اباي باي بولعان با؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - جۇرت تا، مۇلىك تە - ءبارى قۇدايدىڭ وزىنىكى، دەيدى اباي «جيىرما سەگىزىنشى سوزىندە».

سونىڭ ءالقيسساسىندا «بىرەۋ باي بولسا، بىرەۋ كەدەي بولسا، بىرەۋ اۋرۋ، بىرەۋ ساۋ بولسا، بىرەۋ ەستى، بىرەۋ ەسەر بولسا، بىرەۋدىڭ كوڭىلى جاقسىلىققا مەيىلدى، بىرەۋدىڭ كوڭىلى جامانشىلىققا مەيىلدى - بۇلار نەلىكتەن دەسە بىرەۋ، سىزدەر ايتاسىزدار: قۇداي تاعالانىڭ جاراتۋىنان ياكي بۇيرىعىنشا بولعان ءىس دەپ. ءجا، ولاي بولسا، ءبىز قۇداي تاعالانى ايىبى جوق، ءمىنى جوق، ءوزى ءادىل دەپ يمان كەلتىرىپ ەدىك» دەگەن.

ال اقىرىندا «جوق، سەن جاقسىلىق، جاماندىقتى جاراتقان - قۇداي، ءبىراق قىلدىرعان قۇداي ەمەس، اۋرۋدى جاراتقان - قۇداي، اۋىرتقان قۇداي ەمەس، بايلىقتى، كەدەيلىكتى جاراتقان - قۇداي، باي قىلعان، كەدەي قىلعان قۇداي ەمەس دەپ، نانىپ ۇقساڭ بولار، ايتپەسە - جوق» دەگەن ويعا توقتايدى، توقتامعا شاقىرادى.

بايلىق پەن داۋلەت ولشەمى زامانىنا، حالىقتىڭ تۇرمىسىنا، قۇندىلىقتارعا، ساۋدا- ساتتىق ىسىنە قاراي وزگەرىپ وتىرادى. بۇگىنگىنىڭ باي كىسىسى دەپ بىرنەشە ونەركاسىپ وشاعىنىڭ يەسىن، ولمەس يدەيادان تۋعان كۇيمەس كاسىبى بار، سان الۋان ماركالى كولىگى بار، ءتىپتى كەيدە دۇنيە ەلدەرىنىڭ شوتىنداعى ءشۇبالى قارجىسى بار كىسىلەردى دە اتاپ جاتادى.

ال اباي زامانىنداعى قازاق ءۇشىن داۋلەت دەگەنىمىز اۋەلى قولداعى مال ەدى. ونىڭ ءوزىن دالا جۇرتى ءبىر جۇتتىق كورىپ، سونىڭ وزىندە كوبەيتۋگە، شۇبىرتۋعا، جەر قايىستىرىپ، ءشوپ مايىستىرۋعا ىنتالى ەدى. قازىر دە اۋىلداعى اعايىن جايىلىم مۇمكىندىگىنە قاراي ءجۇزدىڭ ۇستىندە، ءتىپتى مىڭنىڭ ۇستىندە ءىرى- قارا، ۇساق مال ۇستاپ جاتادى. سونىڭ ءبارىن قوسقاندا قالاداعى ءبىر ادامنىڭ قوس قاباتتى ءزاۋلىم سارايىنا جەتپەس پۇل بولادى. مىنە، بۇگىنگى زاماندا بايلىق پەن داۋلەت دەگەنگە ءبىر جۇيەلى ولشەم جوق. الەم الپاۋىتتارىنىڭ ءوزى ءبىر كۇندە ءبىر مەملەكەتتىڭ قورىنا پارا-پار قارجى جوعالتىپ، كەلەسى كۇنى ونى ەكى ەسە ۇلعايتىپ جاتادى.

حاكىم اباي وسى ءبىر وزگەرمەلى، قۇبىلمالى دۇنيەنىڭ قۇردىمىنان كىسى ساقتاۋعا ىنتىزار. اقىننىڭ بايلىقتى مال دەپ بىلمەگەنى ەكىباستان انىق نارسە.

