىڭ فيلوسوفياسى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قازاقتىڭ فيلوسوفيالىق سىنى تاريحىنداعى ورەن تۇلعا ساعات اشىمبايەۆ مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ايتۋلى ادەبيەتشى، تەلەجۋرناليست، ۇشقىر ويلى كوسەمسوزشى، ۇيىمداستىرۋشى ەدى.

ونىڭ شىعارماشىلىق ءومىربايانى مەن ءوسۋ، وركەندەۋ، ونەر جولىنداعى بەل- بەلەستەرىن تىزبەلەسەك، 1965-1970 -جىلداردا كاز گ ۋ-دىڭ ستۋدەنتى، 1969-1979 -جىلداردا «لەنينشىل جاس» گازەتى مەن «جۇلدىز» جۋرنالىندا ادەبي قىزمەتكەر، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، 1979-1980 -جىلداردا «جالىن» باسپاسىندا جۇمىس ىستەدى، 1980-1986 ج. ج. بۇكىلوداقتىق اۆتورلار قۇقىعىن قورعاۋ اگەنتتىگى (ۆ ا ا ر) قازاق بولىمشەسىنىڭ باستىعى، 1986-1991 ج. ج. قازاقستان راديو جانە تەلەحابارلار تاراتۋ جونىندەگى كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، كەيىننەن ءتوراعاسى قىزمەتتەرىن ابىرويمەن اتقاردى. وسى ۋاقىتتا ۇلتتىق ءتىل مەن سانا، ەل تاريحى، رۋحانيات جايى، يمان، دەموكراتيا جانە بيۋروكراتيا، تاۋەلسىزدىك، سالت-ءداستۇر، جاستار تاربيەسى، قوعامدىق قۇندىلىقتار حاقىندا وردالى ويلار تۋىنداتقان «پارىز بەن قارىز»، «جۇرەكتەن قوزعايىق!»، «قاۋىشۋ» دەيتىن اۆتورلىق باعدارلامالارى ساعات اشىمبايەۆتىڭ ينتەللەكتۋالدىق- شىعارماشىلىق الەۋەتىن، الەۋمەتتىك- فيلوسوفيالىق كوزقاراسىن، تۇلعالىق بولمىسىن تانىتتى.

ول – ك س ر و جازۋشىلار وداعى جانىنداعى سىن كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، قازاقستان جازۋشىلارى وداعىنىڭ حاتشىسى، رەسپۋبليكا جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى.

ساعات اشىمبايەۆ «سىن مۇراتى» (1974)، «تالانتقا تاعزىم» (1982)، «پاراساتقا قۇشتارلىق» (1985)، «شىندىققا سۇيىسپەنشىلىك» (1993) اتتى ادەبي- سىن جيناقتارىنىڭ اۆتورى.

نەنى جازسا دا، نەنى ايتسا دا ادىلەتتى، تۋراشىل ۇستانىمىن تۋ عىپ ۇستاپ سىن ونەرىنىڭ قاعيداتتارىمەن تولىق قارۋلانعان شالقار بىلىمىمەن، جانارتاۋداي جالىندى جۇرەگىمەن، كوركەمدىك قۇبىلىستاردى ءجىتى تانىعىشتىق- بايقاعىشتىق، ۇشقىرلىق- تاپقىرلىق، ايتقىشتىق زەردەلىلىگىمەن، سىنشىلدىق كوزقاراسىمەن، بىرەگەي شىنايى ادەبي تالداۋلارىمەن، تۇيدەك- تۇيدەك اسەرلى تولعامدارىمەن، جاڭالىقتى بايلامدارىمەن ەرەكشەلەنگەن ادەبيەت سىنشىسى، قايراتكەر، ۇيىمداستىرۋشى، ۇلتتىڭ كوكەيكەستى وي- ارمانىن، اسىل مۇراتىن كوگىلدىر ەكران الدىندا بيلەرشە تولعانىپ، بۋىرقانىپ ياعني «قايراتى بار كىسىنىڭ، بەرەكەسى بار ءىسىنىڭ»، دەگەندەي رۋح جىرشىسى ءھام جارشىسى - ساعات اشىمبايەۆ ەدى. ونىڭ رۋحاني جان تازالىعى، ادالدىعى، ار ۇنىنە زەر سالاتىندىعى، اقيقاتشىلدىعى سونشالىقتى جارقىن، كەمەل، ءتىرى، ءدال، مىقتى مىسالدارعا جۇگىنىپ، قۇشتارلىقپەن، مەيىرباندىقپەن وي- پىكىرىن بەينەلى جەتكىزەتىن-دى جانە دە ويلاۋ مەن سويلەۋ مانەرى، ءستيلى وسىعان باعىناتىن- دى.

