التايدا اق ايۋ بار دەسەدى
قىتاي. التاي قالاسى. كەشكى استان كەيىن قوناق ۇيگە جايعاستىق. نە زاماندا ەسىك قاعىلدى. اشتىم. «الىستان التى جاسار بالا كەلسە، الپىستاعى قاريا سالەم بەرەدى»، دەپ كىردى شيراق ءجۇرىستى اقساقال. الپىس ەمەس، جەتپىستەن اسقان تۇسىپبەك سلامحان ۇلى. الەمدەگى بيىك شىڭداردى قىرىق جىل سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، تورتكۇل دۇنيەگە پاش ەتكەن پروفەسسور، فوتوسۋرەت دوكتورى.
ەل اماندىعىن سۇراسقاننان كەيىن كەڭىنەن اڭگىمەلەستىك. بارماعان جەرى، باسپاعان تاۋى جوق دەپ وسى كىسىنى ايتۋعا بولاتىن شىعار. ەرتىسكە قۇياتىن ون ەكى وزەننىڭ باسىندا ءۇش جىل ءجۇرىپ، قازاقستانعا وتەر جەرىنە دەيىن سۋرەتكە تۇسىرگەن.
ادام اياعى باسپاعان التاي
- وسى كۇنگە دەيىن اسپانمەن استاسقان التاي، حان ءتاڭىرى، شوگىر شىڭدارى مەن تارىم، جوڭعار ويپاتتارىن ارالادىم. ءولىم مەن ءومىردىڭ ورتاسىندا ءجۇردىم، تابيعاتتىڭ نەبىر تىلسىم كۇشتەرىن كوردىم، - دەپ باستادى اڭگىمەسىن تۇسىپبەك اعا.
- 1994 -جىل. التايدىڭ سولتۇستىگىندەگى قاناس كولىن ماڭدايعا الدىق. الەمگە بۇل جەردى تانىستىرۋ ءۇشىن ەڭ بيىك نۇكتەسى - دوستىق شوقىسىن فوتوعا ءتۇسىرۋ كەرەك ەدى. كوزدەگەن شوقىم قاناستىڭ باس جاعىندا. جولعا ءتورت ادام شىقتىق. تۇرىسبەك پەن مۇراتحان جول باستادى. ءبىرى اۋداننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن، ەندى ءبىرى تابيعات قورعاۋدى باسقارادى. تۋالاردىڭ ىشىنەن دە سەنىمدى بىرەۋى بىرگە ءجۇردى. تۋا دەپ وتىرعانىم تەگى موڭعول. ۇشەۋىندە ءۇش مىلتىق. مەنىڭ ءوز «مىلتىعىم» بار.
قاناستىڭ باسىنا جەتكەندە، سىركىرەپ جاۋىن قۇيدى. قاراعايدىڭ تۇبىنەن اتتاپ باسا الماي قالدىق. سول جەردە ازىعىمىزدى الىپ شىعىپ الدەندىك. اقكولگە قاراي ەرتەڭىن ءبىراق جىلجىدىق. كەشەگى سوقپاق جوق. بۇعىنىڭ جاپىرىپ وتكەن جولى عانا. كولدەنەڭ قۇلاپ جاتقان قاراعايلاردان اتتىڭ اتتاپ ءوتۋى مۇڭ. سۇلاپ جاتقان اعاشتى قويىپ، كوك مايسا ءشوپتى جارىپ ءوتۋدىڭ ءوزى قيىن. اق كوبىگىن اسپانعا اتىپ جاتقان بىرنەشە وزەندەردى كەشتىك. ءتۇس اۋا نۋ ورماننىڭ اراسىنان اشىق الاڭقايعا شىعا كەلدىك، سونا مەن ماسا بۋىپ تۇر. اسپاننان توقىمداي جەر كورىنبەيدى. شاققاندا قانىڭدى سۋشا اعىزادى. جولدىڭ ماشاقاتىن كورىپ، ءتورت كۇن جۇردىك.
ءبىر بەلەستەن اسقاندا اقكول جاتتى. ايناداي كول. بالىعى سۋ بەتىندە شورشيدى. باس- اياعى توعىز شاقىرىم. ادام تابانى تيمەگەن كوركەم تابيعات. اينالاسى ءيت تۇمسىعى وتپەس قالىڭ جىنىس. ات ۇستىندە وتىرعاننىڭ وزىندە بالاقتارىمىز قىزىلقات پەن قاراقاتقا بويالعان. بۇعى- مارال ءورىپ ءجۇر. اناۋ جاقپار تاستاردان «اڭقيتتاعان» سۋىردىڭ داۋىسى شىقتى. اڭ- قۇستارى ۇركە قاشپايدى. تايىنشاداي ءبىر ايۋ بىزگە قايتا- قايتا قارايدى قىزىقتاپ. سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الدىم.
«مۇندا ءتورت قاۋىپ بار» دەپ كىلت توقتادى جول باستاۋشىمىز. «بىرىنشىدەن، نايزاعاي كوپ تۇسەدى، ەكىنشىدەن، وتكەل بەرمەس وزەن بار. سودان كەيىن وپپا دەيدى، جەر ساز. بايقاماساق سورىپ اكەتۋى مۇمكىن. ءتورتىنشى قاۋىپ - ايۋ. ۇيىقتاپ جاتقان نەمەسە قونجىعىمەن جۇرگەن ايۋعا كەزدەسسەك، وڭاي قۇتىلماسپىز»، - دەدى. اياڭداپ كەلەمىز. جەر بەتىندە وسىنشالىق سۇلۋ جەردىڭ بارىنا اڭ- تاڭمىن. قۇستاردىڭ سايراعان ءۇنى، جۇپارى اڭقىعان گۇلى، ءبارى- ءبارى شىنايى، تابيعي.