«ەگەردە مال كەرەك بولسا - قولونەر ۇيرەنبەك كەرەك. مال جۇتايدى، ونەر جۇتامايدى. الداۋ قوسپاي ادال ەڭبەگىن ساتقان قولونەرلى - قازاقتىڭ اۋليەسى سول» دەگەندە، بۇگىنگى ءبىز كىمدى اۋليە سانايمىز، كىمگە كىرىپتار بولساق سونى ءپىر تۇتتىق پا، كىمدە قۇزىرەت بولسا، سونىڭ قولايىنا جاعايىق دەدىك بە دەپ شوشىناسىڭ. ابايدىڭ «ەگەر مەنىڭ ءىشىمدى جارىپ كورسەڭ، جىلاۋىڭدى توقتاتىپ، شوشىر ەدىڭ» دەگەندە، بۇگىندە كىمنىڭ ءىشىن جارىپ كورسە، سول كۇيدى كەشەرىڭدى بىلمەيسىڭ، كىم ءىشىن اقتارىپ كورسەتە قويار دەيسىڭ.

ەلدەن العانىڭدى ەلمەن ءبولىس، جەردەن العانىڭدى جەر يەسىنە دە بەر دەگەن كەشەگى ءسوزدى ىقتيار كورە قويعان قانشا كىسىمىز بار ەدى ەندى؟ «قۋسىڭ» دەسە قۋاناتىندار دا كەزدەسەدى» دەگەن دە وسى ەكەن.

«قۋلىق، سۇمدىق، ۇرلىقپەن

مال جينالماس،

سۇم ءناپسىڭ ءۇيىر بولسا،

تەز تىيىلماس.

زيان شەكپەي قالمايسىڭ ونداي ىستەن،

مال كەتەر، مازاڭ كەتەر،

ار بۇيىرماس»،

اباي وسىنى ايتقاندا مازالى بايلىقتى، ارلى داۋلەتتى ايتقانىن تاعى ۇعاسىڭ.

تاعى ۇعاسىڭ دا، «ۋايىمسىز سالعىرتتىق دەگەن نارسە بار، ول اللانىڭ، حالىقتىڭ، داۋلەتتىڭ، عيبراتتىڭ، اقىلدىڭ، اردىڭ دۇشپانى، ءبىرى بار جەردە ءبىرى بولمايدى» دەگەن ويدىڭ تالقىسىنا تۇسەسىڭ.

كاسىپتىڭ كوزىن ىزدەۋشى جان كوپ. ونىڭ كوزى جالىقپاس ەڭبەكتە، تالماس بىلەكتە دەپ بىلەتىنى از. تەز بايۋدىڭ توتە جولىن تابا قويعىسى كەلەدى. ال جۇتاماس ونەر ىزدەۋگە جالىعۋعا بەيىل. مۇنى دا اباي «پەندەدە ءبىر ءىس بار - جالىعۋ دەگەن. ول - تاعدىردا اداممەن بىرگە جاراتىلعان نارسە، ونى ءوزى تاپقان ەمەس. وعان ەگەر ءبىر ىلىكسە، ادام بالاسى قۇتىلماعى قيىن» دەپ ناقتىلايدى.

ابايعا سالساق، وزگەدەن وزۋ ءۇشىن وزىق بىلىك، وپىرىلماس وجدان كەرەك، «تەگىندە ادام بالاسى ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەمەن وزدىم عوي دەمەكتىڭ ءبارى بەكەر».

وعان تاعى ءبىر ءسوزىن قوسىڭىز: «ەرىنشەكتىك - كۇللى دۇنيەدەگى ونەردىڭ دۇشپانى. تالاپسىزدىق، جىگەرسىزدىك، ۇياتسىزدىق، كەدەيلىك - ءبارى وسىدان شىعادى».

اباي باي ما، كەدەي بولدى ما؟ بۇل دا بايلىق پەن كەدەيلىكتى قالاي تۇسىنۋگە قاتىستى ەكەن. بايلىقتى مال مەن مۇلىك دەسەك، اباي - كەدەي. قولىندا مالى بولماعانىنان ەمەس، ونى مۇرات تۇتپاعانىنان، اسىل كورمەگەنىنەن. بايلىقتى ونەر، عىلىم، ار، مىنەز دەپ ابايشا سارالاساق، اباي - باي. قورىندا مالى بولعانىنان ەمەس، مال مەن مۇلىكتى ونەرگە، عىلىمعا، بالا وقىتۋعا، باسقاعا شاراپاتىن تيگىزۋگە جۇمساعانىنان.