بىلىمگە قۇمارلىق - كىتاپ وقۋعا قۇمارلىق. وقىعانىڭدى ىجداھاتپەن ءتۇسىنىپ قابىلداۋ، كوڭىلگە ءتۇيۋ، جادىڭدا ساقتاۋ ءۇشىن كونسپەكتىلەۋ، تۋىنداعان وي- پىكىرلەردى جازىپ وتىرۋ - قالامگەر ساعات اشىمبايەۆتىڭ داعدىسى. بۇعان ناقتى دالەل - 1974-1991 -جىلدارداعى 45 داپتەرى. دۇيسەن ءمۇسىرالى ۇلىنىڭ كورسەتۋىنشە، 8-9 مىڭ بەتتەي. وننان استامى سوزدىك ەسەبىندە. ۇزىن سانى 5 مىڭداي كۇردەلى ءسوز تىركەسى جيناقتالعان. بۇلاردىڭ بارشاسىن «جۇمىس داپتەرلەرى نەمەسە شىعارماشىلىق لابوراتوريا، شەبەرلىك مەكتەبى»، دەسە بولادى. زەيىن قويىپ، قولمەن قاعازعا ءتۇسىرۋ بەينە ءبىر سارقىلماس قازىنا، رۋحاني قور. بۇل ورايدا ونىڭ وسىناۋ ۇشان- تەڭىز جازبالارىنىڭ ىشىندە مىنا ءبىر دەرەگى دەن قويعىزادى. ورىستىڭ كورنەكتى اعارتۋشىسى ن. ا. رۋباكين (1862-1946) ءوز ومىرىندە 200 مىڭ كىتاپ وقىعان. (22.05.1979). سوندا قايراتكەر، ءبىلىمپاز ساعات اشىمبايەۆتىڭ ومىردەگى، ونەردەگى ۇستانىمى، قاعيداسى نە ەكەنىن ايقىن كورۋگە بولادى. ول ءسوز ونەرىنىڭ تابيعاتىنا تەرەڭدەۋ ماقساتىندا فيلوسوفيانى، پسيحولوگيانى، ستيليستيكانى، پوەتيكانى، سوتسيولوگيانى بارىنشا ءمان بەرىپ، تەبىرەنىپ وقىعان (ءتىپتى كلاسسيكالىق فيزيكانى، كيبەرنەتيكانى، فيزيولوگيانى، اسكەري مەديتسينانى، كوسموستىق بيوريتمولوگيانى، ماتەماتيكانى، مەحانيكانى، انتروپولوگيانى، گەنەتيكانى). مىسالى، ول ويشىلداردىڭ مىناداي تەرەڭ ماعىنالى تۇجىرىمدارىن كەلتىرگەن:

1. «پسيحولوگيا، كاك يزۋچەنيە چەلوۆەچەسكوي دۋشي، ياۆلياەتسيا تەورەتيچەسكوي وسنوۆوي دليا يسكۋسستۆا جيزني ي دوستيجەنيا سچاستيا» (ز. فرەيد).

2. «سوزنانيە ەست مۋدروست» (گەگەل).

3. «مۋدروست ەست ۆوزۆىشەنيە دۋشي» (گەگەل).

4. «بوگ راسكرىۆاەتسيا ۆنۋتري تۆورەنيا» (م. حايدەگگەر).

5. «چەلوۆەك سكرىۆاەت تري ۆەشي: نەدوستاتوك ۋما، يزبىتوك دەنەگ، كامەن زا پازۋحوي» (ۆولتەر).

ۇشقىر ويلى سارابدال ساعات اشىمبايەۆتىڭ سىن ونەرى، ءسوز سىرى، اقىندىق، ادەبيەت جايىنداعى پاراساتتى پايىمداۋلارى قانداي دەگەندە مىنا ءبىر كەسەك وي تولعامدارىن ايتۋعا بولادى.

1. «سىنشى جەكە ادامنىڭ تۆورچەستۆولىق لابوراتورياسىن اشىپ قويۋشى عانا ەمەس، ەڭ باستىسى بۇكىل ادەبيەتتىڭ دامۋىنا جول اشۋشى ادام». 05.03.80.