اتتار كوك مايسانى بىرت- بىرت جۇلىپ اياڭدايدى. جاقىننان وزەننىڭ گۇرىلى ەستىلدى. اساۋ وزەن ەكەن. باياۋ جىلجيتىن تۇسىن بارلاپ كەلەمىز. تەرەڭدىگى ءبىر قۇدايعا عانا ايان. وتسەك، وتەيىك دەپ، تۇرىسبەك ءبىرىنشى قويىپ كەتتى وزەنگە. ورتا تۇسىنا جەتىپ ۇلگىرگەن جوق، قاتتى اعىس اتىمەن قوسا اعىزا جونەلدى. جيىرما مەتردەي اعىپ بارىپ اتى اعاشقا ءىلىندى. كوپتەپ كومەكتەسىپ شىعارىپ الدىق. وپپاسىن دا كوردىك. اتىم ءتۇسىپ كەتتى. ءوزىم تەرەككە جارماسىپ، شىقتىم. بۇلقىنىپ قويماعان اتتى ودان ءارى سورىپ اكەتىپ بارادى. باسقان جەرىمىز بىلق- بىلق ەتەدى. قاسىمداعى جىگىتتەر تاجىريبەلى ايتەۋ. اتتىڭ كەۋدەسىنەن اعاش وتكىزىپ، ءبىراز دەمالتتى دا ەكى اتقا ارقان بايلاپ سۋىرىپ الدى.
ەندىگى قاۋىپ - ايۋ. اقىرعان ايۋعا كەزدەسسەك، امان قالۋىمىز ەكى تالاي. سوندىقتان قارا شوقىنىڭ ەتەگىنە دەيىن ۋلاپ- شۋلاپ جۇردىك. جەتە سالىسىمەن اتتاردىڭ ەر- توقىمىن الىپ، ماڭايعا ارقاندادىق. ابدەن جاۋىر بولعان اتتاردىڭ ۇستىنە شىبىن- شىركەي ۇيمەلەپ مازالارىن قاشىردى.
ءتۇن. ىزعار بار. اڭ- قۇستاردىڭ داۋىسى ءدال قۇلاقتىڭ تۇبىنەن ەستىلەدى. سەبەلەگەن جاڭبىردان قورعاناتىن شاتىر دا جوق توبەمىزدە. ارقانداۋلى اتتار الاۋلاپ جانعان وتتىڭ ماڭىنان ۇزامايدى. الدەنەدەن ۇرەيلەنەتىندەي. تاڭ اعارىپ اتقانشا، كىرپىك ىلە المادىق. ەرتەسىندە ءارى قاراي جۇرۋگە مۇمكىندىك جوق دەپ كەرى تارتتى ءبارى. ونداعىسى اتتىڭ ءبارى جاۋىر. مەن ءبىراق دوستىقتىڭ ءدال بوكتەرىنە جەتىپ الىپ شەگىنە المايمىن دەپ كەسىپ ايتتىم. ەڭبەكتەسەم دە ءبىر بيىككە شىعىپ، دوستىقتى سۋرەتكە ءتۇسىرۋىم كەرەك. جول باستاۋشىلارىم «ءبىز كورىپ وتىراتىن بەتپەن شىق» دەپ قولىما مىلتىق ۇستاتتى.
دوستىققا قارسى جاتقان قارا شوقىعا تىگىنەن تىك بەس ساعات ءجۇردىم. بەس ساعات ورگە ءجۇرۋدى ويلاڭىز... اناندايدا دوستىق شوقىسى كورىندى. باۋرايىندا جوڭكىلىپ بۇلت كوشىپ بارادى. كورىنىس عاجاپ. اياعىمنىڭ استىندا ساۋساقتاي بولىپ كريستالل تاستار شىعىپ تۇر. ءبىر- ەكەۋىن سىندىرىپ الىپ، ءتۇسىپ كەلە جاتسام، ەتەكتەن ءبىر قۇماي كورىندى. سۋدا ءجۇزىپ بارادى. ءاپپاق. 500 مەتردەي جاقىنداپ فوتواپپاراتپەن تارتىپ كورسەم- اق ايۋ. كادىمگى اق ايۋ. التايدا اق ايۋ بارىن ەستىگەنىمىزبەن، سەنبەيتىنبىز. كونەكوزدەردىڭ ايتۋىنشا، اركتيكاداعى ايۋ ەمەس، كادىمگى قوڭىر ايۋدىڭ ازعان ءتۇرى دەسەدى. بىرنەشە رەت ءتۇسىردىم سۋرەتكە. ادام بارىن سەزدى مە، مۇزدى جاعانى جالداي قاشتى.
قۋانىشىمدا شەك جوق. بويداعى قورقىنىش تارقادى. جول تانىس. قۇلديلاپ كەلەمىن. سايعا تۇسە بەرە اياعىمنىڭ ءسىڭىرى تارتىلىپ، ورنىمدا قاتتىم دا قالدىم. امالىم قالماعان سوڭ ەكى رەت مىلتىق اتتىم اسپانعا. تۇرىسبەكتەر اتپەن شاۋىپ كەلىپ، جاتقان جەرىمنەن الىپ كەتتى. ون ءتورت جىلدان كەيىن دوستىق شوقىسىنا قايتا باردىق. ءبىراق اق ايۋدى كەزدەستىرە المادىق.
مەرەي قاينار ۇلى
2017- جىل
http://altai.kz