وسىندا ءبىر ناقتى ساۋال تۋادى، ونى يگىلىككە جۇمساي الارداي، ابايدا جانە ونىڭ اينالاسىنداعى ادامداردا قانشا مال بولدى؟ ءبىزدىڭ قولىمىزعا 1900 -جىلعى سەمەي وڭىرىنە قاتىستى ەسەپ- قيساپ كىتابى ءتۇستى. ونى ەۋرازيا كىتاپ كورمە- جارمەڭكەسىنە سەمەيدەگى اباي اتىنداعى وبلىستىق امبەباپ كىتاپحاناسى الىپ كەلگەن ەكەن. كىتاپتى قاراپ وتىرىپ، قىزىقتى مالىمەتتەردىڭ كەڭ قورىنا ۇشىراستىق. سونداعى مالىمەتتەر مەن وزگە دە دەرەكتەردى سالىستىرا وتىرىپ، قۇنانباي اۋلەتى جانە اباي، ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ مال- مۇلىك ەسەبى جايلى دەرەكتەردى بولىسكەندى ءجون كوردىك.

1915 -جىلى جارىق كورگەن «سەلسكو- حوزيايستۆەننىي وبزور سەمپالاتينسكوي وبلاستي زا 1914 گود» دەگەن كىتاپتىڭ ماڭدايىنا «پەچاتاەتسيا پو راسپورياجەنىيۋ گ. گۋبەرناتورا سەميپالاتينسكوي وبلاستي» دەپ ءبىر قويىپتى. ستاتيستيكا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ە. تيموفەيەۆ دەگەن كىسى العى ءسوزىن جازىپ، ءار الۋان جايدان حابار بەرىپ، ادامدىق ءىسىن قىلىپتى. ءماتىنىن سول زامانداعى ورىس ءتىلىنىڭ تارتىبىنە ساي، وزگەرىسسىز ۇسىندىق: «ۆ ۆيدۋ توگو چتو ستاتيستيچەسكىي وتدەل ناچال فۋنكتسىونيروۆات ليش س مايا مەسياتسا وتچەتناگو گودا، ترۋدنو بىلو سرازۋ پودىسكات دوستاتوچنوە چيسلو پودحودياشيح دوبروۆولنىح كوررەسپوندەنتوۆ. ۆسەگو بىلو رازوسلانو وتدەلوم 9000 لەتنيح وپورسنىح كنيجەك. يز نيح زاپولنەننىمي پوستۋپيلو وبراتنو ۆ وتدەل 390، كوتورىيا ي پولوجەنى ۆ وسنوۆۋ «وبزورا.. . پەرۆىي وپىت ۆ سەميپالاتينسكوي وبلاستي سوبيرانىيا سۆەدەنىي چەرەز دوبروۆولنىح كوررەسپوندەنتوۆ سكازالسيا نا پولنوت ي كاچەستۆ ماتەرىالوۆ. نەكوتورىيا ستورونى حوزايستۆا بىلي وچەرچەنى ۆەسما سلابو كوررەسپوندەنتامي ي ەتي ماتەرىالى نە موگلي بىت يسپولزوۆانى وتدەلوم ۆپولنە».

بۇل «وبزورداعى» مالىمەتتەر مەن دەرەكتەر 1914 -جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا دەپ كورسەتىلسە دە، جان سانى مەن مال- مۇلىكتىڭ دەرەگى 1900 -جىلى الىنعان مالىمەتتەر نەگىزىندە جازىلعانى قوسىمشا ايتىلادى.

سونىڭ «چينگيسسكايا ۆولوست» ادم. اۋل №1» دەگەن بولىمىندە 30 ادامنىڭ ءتىزىمى بەرىلەدى. شىڭعىس بولىسىنداعى قاراشوقى، سارىولەڭ، اشىقۇدىق، مىڭقازان، قاراجال، قاراجارتاس، قارابيىك، قاراقۇدىق، جيدەباي، بالعاباي، جاڭعىزتال، باقتىشوقى، قۇلىنشاق، جامانباقسى، قوسقۇدىق، قىرقۇدىق، توقتامىس مولا، قونىسپاي مولا، بورسىقپاي مولا، جالپاقتوبە سەكىلدى قىستاۋلاردى (زيموۆكا) مەكەن ەتكەن ادامداردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى تۋرالى مالىمەتتەر مولىنان بەرىلگەن. رەت سانى بويىنشا 13- يبراي كۋنامباي دەگەن كىسىنىڭ اتى-ءجونى، مال- مۇلكىنىڭ جايى كورسەتىلگەن. ونىڭ قىستاۋى - جيدەباي.