2. «وبرازدىلىق - ءتىلدىڭ كوركەمدىگى، ياعني ءسوزدىڭ سۋرەتتىلىگى، بەينەلىلىگى. پوەزياداعى كوركەمدىك - ولەڭ ءسوزدىڭ سۋرەتتىلىگى مەن بەينەلىلىگى، وعان قوسا اۋەزدىلىگى. اباي پوەزياسىندا بايانداۋ دا، تولعاۋ دا، سۋرەتتەۋ دە - ءبارى-ءبارى بار». 27.01.79.

ادەبي تۋىندىداعى كوركەمدىك قۇبىلىستاردى سارالاعاندا فيلولوگيالىق ءبىلىم مەن تالعامپازدىقتىڭ قاجەتتىگى - ءماتىنتانۋدىڭ باستى قۇرالى.

3. «شاعىن جانردان جازۋشى شەبەرلىگى الدەقايدا ايقىن كورىنەدى، ءارى بۇل جانر شەبەرلىكتى تالاپ ەتەدى». 14.02.79.

كوركەم اڭگىمە، نوۆەللانى مولدىرەتىپ جازۋ ايرىقشا اسقان شەبەرلىكتى قاجەت ەتەتىنىن سۇڭعىلالىقپەن سەزىنگەن.

نەگىزىندە، جازۋشى تۇلعاسى - بارشا كەرەمەت قاسيەتتەردىڭ قاينار كوزى. ول ونىڭ ينتەللەكتۋالدىق بولمىسى، دۇنيەتانىمى، تاجىريبەسى، ينتۋيتسياسى، وي- پاراساتى. بۇل ورايدا ساعات اشىمبايەۆ وي- تولعامى بىلايشا ورىلگەن:

1. «كوركەم شىعارماداعى كەڭ قۇلاشتى ازاماتتىق وي مەن ادامگەرشىلىك پافوستىڭ قاينار كوزى جازۋشىنىڭ ازاماتتىق بولمىسى ەكەنى انىق». 14.02.1979.

2. «كوركەم شىعارما - جازۋشىنىڭ ءومىر، ۋاقىت، ادامدار تۋرالى كوركەمدىك تۇرعىدان ايتىلعان فيلوسوفيالىق كونتسەپتسياسى». 31.10.1979.

شىنايى اقىندىق ونەردى مەڭگەرۋ مەن پوەزيانىڭ پرينتسيپتەرىن جەتىك ءبىلۋدىڭ ايىرماشىلىعىن انىق ايتقانىنا مىنا ءبىر پىكىرى ايعاق.

«اقىندىق ينتۋيتسيا - تابيعاتتىڭ سىيى، ال اقىندىق مادەنيەت - وقۋ مەن توقۋدىڭ ناتيجەسى». 3.02.1979.

سىنشىلدىق جونىنەن كەلگەندە اباي تۋراسىنداعى توسىن، جاڭا بايلام.

«قازاقتىڭ ەڭ دانىشپان سىنشىسى - اباي». 21.12.1978.

نەگىزىندە، جازۋشى «قوعامنىڭ وزىق ويشىلى»، «ادەبيەت قوعامنان بيىك»، «داۋىرگە سىنشىلدىق تۇرعىدان قاراعان»، دەيتىن ساعات اشىمبايەۆتىڭ ءتۇيىندى تۇجىرىمى (31.01.1979) بار. تاعى دا اباي تۋراسىنداعى «قاھارلى سىندى كوپ ايتقان»، دەيتىن فرازاسىن قوسۋعا بولادى.

قايراتكەردىڭ 33-داپتەرىندە «تايپالىق تار سەزىمنەن، رۋلىق ۋلى سەزىمنەن ارىلۋىمىز كەرەك تە ۇلتتىق ۇلى سەزىمدى العا قويۋىمىز كەرەك». سونىمەن قاتار ادەبيەت سىنشىسىنىڭ شاكارىمنىڭ ل. ن. تولستويمەن حات جازىسقانىن (8.06.1975)، ل. ن. تولستوي دۇنيەدەن وتكەندە اعىلشىننىڭ «تايمس» گازەتى «مير پوتەريال توچكۋ وپورى»، دەپ قايعىرعانىن (29.11.1976)، جاپونيا مەن انگليا مەمۋارلاردى كوپ وقيتىنىن (19.07.1974) ايتقانى بار.