جيدەبايدى قونىس ەتكەن يبراي كۋنامباي دەگەن كىسى اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ءوزى ەكەنى ەشقانداي ماسەلە تۋدىرا قويماسا كەرەك. ونىڭ ۇستىنە، م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى اباي تانۋ جانە جاڭا ءداۋىر ادەبيەتى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور سەرىكقازى قورابايدىڭ ماقالاسىنداعى مىناداي پىكىر ويىمىزدى شەگەلەي تۇسەدى: «ۇلى اقىننىڭ ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى ‒ يبراھيم. ءبىراق بۇكىل الاش جۇرتىنا جانە دۇنيە جۇزىنە اباي دەگەن اتپەن بەلگىلى. زەرتتەۋشىلەر مۇنى اجەسى زەرەنىڭ يبراھيم دەگەن اراب سوزىنە ءتىلى كەلمەگەندىكتەن اباي اتاپتى- مىس دەپ تۇسىندىرەدى. بۇل دالەل بولا المايدى. اۋىزەكى ايتۋعا يبراھيم ەسىمى سونشالىقتى قيىن ەمەس. قازاقى تۇسىنىكپەن ىبىرايىم، ىبىراي دەپ تە اتاۋعا بولاتىن ەدى عوي. ءبىزدىڭ بالا كەزىمىزدە اۋىل اقساقالدارى اباي تۋرالى ءسوز بولا قالسا: «قاجىنىڭ ىبىرايى نەمەسە قۇنانبايدىڭ ىبىرايى» دەسەتىن».

مىنە، وسى قۇنانبايدىڭ ىبىرايى نەمەسە «وبزوردا» كورسەتىلگەن يبراي كۋنامبايىڭىز - ءبىر كىسى: اباي قۇنانباي ۇلى.

ستاتيستيكا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى اتاپ وتكەندەي، مالىمەت جيناۋشى ەرىكتىلەردىڭ ازدىعى جانە كوبىنىڭ تاجىريبەسىزدىگى قۇنانباي ەسىمىن كۋنامباي دەپ قاتە جازۋى ابدەن مۇمكىن.

سونىمەن «وبزوردا» اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ (يبراي كۋنامباي) ون ءۇش كيىز ءۇيى بار دەلىنەدى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي ءومىربايانىنىڭ ءتورتىنشى نۇسقاسى» ماقالاسىندا «ەركەجاندى اباي ولە- ولگەنشە جاقسى كورۋمەن كەتكەن. مۇنى العان سوڭ وزگە ەكى ايەلىنەن، اسىرەسە سوڭعى كەزدە كوڭىلى قالعان ايگەرىمنەن الىستاپ كەتەدى. ءدىلدا ەرتە قارتايىپ، بالالارىنىڭ اناسى بولعان قالپىندا جاي عانا سىيلاس دوسى بوپ قالادى. ەندىگى ايەلى وزگە ەكەۋى ەمەس، جالعىز ەركەجان بولعانعا ۇقسايدى. قىس بولسا، ولاردىڭ قىستاۋى دا جيدەبايدان الىس بولادى. اباي ۇنەمى وسى وسپان ۇيىندە، ۇلكەن اۋىلدا ورنىعىپ تۇرىپ قالادى. ابايدىڭ ۇلكەن ايەلى - الشىنباي اۋلىنىڭ قىزى ءدىلدا. ەكىنشىسى - توقال العان ايگەرىم. العاشقى ايەلىنەن: اقىلباي، ءابدىراحمان، ماعاۋيا دەگەن بالالارى، رايحان، كۇلبادان دەگەن قىزدارى بولعان. ەكىنشى ايەلى - ايگەرىمنەن تۋعان بالالارى: تۋراعۇل (تۇراش)، مەكايىل، ىزكايىل جانە كىشى قىزى كەنجە» دەگەن دەرەك بار. «وبزورداعى» مالىمەتتەر 1900 -جىلى جازىلىپ الىنعانىن ەسكەرسەك، وسى ون ءۇش كيىز ۇيدە كىمدەر تۇرعانى انىق بولادى. اباي وسى جىلدارى ۇلكەن اۋىلدا، وسپان ۇيىندە تۇرادى. ۇلكەن بالالارى وتاۋ قۇرىپ، وڭاشا كەتكەن شاق.