سىنشىلدىق كوزقاراسىمەن، ويشىلدىق قىرلارىمەن، ءبىلىمىنىڭ تەرەڭدىگىمەن، جازۋ ونەرىندەگى تاجىريبەسىمەن، ادامشىلىق ونەگەسىمەن، ەسىلتىپ- توگىلتىپ سويلەۋ مادەنيەتىمەن، تازا پەيىل- مەيىرىمىمەن، ەرەن ەڭبەكشىلدىك قابىلەتىمەن دارالانعان ساعات اشىمبايەۆ نەگىزىنەن افوريستىك ويلاۋعا بەيىم. ايتالىق:

1. جەر قوزعالسا ءبىر اپات، ەل قوزعالسا ءۇش اپات. 30.09.1978 ج.

2. جەكە ادام جالقى، حالىق قاشان دا تالقى. 25.10.1978 ج.

ادەبيەت سىنشىسىنىڭ شىعارماشىلىق ەڭبەگىنىڭ بەلومىرتقاسى - «ازاماتتىق فورمۋلاسى». مۇنىڭ ءوزى - ازاماتتىق- ۇلتتىق داستۇرلەرگە باي گۋمانيستىك- فيلوسوفيالىق كاتەگوريا. وسى ءبىر ۇلى ءداستۇر، ۇلى ۇعىم جايىندا تولعاعاندا ساڭلاق ساعات اشىمبايەۆ قايتا ورلەۋ داۋىرىندەگى فرانتسۋز جازۋشىسى، فيلوسوفى ميشەل دە مونتەننىڭ (1533-1592) «حالىق ءوزىنىڭ ازاماتتىق مانيفەسىن سان عاسىرلار بويى قانىمەن دە، جانىمەن دە جازادى. ازاماتتىق مانيفەسى ايقىن ەمەس حالىقتىڭ بولاشاعى دا ايقىن ەمەس»، دەيتىن پىكىرىن كەلتىرەدى دە، ءوزى مىناداي تۇجىرىمدى ناقتىلى وي ايتادى. «ادامگەرشىلىكتىڭ اقشاڭقان اپو-

گەيى - ازاماتتىق»، دەپ كورسەتەدى. جانە دە «ءبىرتۇتاس»، «ءتۇپ نەگىزى ءبىر ەگىز ۇعىم»، دەپ جالىندى سىنشى «ادىلدىك تۋ تىككەن جەردە - شىندىق سالتانات قۇرادى»، دەيدى دە، ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتاداعى وسپادارلىقتىڭ سالەكەت- پالەكەتتەردى بىلايشا مىنەزدەيدى: «رۋحاني جۇت - توعىشارلىق، كوزقاراستاعى تايىزدىق، مىنەزدەگى وزىمشىلدىك، دۇنيەتانىمداعى دۇمشەلىك، سەزىمدەگى جەلبۋازدىق، سوزدەگى ەكىۇشتىلىق، نيەتتەگى ارامدىق پەن اشكوزدىلىك، كوڭىلدەگى كورسوقىرلىق پەن پەيىلدەگى تارلىق، كوكەيدەگى تويىمسىزدىق، جۇرىستەگى سۇيىقتىق، پوزيتسياداعى سامارقاۋ بەيتاراپتىق، ارەكەتتەگى جالتاقتىق، قارىم- قاتىناستاعى ەسەپ پەن پايداكۇنەمدىك، پرينتسيپتەگى سولقىلداقتىق، ماقسات- مۇراتتاعى جەر باۋىرلاعان ۇساقتىق، سەنىمدەگى نەمقۇرايدىلىق. وسىنىڭ ءبارى توعىشارلىق «اۋرۋدىڭ» باستى- باستى سيمپتومدارى». («ازاماتتىق فورمۋلاسى»، 1983 -جىل).

ابايدىڭ «كۇرەسكەرلىك- ازاماتتىق باعىتىنان ەشبىر تايماۋىن»، كەيىنگى داۋىرلەرگە ۇلگى، ەتالون ەتەدى. ەرتەدەن شاپسا كەشكە وزعان، ىلديدان شاپسا توسكە وزعان ويى وزىق سىنشىنىڭ «باتىس ەۋروپانىڭ پالەنشە مەملەكەتى سىيىپ كەتەدى دەگەن شارتتى سالىستىرۋ» جوسىقسىز دەيدى دە، ءارى قاراي ويىن بىلايشا ساباقتاستىرادى: «ەندىگى جەردە رەسپۋبليكامىزدىڭ رۋحاني مادەنيەتىنە قانشا ەلدى سىيىندىرىپ، قانشا جۇرتتى ءسۇيىندىرىپ وتىرمىز دەگەن فاكتىلەرگە جۇگىنۋىمىز كەرەك. ەش ۋاقىتتا دا جەردىڭ ۇلكەندىگى ۇلتتىق سانا- سەزىم ۇلكەندىگىنىڭ ۇلگىسى بولعان ەمەس جانە بولمايدى دا!».

«قاسىرەتتى قاڭتار» تراگەدياسىنان كەيىن، مەملەكەت تاۋەلسىزدىگى مەن تۇتاستىعىنان ايرىلىپ قالا جازداعاننان كەيىن، حالىق جاپپاي قايىرشىلىققا، جۇمىسسىزدىققا، دارمەنسىز، مۇشكىل، ناۋەتەك كۇيگە دۋشار بولعاننان كەيىن، حالىقتىڭ رۋحى، نامىسى، قايراتى جانشىلعاننان كەيىن، كوپ اسايمىن دەپ كوپتىڭ قارعىسىنا جوعارى لاۋازىم يەلەرىنىڭ ۇشىراعانىنان كەيىن، ساعات اشىمبايەۆتىڭ ويلى ءسوزىنىڭ ماعىناسىن جەتە تۇسىنگەندەي بولدىق. ءيا، ۇلى دالامىزدىڭ يگىلىكتەرىن: جەرۇستى مەن استىنىڭ ولشەۋسىز بايلىعىنىڭ پايداسىن حالىق كورگەن جوق.

«اقتابان شۇبىرىندىنى» باستان كەشىرگەندەي كۇي كەشتى، قالاعا قاراي شۇبىردى، ەل يەسىز قالدى. ادامگەرشىلىك، گۋمانيزم حاقىندا: «تىرشىلىكتىڭ ءمانىن، دۇنيەنىڭ ءسانىن ءتورتتاعانداپ ۇستاپ تۇرعان ەڭ ۇلى پرينسيپ» «زاڭنىڭ دا، ادامنىڭ دا قۇدىرەتتىلىگىن تانىتاتىن ەڭ ۇلى كۇش!»، دەپ قاداپ ايتتى.

ۇلت پاتريوتى حالىقتىڭ كەلەشەك تاعدىرىن تۇبەگەيلى ويلاپ، ەل، جەر، اتا- انا، حالىقتىق مىنەز، ءداستۇر، ءتىل دەپ تەبىرەنەدى. ماسەلەن: «تۋعان ءتىلىڭدى ءسۇيۋ دەگەن ونى ەگجەي- تەگجەيلى ءبىلۋ، وسى ءتىلدىڭ قۇدىرەتىن پاتشا كوڭىلمەن پاش ەتەتىن اسان اتا مەن ابايدان باستاپ ءبارىن وقۋ دەگەن ءسوز». ويشىلدىق رۋحتىڭ يەسى ابايدىڭ «ءتىل ونەرى دەرتپەن تەڭ»، دەگەنىنىڭ استارىنا، سىرىنا ءۇڭىلىپ، «جالپى ءتىل ونەرىن بىلمەۋدىڭ سالدارى كىمگە بولسا دا دەرتپەن تەڭ ەكەندىگىن مەڭزەپ تۇر»، دەپ جازادى.

سونداي-اق «ءتىل بايلىعى - وي بايلىعى»، «ءتىلدىڭ باي تاريحى - حالىقتىڭ باي تاريحى»، «كىتاپقا دەگەن كوزقاراس - ادەبيەتكە، تىلگە دەگەن كوزقاراس»، «ادەبيەت - حالىق تاريحىنىڭ كوركەمدىك كورىنىسى»، «تۆورچەستۆو - رۋحاني سۇيىسپەنشىلىكتىڭ ەڭ جوعارى ءتۇرى»، دەيتىن تۇجىرىمدارى قاي ءداۋىر، قاي قوعام بولماسىن ورنەگى وشپەس ونەگەلى عيبراتنامالار.

قوعام ومىرىندەگى جۇلىنقۇرتتاردى، توعىشارلاردى، نەمقۇرايدىلاردى، قۇزعىن قۇلقىنقۇمارلاردى «ازاماتتىق فورمۋلاسى» اتتى الەۋمەتتىك- فيلوسوفيالىق ماقالاسىندا تەرەڭىرەك، كەڭىرەك ءتۇسىندىرۋ بارىسىندا مىنا ءبىر دايەكتى مىسالى ويلاندىرماي قويمايدى: «بارلىق تراگەديا اتاۋلىنىڭ ءتۇپ- توركىنى نەمقۇرايدىلىقتان باستالادى» (ت. مانن). بۇل ءسوزدى نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، ۇلى گۋمانيست جازۋشى بىردە وزىنە قويىلعان «ەۋروپادا فاشيزم قالاي تۋدى؟»، دەگەن سۇراققا جاۋاپ رەتىندە ايتىپتى.