«وبزوردا» كورسەتىلگەن وسى ون ءۇش كيىز ۇيدە ەلۋ ادام تۇرسا، ونىڭ ىشىندە ەڭبەككە جارامدى ون ەكىسى ەر ادام، ون ەكىسى ايەل زاتىنان ەكەن. ونىڭ تورتەۋى - جالشىلار، مالشىلار. وسى تۇستا ەرەكشە ايتا كەتەر ءبىر ماسەلە بار. ابايدىڭ ءتورت قىزمەتشىسى بار دەپ كورسەتىلسە، سونىڭ ءبارى 20 جىلعا جۋىق ۋاقىت وسى ۇيدە ءجۇرىپتى. ابايدىڭ جايلىلىعى وسىندا. سونىڭ ءبىرى - كەزىندە قۇنانباي اۋلەتىندە، وسپان ۇيىندە وتىنشى- سۋشى قىزمەتىندە ءجۇرىپ، كەيىن ابايعا قىزمەت قىلعان شاۋكىمباي بولار. شاكارىمنىڭ سۋرەتىن ساقتاعان شاۋكىمباي باقتىباي ۇلى دا سول.

ابايعا تيەسىلى جىلقى - 593 باس، قۇلىن – 167، سيىر – 51، بۇزاۋ – 24، تۇيە – 51، بوتاسى – 7، قوي – 1417، ەشكى - 19.

جالپى، ابايعا وسى مال كەيىننەن بىتكەنى جايلى مالىمەت جەتكىلىكتى. سونىڭ ءبىرى - مۇحتار ومارحان ۇلىنىڭ جوعارىداعى ماقالاسى: «وسى ەكى ارادا اباي ومىرىندە بولعان ۇلكەن وزگەرىس - 96-جىلى وسپاننىڭ ۇيىندەگى (بۇل قۇنانبايدىڭ ۇلكەن ءۇيى) ەركەجان دەگەن كەلىنىن الادى. وسپان ولگەندە ارتىندا قالىڭ داۋلەت پەن ءۇش ايەلى قالعان. ءبىراق ەش بىرەۋىنەن بالا جوق. وسپاننىڭ ءۇش قاتىنىن تاڭىربەردى، اباي، ىسقاق سياقتى ءۇش اعاسى الىپ، اۋىلدارى، كوپ مال مۇلىكتەرىن دە كەلىندەرى وتىرعان ورىندارعا قاراي ءبولىسىپ الادى. كوپ سىباعا ۇلكەن كەلىن مەن ابايعا ءتيىستى بولادى». ءبىراق اباي وسپاننان قالعان مول داۋلەتتى ادىلدىكپەن اعايىنعا ءبولىپ بەرگەنىن بايقايمىز: «وسىدان كەيىن، وسپان ولگەنىنە 5 جىل تولعاندا، 1895 -جىلى اباي ەركەجاندى الادى. ەركەجانمەن قوسا وسپاننىڭ، قۇنانبايدىڭ ۇيىندەگى مول بايلىقتىڭ ءبارىن اباي ءوزى تۇگەل باسپايدى. وسپاننىڭ وزگە ەكى قاتىنىن العان ەكى تۋىسقانى تاكەجان، ىسقاققا تەڭ قىلىپ مال مەن قىستاۋ، قونىس ەنشى ءبولىپ بەرەدى».

وسپاننىڭ قانشا داۋلەتى بولدى جانە ول قايدان كەلدى؟ ابايدى زەرتتەۋشى اسان وماروۆ «اباي باي بولعان با؟» اتتى ماقالاسىندا مىناداي قىزىقتى دەرەك كەلتىرەدى: «سول سياقتى ورازباي، تاكەجاندار شاشاۋسىز ۇنەمشىلدىك، اسقان مالساقتىقپەنەن، جيرەنشە، ءدۇتبايلار ەل داۋى، جۇگىنىسكە كوپ ارالاسىپ، بيلىك ايتۋمەنەن، ال قۇنانبايدىڭ وسپانى قوياندى جارمەڭكەسى ارقىلى «ساۋدانىڭ تەگىن» تابۋ جونىمەنەن بايىعان. مىسالى: «...وسى رەتپەن ىستەگەن ساۋدادان وسپان تەز ارادا كوپ مال قۇراپ بايىپ الادى، - دەپ جازادى ءارحام ىسقاقوۆ. - جىلقى مىڭ جارىم، تۇيەسى ءۇش جۇزدەي، قويى ەكى- ءۇش مىڭداي بولدى».

وسپاننىڭ دا ورىندى ىسپەن تاپقان داۋلەتىن ابايدىڭ دا اسقان ادىلەتتىلىكپەن تەڭ بولگەنى كورىنەدى. جوعارىدا ايتىلعان مالدىڭ ۇشتەن، ءتىپتى تورتتەن ءبىرى عانا ابايدا قالادى. وعان ابايدىڭ ءوز ەنشىسىندەگى مالدى قوسىڭىز.

اباي ءوز زامانىنداعى وزگە دە اقىن- جازۋشىلار، اتاپ ايتقاندا ورىس قالامگەرلەرى سەكىلدى كىتابىن شىعارىپ، قالاماقى الىپ كورگەن ەمەس. قايتا، اباي ءوزى قالاماقى تولەپ وتىردى. ابايدى قازاق اراسىنا قولجازبا كۇيىندە تاراتقان، ءقازىر دە بىردەن- ءبىر سەنىمدى دەرەككوزى بولىپ سانالاتىن مۇرسەيىت بىكى ۇلى ابايدىڭ ادەبي حاتشىسى بولعان ەكەن. بۇل جايىندا مۇحتار اۋەزوۆ: «بۇل رەتتە اباي سوزدەرىنىڭ شاشىلماۋىنا، جوعالماۋىنا مەزگىلىمەن ءتىزىلىپ، جازىلىپ، ەلگە تاراپ وتىرۋىنا كوپ ەڭبەك ەتكەن مولدالار بار. ولار كىشكەنە مولدا، سامارباي، سونان سوڭ اسىرەسە مۇرسەيىت. باسپاعا شىققانىنشا جىل بويى الدەنەشە رەت اباي جيناعىن كوشىرىپ وتىرىپ، مۇرسەيىت ءبىر كىتاپتى ءبىر قويعا ساتۋشى ەدى» دەيدى. تاعى ءبىر سوزىندە بىلاي دەيدى: «قازاق ورتاسىندا ابايدىڭ شىعارمالارىن ءسۇيىپ، ءسۇيسىنىپ وقىپ، ۇزاتىلار كەزىندە مۇرسەيىت، سامارباي، دايىرباي سياقتى كوشىرۋشىلەرگە جازدىرىپ الىپ، وزدەرىنىڭ جاساۋ ساندىعىنا سالىپ الىپ كەتكەن ءبىر توپ قىزداردى بىلەمىز».

مۇرسەيىت بىكى ۇلىنىڭ، ايدارلى قىستاۋىندا تۇرعان شاعىندا، 12 جىلقىسى، 2 قۇلىنى، 4 سيىرى، 3 بۇزاۋى، 4 تۇيەسى، 161 باس قويى، 25 ەشكىسى بولعان. ءبىر كىسىگە بۇل دا از مال ەمەس.

ابايدىڭ ولەڭدەرى قازاق اراسىندا سونشا قۇندى، باعالى بولسا دا، اباي سودان قانداي دا ءبىر تابىس كورۋدى قۇپتاماعان سىڭايلى. ابايدىڭ دۇنيە مەن مال- مۇلىككە قاتىستى كوزقاراسى بەلگىلى، ونىڭ ۇستىنە ەنشىگە قالعان، وسپاننان تيگەن مالى بار، جاداعاي تۇرمىس كەشپەسكە، جازۋعا عۇمىر ارناۋعا سونىڭ ءوزى دە از داۋلەت بولماسا كەرەك. دۇنيە كەزۋگە بەيىلسىز، زامانداس دۇنيە قالامگەرلەرى سەكىلدى ءسان مەن سالتاناتقا، استا- توك تۇرمىسقا، قۇمار ويىندارىنا تاعى دا قۇلىقسىز ابايعا كوپ دۇنيەنىڭ راسىندا قاجەتى دە جوق ەدى. اباي دۇنيە مەن مالدى، داۋلەتتى ماڭايىنداعىلار سەكىلدى كۇش- قايرات، بيلىك، قۇزىرەت پەن قۇدىرەت ساناتىندا كورمەگەن.