«بىزدەر - دەپ جازادى ول - العاشىندا فاشيستىك ەلەمەنتتەر نە بۇلدىرەر دەپ ءمان بەرمەي نەمقۇرايدىلىققا سالىنىپ جۇرگەن كەزدە، ولار بىرتىندەپ ۇستەمدىك الىپ الدى دا، شەتىمىزدەن بىزدەردى بىرتىندەپ قۇرتا باستاعاندىقتان كوبىمىز شەتەلدەرگە قاشىپ باس ساۋعالاۋعا ءماجبۇر بولدىق».

«...سول سەبەپتى ءبىز رۋحاني- ينتەللەكتۋالدىق سالاداعى كەيبىر كوڭىل كونشىتپەيتىن نەمقۇرايدىلىقتىڭ بىرەن- ساران كورىنىستەرىنە توقتالماقپىز؟».

1. كىتاپ وقۋعا ەنجارلىق.

2. دۇنيەقوڭىزدىق.

3. شىندىق پەن ادىلەت جولىندا سەلقوستىق تانىتۋ.

4. جاقسى مەن جاماندى ايىرماۋشىلىق. وسى ورايدا ب. ج. ب. Ⅲ عاسىردا ءومىر سۇرگەن ديوگەن لاەرتسيدىڭ: «گوسۋدارستۆو پوگيبايۋت توگدا، كوگدا نە موگۋت بولەە وتليچات حوروشيح ليۋدەي وت دۋرنىح»، دەگەن ءسوزىن كەلتىرەدى. سونداي-اق ابايدىڭ:

جاقسى مەنەن جاماندى ايىرمادىڭ،

ءبىرى - قان، ءبىرى - ماي بوپ ەندى

ەكى ۇرتىڭ - دەگەنىن دە ەسكە تۇسىرەدى.

اسىلىندا، ۇلتتىڭ رۋحاني- مادەني ورلەۋىنە كەدەرگى جاسايتىن نەمقۇرايدىلىق، توعىشارلىق ءتارىزدى كەسەلدەرگە وسىلايشا شۇيلىگەدى. س. اشىمبايەۆتىڭ ادام بويىنداعى وتە- موتە توتەنشە زياندى قۇبىلىستىڭ سيپاتى يسلامدىق- مۇسىلماندىق دۇنيەتانىمدا ايقىن ايشىقتالعان.

«يا-سين» سۇرەسىنىڭ 6-اياتىنا وراي تاپسىرىندە بىلاي دەلىنەدى: «نەمقۇرايدىلىق جۇرەكتىڭ ەڭ جامان دەرتى. ويتكەنى نەمقۇرايدىلىققا شالدىققان جۇرەك - السىرەگەن جۇرەك. ونداي جۇرەكتىڭ

1) سەزىنۋگە، 2) سۇيسىنۋگە، 3) اسەرلەنۋگە ەشقانداي دا دارمەنى جوق. سوندىقتان دا قانداي دا جۇرەكتى بولماسىن ەسكەرتىپ، اقيقاتتان حاباردار قىلىپ، وياتقان ابزال». (قاسيەتتى قۇران: ماعىناسى مەن تۇسىنىكتەمەلەرى. ە. وڭعاروۆ، ن. ءمۇراتالى. - نۇر-سۇلتان: 2020. -646 بەت.).

ساعات اشىمبايەۆتىڭ تابيعي قابىلەتى، ىزدەنگىشتىك قاسيەتى، تۋمىسىنان زەردەلىگى مەكتەپ قابىرعاسىندا، سونان سوڭ كاز گ ۋ- دەگى ستۋدەنتتىك جىلدارىندا-اق تولىق كورىنىس تاپقان. ايتالىق، 1967-1971 -جىلداردىڭ وزىندە- اق «لەنينشىل جاس»، «جەتىسۋ»، «قازاقستان پيونەرى»، «لەنينسكايا سمەنا»، «سوتسياليستىك قازاقستان»، «قازاق ادەبيەتى» گازەتتەرىندە 32 ماقالا جانە «جۇلدىز»، «جالىن» جۋرنالىندا 4 ماقالا جاريالانعان. سونىمەن قاتار افوريزمدەردى، ي. ەرەنبۋرگتىڭ «پابلو پيكاسسوسىن» قازاقشالاعان.