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ مىنا ءبىر ءسوزى كوپ جايدى اڭعارتادى: «ابايدىڭ ءاردايىم سەنىمدى، بەلدى بي قىپ ەرتكەن كىسىلەرى وسى جيرەنشە مەن ورازباي ەدى. ول ەكەۋى ابايدىڭ ىعىندا ءجۇرىپ، ەلەۋسىز حالدەن بەلگىلى ادام قالپىنا جەتكەندە، مالدانىپ، الدەنىپ كۇشەيگەن كۇندەرىندە ابايعا ەڭ الدىمەن قاس بولىپ شىعادى. سول جىلداردىڭ الدىندا بۇرىن وندايلىق باي بولماعان ەكەۋى مەيلىنشە بايىپ الادى. ءارقايسىسىندا مىڭ- مىڭنان جىلقى بولعان. ورازباي بەرتىندە جىلقى سانىن ءۇش مىڭعا دا جەتكىزگەن. ال ابايدىڭ ءوز باسىندا ەشبىر ۋاقىتتا ونداي بايلىق بولعان ەمەس. قايتا ومىرىندە تالاي رەت «شاعىن داۋلەت»، «شولاق داۋلەت» دەيتىن كۇيلەرگە جاقىن قالىپ جۇرگەن. مىناۋ ەكەۋى وزدەرى بايىپ، الدەنىپ العان سوڭ، ابايعا قارسى جاۋلىقتى توبىنان بۇرىن باستايدى» . ابايدىڭ بۇدان دا جىراق، اۋلاق تۇرعانىن اڭدايمىز. وزىنەن ارتىلار، وزگەدەن ارتپاس شاعىن داۋلەت شاشاۋسىز كىسىگە ناق ەمەس پە؟!.

ماسەلەن، ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى گراف لەۆ تولستويعا اتادان قالعان مۇرا 1,47 عۇشىر جەر، 330 قاراۋىنداعى كىسى، 4 مىڭ كۇمىس رۋبل بولعان ەكەن. ودان بولەك «سوعىس جانە بەيبىتشىلىكتىڭ» ءبىر باسپاتاباعىنا 500 رۋبل، «اننا كارەنينا» ءۇشىن 20 مىڭ رۋبل، «ۆوسكرەسەنيەگە» - 22 مىڭ رۋبل قالاماقى العان.

پۋشكيننىڭ ارتىندا 140 مىڭ رۋبل قارىزى قالعانىن ەسەپتەمەگەندە، «رۋسلان مەن ليۋدميلا» ءۇشىن – 1500، «بوريس گودۋنوۆ» - 10 مىڭ، «ەۆگەني ونەگين» ءۇشىن 12 مىڭ رۋبل قالاماقى ەسەپتەلگەن. ال قارىزىن اقىننىڭ قازاسىنان كەيىن پاتشاسى جاۋىپ بەردى. پاتشاسىز اباي وزىنە تياناقتى بولعانعا ۇقسايدى.

تولستوي دا، پۋشكين دە وسى اقشاسىن ىسىراپسىز جۇمساپ، شاشىپ الدى.

«وبزوردا» ابايمەن بىرگە شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ دا مال- مۇلكى جايلى مالىمەت بار. قونىسىن جىلقايدار قىستاۋى دەپ كورسەتەدى. شاكارىمنىڭ قولىندا 1900 -جىلى: جىلقى – 106، قۇلىن – 25، سيىر – 6، بۇزاۋ – 3، تۇيە – 8، بوتا – 2، قوي – 385، ەشكى – 33، 1 قويشىسى، 2 كيىز ءۇيى بولعان ەكەن.

داۋلەت دەپ دابىرا قىلۋعا بولماس، كەدەيلىك دەپ كوزگە تۇرتەرگە كەلمەس، عۇمىرىن ءىلىم مەن ادەبيەتكە سارپ ەتكەن، ساياق، سالاماتتى عۇمىر كەشكەن، تاقۋالىعى باسىم جاننىڭ بارى وسى. بۇل دا ءبىر نىعمەت.

ابايدىڭ تەتە ءىنىسى، زامانىندا باتىس- ءسىبىر گەنەرال- گۋبەرناتورى بارون تاۋبەنىڭ قولىنان ءمىنسىز قىزمەتى ءۇشىن التىنداعان قىنى بار قىلىش العان ىسقاق قۇنانباي ۇلىنىڭ (كاكىتايدىڭ اكەسى) قايتىس بولارىنان ءبىر جىل بۇرىن مال- مۇلكى ەسەپتەلگەن ەكەن: 65 جىلقى، 15 سيىر، 11 تۇيە، 606 ۇساق مالى بولعان.