مىنەكي، وسىناۋ جاريالانىمداردىڭ ءوزى ونىڭ قالامگەرلىك قولتاڭباسىن، ادەبي سىن- زەرتتەۋلەر مەن كوركەم شىعارمالاردى سىنشىلدىق كوزقاراسپەن، لوگيكالىق بىلگىرلىكپەن ادەبي- تەوريالىق تۇرعىدان تالداۋعا دەگەن ىنتا- زەيىنىن بايقاتادى. تاراتىپ ايتار بولساق، اكادەميك مۇقامەتجان قاراتايەۆتىڭ «سوتسياليستىك رەاليزمنىڭ قازاق پروزاسىندا قالىپتاسۋى» (1965)، «ادەبيەت جانە ەستەتيكا»، اتتى كەسەك مونوگرافياسى (1978)، ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ «بۇتىندەي ءبىر جاڭا قۇبىلىس رەپەتتەس» «كوركەم قاراپايىمدىلىققا» يە «ءبىر شوكىم بۇلت» پەن «دالا باللادالارى»، دەيتىن شىعارمالارى، قازاق ادەبي سىنىنىڭ دامۋ دەڭگەيى، الەۋمەتتىك- ەستەتيكالىق قىزمەتى، جاستار پروزاسىنىڭ باعىت- باعدارى، گۋمانيستىك، شەبەرلىك سيپاتى، پسيحولوگيالىق ليريزم جايى، كوركەمدىك مازمۇنى، سىرشىلدىق قۋاتى، مۇحتار ماعاۋيننىڭ «قوبىز سارىنى» مەن تولەن ابدىكوۆتىڭ «كوكجيەك» جيناعىنا جازعان رەتسەنزياسى، اكادەميك- جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ادەبي جانە كوركەم شىعارماشىلىعىنا قاتىستى وي- تۇجىرىمدارى، پوەزيانى وي مەن سەزىمنىڭ «سىرلى تولقىنىنا» ۇقساتۋى، كوركەمدىك شارتتىلىق پەن شەشىم، حاراكتەر مەن سيۋجەت تابيعاتىنا ءۇڭىلۋى - ستۋدەنتتىك جىلدارداعى بالاۋسا سىنشىنىڭ پىكىر، پايىمداۋلارى قيسىندى، دالەلدەرى دايەكتى، دالەلدى، ءتىل مادەنيەتى ويداعىداي ەكەندىگىن انىق تانىتادى.

ساعات اشىمبايەۆ تەوريالىق، مەتودولوگيالىق، فيلوسوفيالىق ويلاۋ مادەنيەتىنىڭ تەرەڭدىگىنە قاتىستى ۇلتتىق پوەتيكانىڭ كۇردەلى ماسەلەلەرىن زەردەلەيدى.

پوەزياعا سيممەتريا، گارمونيا، بوياۋلار قۇبىلىسى، كوركەمدىك بەينەلەۋ «جۇرەكتىڭ ءسوزى»، «سەزىم بايلىعى» ءتان ەكەندىگىن دۇرىس باعامدايدى. سونىمەن قاتار رومان جانرى، ادەبيەت تاريحى (حالىق تاريحى) كوركەمسوز فيلوسوفياسى، سۋرەتكەرلىك ءمانىسى (زەردەلىلىك، ويشىلدىق، كەمەڭگەرلىك) ، تەاتر ونەرى، دراماتۋرگ، رەجيسسەر، اكتەر تۇلعاسى حاقىندا جۇيەلى توپشىلاۋلار جاسايدى.

«سىن - ونەر»، «سىن - ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ ىرگەتاسى» دەي وتىرىپ، ەجەلگى شىعىس اڭىزىندا «وسەك ايتقاننىڭ جولىن كەس، سىن ايتقاننىڭ، شىن ايتقاننىڭ قولىن شەش»، دەيتىن ءتۇيىندى تولعامىن سۇيەنە وتىرىپ، وي وربىتەدى.

«ادەبيەت - كوركەمسوز فيلوسوفياسى»، دەپ ءوزى جازعانىنداي، ءسوز زەرگەرلەرىنىڭ ويلاۋ، جازۋ، ءتىل مادەنيەتى، ينتەللەكتۋالدىق الەۋەتى، سۋرەتكەرلىك كوزقاراسى، اتاپ ايتقاندا، ۇلت سۋرەتكەرلەرى م. اۋەزوۆ، س. مۇقانوۆ، ع. مۇسىرەپوۆ، ع. مۇستافين، ءا. نۇرپەيىسوۆ شىعارماشىلىعىنداعى كوركەمدىك يدەيا، ازاماتتىق اۋەن، حالىق ءومىرىنىڭ شىندىعى، ەلدىك سانا، شەبەرلىك ساباقتارى، دۇنيەتانىم تەرەڭدىگى، كەيىپكەرلەر جۇيەسى، سيۋجەت قۇراۋ، حاراكتەر سومداۋ، كومپوزيتسيا حاقىندا كۇردەلى پىكىرلەر ءوربىتتى.

اكادەميك- جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆپەن سۇحباتتاسىپ («عابيت اعامەن 227 مينۋت»، «لەنينشىل جاس» ,1972 -جىل، 10-قاراشا)، ونىڭ شىعارماشىلىق ءومىربايانى، قوعامعا، زامانعا كوزقاراسى قانداي ەكەندىگىن مالىمدەيدى: «سەكسەنگە كەلگەن مەنى ءدال بۇگىنگى تاڭدا كارىلىك ەمەس، ادامگەرشىلىك پروبلەماسى سەلكىلدەتىپ وتىر... ياعني ار- وجدان، ادامگەرشىلىك بايلىعىمىز تىم ورتايىپ بارا جاتقان جوق پا؟

مەنىڭ وسىنشا ءومىر تاجىريبەمنەن مىقتاپ ءبىر تۇيگەن نارسەم، «بايلىق قۋعان جەردە باقىتتىڭ باسى قيسايادى»، «دۇنيەگە قۇمارلىق جەڭگەن جەردە - ادامعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك جەڭىلەدى، اقىلعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك جەرلەنەدى»، دەگەن اتاقتى فيلوسوف ساليۋسكيدىڭ سوزدەرىنىڭ تۋرالىعىنا كوزىم جەتتى» («ع. مۇسىرەپوۆ تۋرالى تريپتيح»، 1981 -جىل).

ءداۋىر سۋرەتكەرى ءارى كۋاگەرى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ كەمەڭگەرلىك عيبراتتارىن سۇڭقار تابيعاتتى ساعات اشىمبايەۆ قاز-قالپىندا بىلايشا حاتقا تۇسىرگەن: «وقۋ - ويدىڭ قورەگى، توقۋ - جاقسىلىقتىڭ العى شارتى»، «جاماندىق اتاۋلىنى جابا توقۋ - جاماندىققا جول بەرۋ دەگەن ءسوز»، «ويى تەرەڭنىڭ سەزىمى تەلەگەي، سەزىمى تەرەڭنىڭ ويى تەلەگەي».

نەمەسە:

«مەن ابايدى 60 جىل بويى وقىپ كەلەمىن، ءاربىر وقىعان سايىن جاڭا وي تاۋىپ كەلەمىن، سول ءۇشىن دە ءومىر بويى تابىنىپ كەلەمىن»، دەيتىن لەبىزى. بار بولمىسىمەن، ازاماتتىق داۋسىمەن، اق- ادال پەيىلىمەن جازاتىن سىنشى: «ابايعا تابىنباعان ادام - اقىلعا تابىنبايتىن ادام!»، دەپ ءوز ويىن دا قوسادى.

قازاقتىڭ سىنشىلىق- قوعامدىق ويى تاريحىندا لايىقتى ورنى بار جالىندى كوسەمسوزشى ساعات اشىمبايەۆ وتكىر ويلارىن الەم دانىشپاندارىنىڭ پىكىرلەرىمەن تۇزدىقتاپ بەرىپ وتىرادى. سولاردىڭ بىرەۋى بىلايشا: «بارلىق قىلمىس اتاۋلى - جاقسىلىعى ءوز باسىنان ارتىلمايتىن ادامنان باستالادى، ءوز قارا باسىن كۇيتتەگەن ادامنىڭ وزەگىندە وزىمشىلدىك دەگەن قارا قۇرت بار» (توماس مانن).

جيناقتاي ايتقاندا، ادەبيەت سىنشىسى، تەلەجۋرناليست، ساڭلاق كوسەمسوزشى، «ءسوز ونەرىنىڭ فيلوسوفياسىن» جارقىراتىپ، زاماننىڭ، حالىقتىڭ، رۋحانياتتىڭ ايناسى دارەجەسىنە جەتكىزگەن ساعات اشىمبايەۆتىڭ سىنشىلىق- شىعارماشىلىق ءومىربايانى ءوز الدىنا تاريحي ءبىر ءداۋىر دەۋ - اقيقات قۇبىلىس.

سەرىك نەگيموۆ، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،

پروفەسسور

Egemen Qazaqstan