اعاسى تاڭىربەردى قۇنانباي ۇلى (تاكەجان) كۇيگەن قىستاۋدى قونىس ەتىپ، قولىندا 471 جىلقى، 12 سيىر، 21 تۇيە، 805 قوي ۇستاعان.

تاعى ءبىر ءىنىسى، قۇنانبايدىڭ ءۇشىنشى ايەلى ايعىزدان تۋعان سماعۇل قۇنانباي ۇلىنىڭ سارقاتىنداعى قونىسىندا تىركەلگەن مالى: 78 جىلقى، 25 سيىر، 8 تۇيە، 130 قوي، 24 ەشكى.

ال ابايدىڭ ءوز كىندىگىنەن تاراعان بالالارىنىڭ تۇرمىسى قانداي بولدى؟ «وبزوردا» نەبارى وتىز ءتورت جىل عۇمىر كەشكەن، مالىمەتتەر قاتتالعان 1900 -جىلى وتىز جاستا بولعان ماعاۋيا اباي ۇلىنىڭ ءوز باسىنا جەتەر مالى بولعانى جازىلعان. وندا ماگاۋيا يبراگيم دەگەن اتپەن كورسەتىلگەن ماعاۋيانىڭ اقشوقىنى جايلاعانى، ايداۋىندا 195 جىلقىسى، 25 سيىرى، 22 تۇيەسى، 1249 قويى، 27 ەشكىسى بولعانى جايلى مالىمەت بار.

تىشقان بۇلاعىن جايلاعان اقىلباي اباي ۇلى - اكىلباي يبراگيم، ارالتوبەنى قونىس قىلعان تۋراعۇل اباي ۇلى - تۋراۋل يبراگيم دەگەن ەسىمدەرمەن جازىلعان. اقىلبايدىڭ 204 جىلقىسى، 14 سيىرى، 15 تۇيەسى، 578 قويى بار بولسا، تۋراعۇلدىڭ ءجۇز جىلقىسى، ءۇش سيىرى، ون تۇيەسى، 572 قويى بولعان.

مەكايىل (16 جاستا) مەن ىزكايىل (5 جاستا) بۇل جىلى (1900) تىم جاس بولعان سوڭ، ءارى اكە قولىندا تۇرعاننان كەيىن، ولاردىڭ تۇرمىسى مەن ەنشىسى جايلى جەكە مالىمەت جوق. مەكايىلدىڭ قالىڭدىق ىزدەۋى، وتاۋىن بولەك تىگۋى، ەنشى الۋى وسى جىلدان كەيىن بولسا كەرەك.

اقىلبايدىڭ:

«ىشىك كيدىم بۇلعىننان

قۇندىز جاعا،

جاس داۋرەندى وتكىزدىم بەرمەي باعا.

«اقىلجان» دەپ تۇرۋشى ەد(ءى)

تالاي قىزدار،

سۇمدىق شىقتى دەيتۇعىن

«اقىل اعا».

ءبىر ءان تاۋىپ الەكەڭ بەر دەگەن سوڭ،

ماتايدى الىس ءبىرتالاي

جەر دەگەن سوڭ،

ون مينۋتتا ويىما وسى ءان ءتۇستى،

قاپاش- قۇپاش قولىمدى

سەرمەگەن سوڭ»

دەگەن ءانى وسى مەكايىلگە قالىڭدىق ىزدەپ، دامەجاندى ايتتىرىپ بارعان جولى تۋعان ەكەن. مەكايىلدىڭ العاشقى ەنشىسى - وسى، اقىلباي اعاسىنىڭ ءانى بولسا كەرەك.

اباي نەمەرەسى، اقىلبايدىڭ تۇڭعىشى ءالىمقۇل اقىلباي ۇلىنىڭ بۇل جىلى جيىرما بىرگە ەندى شىققان جاس جەلەڭ، جىگىت شاعى ەكەن. ءالىمقۇلدىڭ وسى تۇستا 44 -جىلقىسى، 5 سيىرى، 2 تۇيەسى، 92 قويى بولىپتى. بايتوبەتتى مەكەن ەتىپتى.

ەرلان ءجۇنىس

«ەگەمەن قازاقستان»